Wikipedia anwiki https://an.wikipedia.org/wiki/Portalada MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Media Especial Descusión Usuario Descusión usuario Wikipedia Descusión Wikipedia Imachen Descusión imachen MediaWiki Descusión MediaWiki Plantilla Descusión plantilla Aduya Descusión aduya Categoría Descusión categoría Portal Descusión Portal TimedText TimedText talk Módulo Descusión módulo Accesorio Descusión accesorio Accesorio definición Descusión definición accesorio Categoría:Sieglo VIII 14 5891 1837501 1507001 2022-07-21T19:37:47Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki ''Ta más información, se veiga l'artíclo prencipal sobre o '''[[Sieglo VIII]]'''.'' {{Commonscat|8th century|o sieglo VIII}} [[Categoría:Efemerides|Sieglo dC 8]] 26y1y3llyy92wpfok7e2mdzpf7ah275 Categoría:Sieglo VII 14 5892 1837512 1494259 2022-07-21T20:19:51Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki ''Ta más información, se veiga l'artíclo prencipal sobre o '''[[Sieglo VII]]'''.'' {{Commonscat|7th century|lo sieglo VII}} [[Categoría:Efemerides|Sieglo dC 7]] 5643bepgpfn14pqur1bxfconc9kqkd9 Historia d'Aragón 0 7295 1837407 1837343 2022-07-21T12:07:13Z 86.127.230.86 /* A unión de Catalunya e Aragón */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A Historia d'Aragón prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[Cultura d'os campos d'urnas|cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron o [[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica|Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón==== En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Asinas, o [[Reino d'Aragón]], ensemble con o [[Condato de Barcelona]] (l'actual [[Catalunya]]), formaba la [[Corona d'Aragón]] en o [[sieglo XII]], encara que remanió totalment independient, alzando totas as suyas institucions, fueros e dreitos dica la [[Guerra de Succesión Espanyola]], en o [[sieglo XVIII]]. Con as nuncias d'o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]] (d'o [[Condato de Barcelona]]) con [[Peironela d'Aragón]] (d'o [[Reino de Aragón]]), se formó a [[Corona d'Aragón]]. A esbandidura d'a Corona d'Aragón escomencipió con as conquiestas d'as ciudatz de [[Leida]] e de [[Tortosa]] e d'o [[Reino de Mallorca]] (en as [[Islas Balears]]), d'o [[Reino de Valencia]] (que remanió con cort propia), d'o [[Reino de Secilia]], de [[Menorca]] (en as [[Islas Balears]]) e d'o [[Reino de Cerdenya]]. Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruesas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, d'o surtimiento de tensions socials e d'una crisi de succesión (o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]] no dixó succesor nombrato). En [[1443]], aprés a conquiesta d'o [[Reino de Nápols|Reino de Napols]], ista crisi s'agravó. En [[1469]], o rei [[Ferrando II d'Aragón]] s'acomodó con [[Isabel I de Castiella]], o que levó enta la chunión d'entramos reinos enta la formación d'una [[Espanya|monarquía espanyola]]. == Edat Muderna == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], dica lo [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo a moniquet totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] 9qx5tk7kngm19fvx7zz5x2e9hlhcbcq 1837446 1837407 2022-07-21T12:33:04Z 86.127.230.86 /* A unión de Catalunya e Aragón */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A Historia d'Aragón prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[Cultura d'os campos d'urnas|cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron o [[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica|Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón==== En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. Asinas, o [[Reino d'Aragón]], ensemble con o [[Condato de Barcelona]] (l'actual [[Catalunya]]), formaba la [[Corona d'Aragón]] en o [[sieglo XII]], encara que remanió totalment independient, alzando totas as suyas institucions, fueros e dreitos dica la [[Guerra de Succesión Espanyola]], en o [[sieglo XVIII]]. Con as nuncias d'o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]] (d'o [[Condato de Barcelona]]) con [[Peironela d'Aragón]] (d'o [[Reino de Aragón]]), se formó a [[Corona d'Aragón]]. A esbandidura d'a Corona d'Aragón escomencipió con as conquiestas d'as ciudatz de [[Leida]] e de [[Tortosa]] e d'o [[Reino de Mallorca]] (en as [[Islas Balears]]), d'o [[Reino de Valencia]] (que remanió con cort propia), d'o [[Reino de Secilia]], de [[Menorca]] (en as [[Islas Balears]]) e d'o [[Reino de Cerdenya]]. Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruesas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, d'o surtimiento de tensions socials e d'una crisi de succesión (o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]] no dixó succesor nombrato). En [[1443]], aprés a conquiesta d'o [[Reino de Nápols|Reino de Napols]], ista crisi s'agravó. En [[1469]], o rei [[Ferrando II d'Aragón]] s'acomodó con [[Isabel I de Castiella]], o que levó enta la chunión d'entramos reinos enta la formación d'una [[Espanya|monarquía espanyola]]. == Edat Muderna == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], dica lo [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo a moniquet totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] bckstd6i7yz0xvo7gm4r8e2o53qsssl 1837500 1837446 2022-07-21T19:14:35Z 88.7.111.15 /* A unión de Catalunya e Aragón */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A Historia d'Aragón prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[Cultura d'os campos d'urnas|cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron o [[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica|Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412)==== En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]]. [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de [[Teruel]] e d'[[Alcanyiz]]. Rivalizando con os Estatos d'a [[Corona de Castiella]], os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar lur autoridat sobre os reinos de [[Reino de Valencia|Valencia]] e de [[Taifa de Denya|Denya]] por os tractatos de [[Tudillén]], en [[1151]], e de [[Cazola]], en [[1179]]. Asinas, o [[Reino d'Aragón]], ensemble con o [[Condato de Barcelona]] (l'actual [[Catalunya]]), formaba la [[Corona d'Aragón]] en o [[sieglo XII]], encara que remanió totalment independient, alzando totas as suyas institucions, fueros e dreitos dica la [[Guerra de Succesión Espanyola]], en o [[sieglo XVIII]]. Con as nuncias d'o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]] (d'o [[Condato de Barcelona]]) con [[Peironela d'Aragón]] (d'o [[Reino de Aragón]]), se formó a [[Corona d'Aragón]]. A esbandidura d'a Corona d'Aragón escomencipió con as conquiestas d'as ciudatz de [[Leida]] e de [[Tortosa]] e d'o [[Reino de Mallorca]] (en as [[Islas Balears]]), d'o [[Reino de Valencia]] (que remanió con cort propia), d'o [[Reino de Secilia]], de [[Menorca]] (en as [[Islas Balears]]) e d'o [[Reino de Cerdenya]]. Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruesas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, d'o surtimiento de tensions socials e d'una crisi de succesión (o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]] no dixó succesor nombrato). En [[1443]], aprés a conquiesta d'o [[Reino de Nápols|Reino de Napols]], ista crisi s'agravó. En [[1469]], o rei [[Ferrando II d'Aragón]] s'acomodó con [[Isabel I de Castiella]], o que levó enta la chunión d'entramos reinos enta la formación d'una [[Espanya|monarquía espanyola]]. == Edat Muderna == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], dica lo [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo a moniquet totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] d6a0aeg5c3hoegdxygvx80py7uq8xvo 1837515 1837500 2022-07-21T21:27:22Z 88.7.111.15 /* A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412) */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A Historia d'Aragón prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[Cultura d'os campos d'urnas|cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron o [[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica|Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412)==== En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]]. [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de [[Teruel]] e d'[[Alcanyiz]]. Rivalizando con os Estatos d'a [[Corona de Castiella]], os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar lur autoridat sobre os reinos de [[Reino de Valencia|Valencia]] e de [[Taifa de Denya|Denya]] por os tractatos de [[Tudillén]], en [[1151]], e de [[Cazola]], en [[1179]]. A Corona d'Aragón conoixió un considerable augmento chus o reinato de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I o Conqueridor]], qui s'apoderó d'a isola de [[Mallorca]] en 1229 -constituita en [[Reino de Mallorca|reino]]- de [[Menorca]] en [[1232]] e d'[[Isla d'Eivissa|Eivissa]] en [[1235]], dimpuesas d'o [[Reino de Valencia]] en [[1238]]- constituito en reino deseparato con os territorios de Valencia- e de Denya. A esbandidura aragonesa continó dilla la mar, en adquirindo lo [[Reino de Secilia]] [[Pero III d'Aragón|Pero III]] en [[1282]], a isola de [[Malta]] [[Alifonso III d'Aragón|Alifonso III]] en [[1283]], [[Cerdenya]] [[Chaime II d'Aragón|Chaime II]] en [[1323]] e os ducatos d'[[Ducato d'Atenas|Atenas]] en [[1381]] e de [[Ducato de Neopatria|Neopatria]] en [[1377]]. Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a Corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruesas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, d'o surtimiento de tensions socials e d'una crisi de succesión (o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]] no dixó succesor nombrato). En [[1443]], aprés a conquiesta d'o [[Reino de Nápols|Reino de Napols]], ista crisi s'agravó. En [[1469]], o rei [[Ferrando II d'Aragón]] s'acomodó con [[Isabel I de Castiella]], o que levó enta la chunión d'entramos reinos enta la formación d'una [[Espanya|monarquía espanyola]]. == Edat Muderna == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], dica lo [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo a moniquet totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] 6posfjbxak7qddc4w238uagkzu48ptr 1837522 1837515 2022-07-22T10:47:28Z 88.7.111.15 /* A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412) */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A Historia d'Aragón prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[Cultura d'os campos d'urnas|cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron o [[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica|Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412)==== [[Imachen:Quia super limitibus Cathalonie et Aragonum.jpg|thumb|left|Carta de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] que estableix a muga entre Aragón e Catalunya en o [[río Cinca]].]] [[Imachen:Expansión peninsular de la Corona de Aragón.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Peninsula Iberica]] entre o [[sieglo X]] e lo [[sieglo XIV]] (mapa en [[espanyol]]).]] [[Imachen:Occitanie et Aragon en 1213.svg|thumb|upright=1.2|right|A Corona d'Aragón e los suyos vicins en [[1210]] (mapa en [[francés]]).]] En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. [[Imachen:Aragonese Empire 1443.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Mar Mediterrania]] a meyatos d'o [[sieglo XV]].]] A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]]. [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de [[Teruel]] e d'[[Alcanyiz]]. Rivalizando con os Estatos d'a [[Corona de Castiella]], os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar lur autoridat sobre os reinos de [[Reino de Valencia|Valencia]] e de [[Taifa de Denya|Denya]] por os tractatos de [[Tudillén]], en [[1151]], e de [[Cazola]], en [[1179]]. A Corona d'Aragón conoixió un considerable augmento chus o reinato de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I o Conqueridor]], qui s'apoderó d'a isola de [[Mallorca]] en 1229 -constituita en [[Reino de Mallorca|reino]]- de [[Menorca]] en [[1232]] e d'[[Isla d'Eivissa|Eivissa]] en [[1235]], dimpuesas d'o [[Reino de Valencia]] en [[1238]]- constituito en reino deseparato con os territorios de Valencia- e de Denya. A esbandidura aragonesa continó dilla la mar, en adquirindo lo [[Reino de Secilia]] [[Pero III d'Aragón|Pero III]] en [[1282]], a isola de [[Malta]] [[Alifonso III d'Aragón|Alifonso III]] en [[1283]], [[Cerdenya]] [[Chaime II d'Aragón|Chaime II]] en [[1323]] e os ducatos d'[[Ducato d'Atenas|Atenas]] en [[1381]] e de [[Ducato de Neopatria|Neopatria]] en [[1377]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1195.png|A Corona d'Aragón de [[1157]] a [[1195]] (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 1224.png|A fin d'os prochectos occitans (1195-1224) (mapa en francés). </gallery> Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a Corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruesas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, d'o surtimiento de tensions socials e d'una crisi de succesión (o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]] no dixó succesor nombrato). En [[1443]], aprés a conquiesta d'o [[Reino de Nápols|Reino de Napols]], ista crisi s'agravó. En [[1469]], o rei [[Ferrando II d'Aragón]] s'acomodó con [[Isabel I de Castiella]], o que levó enta la chunión d'entramos reinos enta la formación d'una [[Espanya|monarquía espanyola]]. == Edat Muderna == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], dica lo [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo a moniquet totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] 4h6gn4qpguf8wlbqd9th4z8ly4lrs4k 1837523 1837522 2022-07-22T10:54:51Z 88.7.111.15 /* A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412) */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A Historia d'Aragón prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[Cultura d'os campos d'urnas|cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron o [[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica|Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412)==== [[Imachen:Quia super limitibus Cathalonie et Aragonum.jpg|thumb|left|Carta de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] que estableix a muga entre Aragón e Catalunya en o [[río Cinca]].]] [[Imachen:Expansión peninsular de la Corona de Aragón.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Peninsula Iberica]] entre o [[sieglo X]] e lo [[sieglo XIV]] (mapa en [[espanyol]]).]] [[Imachen:Occitanie et Aragon en 1213.svg|thumb|upright=1.2|right|A Corona d'Aragón e los suyos vicins en [[1210]] (mapa en [[francés]]).]] En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. [[Imachen:Aragonese Empire 1443.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Mar Mediterrania]] a meyatos d'o [[sieglo XV]].]] A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]]. [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de [[Teruel]] e d'[[Alcanyiz]]. Rivalizando con os Estatos d'a [[Corona de Castiella]], os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar lur autoridat sobre os reinos de [[Reino de Valencia|Valencia]] e de [[Taifa de Denya|Denya]] por os tractatos de [[Tudillén]], en [[1151]], e de [[Cazola]], en [[1179]]. A Corona d'Aragón conoixió un considerable augmento chus o reinato de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I o Conqueridor]], qui s'apoderó d'a isola de [[Mallorca]] en 1229 -constituita en [[Reino de Mallorca|reino]]- de [[Menorca]] en [[1232]] e d'[[Isla d'Eivissa|Eivissa]] en [[1235]], dimpuesas d'o [[Reino de Valencia]] en [[1238]]- constituito en reino deseparato con os territorios de Valencia- e de Denya. A esbandidura aragonesa continó dilla la mar, en adquirindo lo [[Reino de Secilia]] [[Pero III d'Aragón|Pero III]] en [[1282]], a isola de [[Malta]] [[Alifonso III d'Aragón|Alifonso III]] en [[1283]], [[Cerdenya]] [[Chaime II d'Aragón|Chaime II]] en [[1323]] e os ducatos d'[[Ducato d'Atenas|Atenas]] en [[1381]] e de [[Ducato de Neopatria|Neopatria]] en [[1377]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1195.png|A Corona d'Aragón de [[1157]] a [[1195]] (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 1224.png|A fin d'os prochectos occitans (1195-1224) (mapa en francés). </gallery> ====A Casa de Trastamara (1412-1469)==== Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a Corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruezas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, d'o surtimiento de tensions socials e d'una crisi de succesión (o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]] no dixó succesor nombrato). En [[1443]], aprés a conquiesta d'o [[Reino de Nápols|Reino de Napols]], ista crisi s'agravó. En [[1469]], o rei [[Ferrando II d'Aragón]] s'acomodó con [[Isabel I de Castiella]], o que levó enta la chunión d'entramos reinos enta la formación d'una [[Espanya|monarquía espanyola]]. == Edat Muderna == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], dica lo [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo a moniquet totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] joe3bxw8yduyfwj0oafs6k2ur2aarqa Luenga auxiliar 0 9221 1837525 1818354 2022-07-22T11:08:19Z Willtron 41 S'han revertito as edicions de [[Special:Contributions/Caro de Segeda|Caro de Segeda]] ([[User talk:Caro de Segeda|Descusión]]); tornando t'a zaguera versión editada por [[User:Y Canwr|Y Canwr]] wikitext text/x-wiki Una '''luenga auxiliar''' ye un [[idioma]], construito u no, que s'ha emplegato u quiesto emplegar como [[medio de comunicación]] entre grupos con distintas luengas maternas. == Tipos de luengas auxiliar == ==== Idiomas dominants ==== L'[[idioma anglés|anglés]], o [[idioma francés|francés]], o [[latín]] y o [[idioma griego|griego]], entre atras, s'han convertito en luengas auxiliars internacionals por a importancia que han teniu en atras epocas os pueblos que as charraban. ==== Luengas literarias ==== O [[chinés]] y l'[[Idioma arabe|arabe]] clasico, igual que o latín clasico, son luengas escritas. Un iraquí y un [[palestins|palestín]] se pueden entender en a luenga de l'[[Alcorán]]. ==== Luengas nacionals normalizatas ==== O [[idioma filipín|filipín]], alazetato en o [[idioma tagalo|tagalo]] y o [[bahasa indonesio]], alazetato en o [[idioma malayo|malayo]], son eixemplos d'idiomas creyatos, alazetatos en as luengas prexistents, como luengas nacionals ta premitir a comunicación en países en os qualos existen muitas atras luengas y dialectos. ==== Luengas planificatas ==== * [[3CL]] * [[Ancheliano]] * [[Basic English]] * [[Dilpok]] * [[Esperanto]] * [[Europanto]] * [[Fasile]] * [[Folkspraak]] * [[Glosa]] * [[Ido]] * [[Idioma intereslavo|Intereslavo]] * [[Interglosa]] * [[Interlingua]] * [[Interlingue]] * [[Klingon]] * [[Kotava]] * [[Lingua franca nova]] * [[Loglan]] * [[Lojban]] * [[Mondlango]] * [[Neo]] * [[Novial]] * [[Idioma ro|Ro]] * [[Idioma romanico|Romániço]] * [[Romanova]] * [[Solresol]] * [[Toki Pona]] * [[Volapük]] [[Categoría:Luengas]] [[Categoría:Luengas artificials]] [[nl:Kunsttaal#Internationale hulptalen]] d2et8jz0xtcqpyydw9v9013q86u1el4 Daroca de Riocha 0 9234 1837447 1772275 2022-07-21T12:33:12Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Daroca de Riocha |nombre_oficial = Daroca de Rioja |imachen = [[Imachen:Daroca de Rioja.jpg|center|250px|Anvista de Daroca]] |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26373 |superficie = 11,29 |altaria = 727 |distancia = 19 |ta = Logronyo |población = 48 |calendata = 2006 |situación = [[Imachen:Daroca de Rioja - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Daroca de Riocha''' (''Daroca de Rioja'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 19&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 48 habitants en una superficie de 11,29&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 4,25 hab./km². == Puestos d'intrés == === Molimentos relichiosos === * ''Ilesia de Nuestra Sinyora d'o Patrocinio''. * ''Ermita de [[Sant Lorient]]. === Espacio natural === * [[Sierra de Moncalvillo]]. * ''Barranco del Colorado''. == Fiestas == * [[10 d'agosto]], fiestas patronals en honor a [[Sant Lorient]]. {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] gmvh5b1p4z614xwux4j6rvfs9gra1yy Navarret (A Riocha) 0 9235 1837456 1772276 2022-07-21T12:41:17Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Navarret |nombre_oficial = Navarrete |bandera = |escudo = Escudo de Navarrete-La Rioja.svg |escudo_grandaria = 55px |imachen = [[Imachen:Navarrete2.jpg|center|250px|Nabarret]] |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26370 |superficie = 28,49 |altaria = 512 |distancia = 11 |ta = Logronyo |población = 2.722 |calendata = 2007 |web = [http://www.ayuntamientonavarrete.org www.AyuntamientoNavarrete.org] |situación = [[Imachen:Navarrete - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Nabarret''' (''Navarrete'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 11&nbsp;km de [[Logronyo]]. A suya [[población humana|población]] ye de 2.722 habitants([[2007]]), en una superficie de 28,49&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 95,54 hab/km². == Puestos d'intrés == === Molimentos relichiosos === * ''Ilesia parroquial d'Asunción de María''. * ''Ermita de Santa María d'o buen suceso''. == Fiestas == * [[16 d'agosto]], fiestas patronals en honor a [[Sant Roque]]. {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] 7a235o8h84faffp7j4d1kjrp68s4h0i 1837457 1837456 2022-07-21T12:41:33Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Navarret |nombre_oficial = Navarrete |bandera = |escudo = Escudo de Navarrete-La Rioja.svg |escudo_grandaria = 55px |imachen = [[Imachen:Navarrete2.jpg|center|250px|Nabarret]] |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26370 |superficie = 28,49 |altaria = 512 |distancia = 11 |ta = Logronyo |población = 2.722 |calendata = 2007 |web = [http://www.ayuntamientonavarrete.org www.AyuntamientoNavarrete.org] |situación = [[Imachen:Navarrete - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Navarret''' (''Navarrete'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 11&nbsp;km de [[Logronyo]]. A suya [[población humana|población]] ye de 2.722 habitants([[2007]]), en una superficie de 28,49&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 95,54 hab/km². == Puestos d'intrés == === Molimentos relichiosos === * ''Ilesia parroquial d'Asunción de María''. * ''Ermita de Santa María d'o buen suceso''. == Fiestas == * [[16 d'agosto]], fiestas patronals en honor a [[Sant Roque]]. {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] 90hff2n8cxjcq3ed92c3lgzocvcn7nx Logronyo 0 9240 1837452 1772278 2022-07-21T12:38:40Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |bandera = Flag of Logroño.svg |escudo = Coat of Arms of Logroño.svg |nombre = Logronyo |nombre_oficial = Logroño |imachen = [[Imachen:View of Paseo del Príncipe de Vergara (El Espolón) in Logroño.jpg|250px|Paseo del Príncipe de Vergara]]<br />Paseo del Príncipe de Vergara, |comunidat = A Riocha |provinciad = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |superficie = 79,57 |altaria = 384 |distancia = 336 |ta = Madrit |población = 152.036 |calendata = 2006 |cp = 26001-26009 |ríos = [[río Ebro|Ebro]], [[Río Iregua|Iregua]] |web = [http://www.logro-o.org www.logro-o.org] |situación = [[Imachen:Logroño - Spain Location.svg|250px]] |}} '''Logronyo''' (''Logroño'' en [[Idioma castellán|castellán]]) ye una [[ciudat]] [[Espanya|espanyola]], [[Capital (politica)|capital]] d'a [[comunidat autonoma]] d'[[a Riocha]]. En [[2009]] a [[Población humana|población]] yera de 152.036 habitants. A suya [[densidat de población]] yera de 1847,88 habitants/km². == población == {| {{tablapolida}} align="center" |+ Evolución demográfica de Logronyo, zaguers 20 anyos. |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.3,0.7,0.5) ImageSize = width:500 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:110000 till:150000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:5000 start:110000 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000 start:110000 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1986 text: 1986 bar: 1988 text: 1988 bar: 1990 text: 1990 bar: 1992 text: 1992 bar: 1994 text: 1994 bar: 1996 text: 1996 bar: 1998 text: 1998 bar: 2000 text: 2000 bar: 2002 text: 2002 bar: 2004 text: 2004 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1986 from:115622 till: 110000 bar: 1988 from:119038 till: 110000 bar: 1990 from:121911 till: 110000 bar: 1992 from:122573 till: 110000 bar: 1994 from:124823 till: 110000 bar: 1996 from:123841 till: 110000 bar: 1998 from:125617 till: 110000 bar: 2000 from:128493 till: 110000 bar: 2002 from:136841 till: 110000 bar: 2004 from:141568 till: 110000 bar: 2006 from:147036 till: 110000 PlotData= bar: 1986 at: 115622 fontsize:S text: 115.622 shift:(0,5) bar: 1988 at: 119038 fontsize:S text: 119.038 shift:(0,5) bar: 1990 at: 121911 fontsize:S text: 121.911 shift:(0,5) bar: 1992 at: 122573 fontsize:S text: 122.573 shift:(0,5) bar: 1994 at: 124823 fontsize:S text: 124.823 shift:(0,5) bar: 1996 at: 123841 fontsize:S text: 123.841 shift:(0,5) bar: 1998 at: 125617 fontsize:S text: 125.617 shift:(0,5) bar: 2000 at: 128493 fontsize:S text: 128.493 shift:(0,5) bar: 2002 at: 136841 fontsize:S text: 136.841 shift:(0,5) bar: 2004 at: 141568 fontsize:S text: 141.568 shift:(0,5) bar: 2006 at: 147036 fontsize:S text: 147.036 shift:(0,5) </timeline> {| align=left | Fuent: Instituto Nacional de Estadística de Espanya - Elaboración gráfica por Wikipedia |- | Division menor: 1.000 habitants. |} |} === Vicos rurals === * [[Vareya]]. * [[El Cortijo]]. == Cheografía == A mayor parte d'o municipio y a ciudat son situatos en a marguin dreita d'o [[río Ebro]]. A suya [[altaria]] ye arredol d'os 370 [[metro]]s. Os [[pico (orografía)|pico]]s más destacatos son: ''Cerro de Cantabria'', ''El Corvo'' (en a marguin cucha), ''La Pila'' y ''Las Coronillas''. O suyo [[termin municipal]] muga con [[Fuenmayor|Fuent Mayor]], [[Navarret (A Riocha)|Navarret]], [[Lardero]], [[Villamediana de Iregua]], [[Murillo de Río Leza]] y [[Agonciello]] en [[A Riocha]]; [[Viana]] en [[Navarra]]; y [[Laguardia]], [[Lanciego]] y [[Oyón]] en [[provincia d'Alava|Alava]]. == Puestos d'intrés == === Molimentos relichiosos === * '''Concatedral de Santa María de La Redonda'''. * '''Ilesia de Sant Bertolomeu'''. * '''Ilesia de Sant Chaime'''. * '''Ilesia de Palacio'''. === Molimentos civils === * '''Parlamento de La Rioja'''. * '''Muralla del Revelín'''. * '''Puent de Piedra'''. * '''Puent de Fierro'''. * '''Fuent d'os Riojanos ilustres'''. === Museus === * '''Museu d'a Riocha'''. * '''Casa d'as Sciencias'''. === Parques y chardins === * '''Paseo del Principe de Vergara''' (popularment conoixito como '''El Espolón'''). * '''Plaza d'o Concello''' situata en l'''Avenida de la Paz''. * '''Parque del Carmen'''. * '''Plaza d'o Mercato'''. * '''Glorieta del Doctor Zubía'''. * '''Parque del Ebro'''. * '''Parque de la Ribera'''. * '''Parque de San Miguel'''. == Fiestas == * [[11 de chunio]], fiestas patronals en honor a [[Sant Bernabeu]]. * [[21 de setiembre]], fiestas d'o vin, en honor a [[Sant Mateu]]. == Veyer tamién == * [[A Riocha]]. * [[Lista de municipios d'a Riocha]]. * [[Comarca de Logronyo]]. == Vinclos externos == * [http://www.logro-o.org Concello] {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] [[Categoría:Logronyo]] b0oqx8emhnxne8zbkoso16s6jewzkgt Alberit (A Riocha) 0 9252 1837440 1832138 2022-07-21T12:28:09Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo ye sobre una '''localidat d'a Riocha'''. Ta atros usos se veiga [[Alberit]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Alberit |nombre_oficial = Alberite |escudo = Escudo de Alberite-La Rioja.svg |de = d' |imachen = [[Imachen:Alberite-vista general.jpg|center|250px|Anvista d'Alberit]]<br />Anvista d'Alberit. |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26141 |superficie = 20,24 |altaria = 452 |distancia = 7 |ta = Logronyo |población = 2.369 |calendata = 2006 |ríos = [[Río Iregua]] |web = [http://www.ayuntamientodealberite.org www.AyuntamientoDeAlberite.org] |situación = [[Imachen:Alberite - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Alberit''' (''Alberite'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato en a [[Comarcas d'a Riocha|comarca]] de [[Comarca de Logronyo|Logronyo]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 2.369 habitants ([[2006]]) en una [[superficie]] de 20,24 [[km²]] y una [[densidat de población|densidat]] de 117,05 hab/km². == Cheografía == Alberit ye situato a 452 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 7 [[km]] de [[Logronyo]], a [[Capital (politica)|capital]] d'[[a Riocha]], y a o canto d'o [[río Iregua]]. == Administración == {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Juan Pablo Sicilia Ausejo | [[Partido Popular]] |} == Molimentos == * [[Ilesia parroquial de Sant Martín d'Alberit]], con portalada d'estilo [[Arte renaixentista|renaixentista]] d'o [[sieglo XVI]]. == Fiestas == * [[15 de mayo]]: [[Sant Isidro Labrador]]. * [[8 de setiembre]]: Fiestas en a honor d'a Virchen de l'Antigua. * [[11 de noviembre]]: [[Sant Martín]], patrón d'Alberit. {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] 0ptkx1nwvd2ew1xuu6pnm0uqzzf08rb Lista de municipios d'a Riocha 0 9984 1837459 1676622 2022-07-21T12:42:25Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki '''Municipios d'a [[comunidat autonoma]] d'[[a Riocha]] ([[Espanya]]):''' [[Imachen:La Rioja - Mapa municipal.svg|thumb|300px|Mapa municipal]] {| class="wikitable sortable" ! Municipio ! Población ([[2007]]) |- | [[Ábalos]] | align=right | 377 |- | [[Agonciello]] | align=right | 1.137 |- | [[Aguilar del Río Alhama]] | align=right | 598 |- | [[Ajamil]] | align=right | 72 |- | [[Albelda de Iregua]] | align=right | 2.918 |- | [[Alberit (A Riocha)|Alberit]] | align=right | 2.451 |- | [[Alcanadre]] | align=right | 762 |- | [[Aldeanueva de Ebro]] | align=right | 2.725 |- | [[Alesanco]] | align=right | 478 |- | [[Alesón]] | align=right | 134 |- | [[Alfaro]] | align=right | 9.576 |- | [[Almarza de Cameros]] | align=right | 26 |- | [[Anguciana]] | align=right | 492 |- | [[Anguiano]] | align=right | 535 |- | [[Arenzana de Abajo]] | align=right | 261 |- | [[Arenzana de Arriba]] | align=right | 38 |- | [[Arnediello]] | align=right | 485 |- | [[Arnedo]] | align=right | 14.082 |- | [[Arrúbal]] | align=right | 479 |- | [[Ausejo]] | align=right | 964 |- | [[Autol]] | align=right | 4.039 |- | [[Azofra]] | align=right | 279 |- | [[Badarán]] | align=right | 662 |- | [[Bañares]] | align=right | 327 |- | [[Baños de Río Tobía]] | align=right | 1.740 |- | [[Baños de Rioja]] | align=right | 97 |- | [[Berceo]] | align=right | 196 |- | [[Bergasa]] | align=right | 137 |- | [[Bergasillas Bajera]] | align=right | 26 |- | [[Bezares (A Riocha)|Bezares]] | align=right | 19 |- | [[Bobadilla]] | align=right | 128 |- | [[Brieva de Cameros]] | align=right | 65 |- | [[Briñas]] | align=right | 252 |- | [[Briones]] | align=right | 901 |- | [[Cabezón de Cameros]] | align=right | 23 |- | [[Calagorra]] | align=right | 23.768 |- | [[Camprovín]] | align=right | 193 |- | [[Canales de la Sierra]] | align=right | 86 |- | [[Canillas de Río Tuerto]] | align=right | 43 |- | [[Cañas]] | align=right | 102 |- | [[Cárdenas]] | align=right | 192 |- | [[Casalarreina]] | align=right | 1.286 |- | [[Castañares de Rioja]] | align=right | 392 |- | [[Castroviello]] | align=right | 58 |- | [[Cellorigo]] | align=right | 18 |- | [[Cenicero]] | align=right | 2.176 |- | [[Cervera del Río Alhama]] | align=right | 2.922 |- | [[Cidamón]] | align=right | 38 |- | [[Cihuri]] | align=right | 209 |- | [[Cirueña]] | align=right | 130 |- | [[Clavillo]] | align=right | 294 |- | [[Cordovín]] | align=right | 205 |- | [[Corera]] | align=right | 292 |- | [[Cornago]] | align=right | 491 |- | [[Corporales (A Riocha)|Corporales]] | align=right | 43 |- | [[Cuzcurrita de Río Tirón]] | align=right | 497 |- | [[Daroca de Riocha]] | align=right | 47 |- | [[Enciso]] | align=right | 171 |- | [[Entrena]] | align=right | 1.391 |- | [[Estollo]] | align=right | 110 |- | [[Ezcaray]] | align=right | 2.038 |- | [[Foncea]] | align=right | 106 |- | [[Fonzaleche]] | align=right | 158 |- | [[Fornos (A Riocha)|Fornos]] | align=right | 99 |- | [[Fuenmayor]] | align=right | 3.071 |- | [[Galbárruli]] | align=right | 69 |- | [[Galilea (A Riocha)|Galilea]] | align=right | 349 |- | [[Gallinero de Cameros]] | align=right | 23 |- | [[Gimileo]] | align=right | 141 |- | [[Grañón]] | align=right | 355 |- | [[Grávalos]] | align=right | 250 |- | [[Haro]] | align=right | 11.463 |- | [[Herce]] | align=right | 383 |- | [[Herramélluri]] | align=right | 108 |- | [[Hervías]] | align=right | 151 |- | [[Hormilla]] | align=right | 459 |- | [[Hormilleja]] | align=right | 170 |- | [[Hornillos de Cameros]] | align=right | 14 |- | [[Huércanos]] | align=right | 912 |- | [[Igea]] | align=right | 707 |- | [[Jalón de Cameros]] | align=right | 35 |- | [[Laguna de Cameros]] | align=right | 145 |- | [[Lacuniella de Chubera]] | align=right | 359 |- | [[Lardero]] | align=right | 7.378 |- | [[Ledesma de la Cogolla]] | align=right | 27 |- | [[Leiva]] | align=right | 288 |- | [[Leza de Río Leza]] | align=right | 52 |- | [[Logronyo]] | align=right | 145.866 |- | [[Lumbreras]] | align=right | 164 |- | [[Manjarrés]] | align=right | 155 |- | [[Mansilla de la Sierra]] | align=right | 67 |- | [[Manzanares de Rioja]] | align=right | 107 |- | [[Matut]] | align=right | 152 |- | [[Medrano]] | align=right | 219 |- | [[Muniella]] | align=right | 122 |- | [[Muriello de Río Leza]] | align=right | 1.675 |- | [[Muro de Aguas]] | align=right | 61 |- | [[Muro en Cameros]] | align=right | 34 |- | [[Nachera]] | align=right | 8.073 |- | [[Nalda]] | align=right | 1.074 |- | [[Navajún]] | align=right | 18 |- | [[Navarret (A Riocha)|Navarret]] | align=right | 2.722 |- | [[Nestares]] | align=right | 81 |- | [[Nieva de Cameros]] | align=right | 118 |- | [[Ochánduri]] | align=right | 75 |- | [[Ocón]] | align=right | 391 |- | [[Ojacastro]] | align=right | 210 |- | [[Ollauri]] | align=right | 325 |- | [[Ortigosa de Cameros]] | align=right | 294 |- | [[Pazuengos]] | align=right | 40 |- | [[Pedroso]] | align=right | 109 |- | [[Pinillos]] | align=right | 18 |- | [[Pradejón]] | align=right | 3.770 |- | [[Pradillo]] | align=right | 79 |- | [[Preixano]] | align=right | 229 |- | [[Quel]] | align=right | 1.955 |- | [[Rabanera]] | align=right | 41 |- | [[El Rasillo de Cameros]] | align=right | 132 |- | [[El Redal]] | align=right | 186 |- | [[Ribafreta]] | align=right | 1.006 |- | [[Rincón de Soto]] | align=right | 3.544 |- | [[Robres del Castillo]] | align=right | 34 |- | [[Rodezno]] | align=right | 317 |- | [[Sajazarra]] | align=right | 130 |- | [[San Asensio]] | align=right | 1.309 |- | [[San Millán de la Cogolla]] | align=right | 303 |- | [[San Millán de Yécora]] | align=right | 61 |- | [[San Román de Cameros]] | align=right | 166 |- | [[San Torcuato]] | align=right | 77 |- | [[San Vicente de la Sonsierra]] | align=right | 1.146 |- | [[Santa Coloma (A Riocha)|A Riocha]] | align=right | 143 |- | [[Santa Engracia del Jubera]] | align=right | 192 |- | [[Santa Eulalia Bajera]] | align=right | 129 |- | [[Santo Domingo de la Calzada]] | align=right | 6.537 |- | [[Santurde de Rioja]] | align=right | 319 |- | [[Santurdejo]] | align=right | 175 |- | [[Sojuela]] | align=right | 138 |- | [[Sorzano]] | align=right | 267 |- | [[Sotés]] | align=right | 281 |- | [[Soto en Cameros]] | align=right | 181 |- | [[Terroba]] | align=right | 33 |- | [[Tirgo]] | align=right | 259 |- | [[Tobía]] | align=right | 77 |- | [[Tormantos]] | align=right | 176 |- | [[Torre en Cameros]] | align=right | 14 |- | [[Torreziella en Cameros]] | align=right | 585 |- | [[Torrecilla sobre Alesanco]] | align=right | 47 |- | [[Torremontalbo]] | align=right | 21 |- | [[Treviana]] | align=right | 212 |- | [[Tricio]] | align=right | 439 |- | [[Tudeliella]] | align=right | 429 |- | [[Uruñuela]] | align=right | 857 |- | [[Valdemadera]] | align=right | 9 |- | [[Valgañón]] | align=right | 153 |- | [[Ventosa]] | align=right | 150 |- | [[Ventrosa]] | align=right | 65 |- | [[Viguera]] | align=right | 417 |- | [[Villalba de Rioja]] | align=right | 170 |- | [[Villalobar de Rioja]] | align=right | 74 |- | [[Villamediana de Iregua]] | align=right | 5.535 |- | [[Villanueva de Cameros]] | align=right | 120 |- | [[El Villar de Arnedo]] | align=right | 640 |- | [[Villar de Torre]] | align=right | 282 |- | [[Villarejo (A Riocha)|Villarejo]] | align=right | 39 |- | [[Villarroya (A Riocha)|Villarroya]] | align=right | 9 |- | [[Villarta-Quintana]] | align=right | 158 |- | [[Villavelayo]] | align=right | 64 |- | [[Villaverde de Rioja]] | align=right | 80 |- | [[Villoslada de Cameros]] | align=right | 375 |- | [[Viniegra de Abajo]] | align=right | 113 |- | [[Viniegra de Arriba]] | align=right | 45 |- | [[Zarratón]] | align=right | 265 |- | [[Zarzosa]] | align=right | 14 |- | [[Zorraquín]] | align=right | 80 |} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha|*]] szqukxbqgicsnqpora7e9an7u9s7dkd 1837464 1837459 2022-07-21T12:46:49Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki '''Municipios d'a [[comunidat autonoma]] d'[[a Riocha]] ([[Espanya]]):''' [[Imachen:La Rioja - Mapa municipal.svg|thumb|300px|Mapa municipal]] {| class="wikitable sortable" ! Municipio ! Población ([[2007]]) |- | [[Ábalos]] | align=right | 377 |- | [[Agonciello]] | align=right | 1.137 |- | [[Aguilar del Río Alhama]] | align=right | 598 |- | [[Ajamil]] | align=right | 72 |- | [[Albelda de Iregua]] | align=right | 2.918 |- | [[Alberit (A Riocha)|Alberit]] | align=right | 2.451 |- | [[Alcanadre]] | align=right | 762 |- | [[Aldeanueva de Ebro]] | align=right | 2.725 |- | [[Alesanco]] | align=right | 478 |- | [[Alesón]] | align=right | 134 |- | [[Alfaro]] | align=right | 9.576 |- | [[Almarza de Cameros]] | align=right | 26 |- | [[Anguciana]] | align=right | 492 |- | [[Anguiano]] | align=right | 535 |- | [[Arenzana de Abajo]] | align=right | 261 |- | [[Arenzana de Arriba]] | align=right | 38 |- | [[Arnediello]] | align=right | 485 |- | [[Arnedo]] | align=right | 14.082 |- | [[Arrúbal]] | align=right | 479 |- | [[Ausejo]] | align=right | 964 |- | [[Autol]] | align=right | 4.039 |- | [[Azofra]] | align=right | 279 |- | [[Badarán]] | align=right | 662 |- | [[Bañares]] | align=right | 327 |- | [[Baños de Río Tobía]] | align=right | 1.740 |- | [[Baños de Rioja]] | align=right | 97 |- | [[Berceo]] | align=right | 196 |- | [[Bergasa]] | align=right | 137 |- | [[Bergasillas Bajera]] | align=right | 26 |- | [[Bezares (A Riocha)|Bezares]] | align=right | 19 |- | [[Bobadilla]] | align=right | 128 |- | [[Brieva de Cameros]] | align=right | 65 |- | [[Briñas]] | align=right | 252 |- | [[Briones]] | align=right | 901 |- | [[Cabezón de Cameros]] | align=right | 23 |- | [[Calagorra]] | align=right | 23.768 |- | [[Camprovín]] | align=right | 193 |- | [[Canales de la Sierra]] | align=right | 86 |- | [[Canillas de Río Tuerto]] | align=right | 43 |- | [[Cañas]] | align=right | 102 |- | [[Cárdenas]] | align=right | 192 |- | [[Casalarreina]] | align=right | 1.286 |- | [[Castañares de Rioja]] | align=right | 392 |- | [[Castroviello]] | align=right | 58 |- | [[Cellorigo]] | align=right | 18 |- | [[Cenicero]] | align=right | 2.176 |- | [[Cervera del Río Alhama]] | align=right | 2.922 |- | [[Cidamón]] | align=right | 38 |- | [[Cihuri]] | align=right | 209 |- | [[Cirueña]] | align=right | 130 |- | [[Clavillo]] | align=right | 294 |- | [[Cordovín]] | align=right | 205 |- | [[Corera]] | align=right | 292 |- | [[Cornago]] | align=right | 491 |- | [[Corporales (A Riocha)|Corporales]] | align=right | 43 |- | [[Cuzcurrita de Río Tirón]] | align=right | 497 |- | [[Daroca de Riocha]] | align=right | 47 |- | [[Enciso]] | align=right | 171 |- | [[Entrena]] | align=right | 1.391 |- | [[Estollo]] | align=right | 110 |- | [[Ezcaray]] | align=right | 2.038 |- | [[Foncea]] | align=right | 106 |- | [[Fonzaleche]] | align=right | 158 |- | [[Fornos (A Riocha)|Fornos]] | align=right | 99 |- | [[Fuenmayor]] | align=right | 3.071 |- | [[Galbárruli]] | align=right | 69 |- | [[Galilea (A Riocha)|Galilea]] | align=right | 349 |- | [[Gallinero de Cameros]] | align=right | 23 |- | [[Gimileo]] | align=right | 141 |- | [[Grañón]] | align=right | 355 |- | [[Grávalos]] | align=right | 250 |- | [[Haro]] | align=right | 11.463 |- | [[Herce]] | align=right | 383 |- | [[Herramélluri]] | align=right | 108 |- | [[Hervías]] | align=right | 151 |- | [[Hormilla]] | align=right | 459 |- | [[Hormilleja]] | align=right | 170 |- | [[Hornillos de Cameros]] | align=right | 14 |- | [[Huércanos]] | align=right | 912 |- | [[Igea]] | align=right | 707 |- | [[Jalón de Cameros]] | align=right | 35 |- | [[Laguna de Cameros]] | align=right | 145 |- | [[Lacuniella de Chubera]] | align=right | 359 |- | [[Lardero]] | align=right | 7.378 |- | [[Ledesma de la Cogolla]] | align=right | 27 |- | [[Leiva]] | align=right | 288 |- | [[Leza de Río Leza]] | align=right | 52 |- | [[Logronyo]] | align=right | 145.866 |- | [[Lumbreras]] | align=right | 164 |- | [[Manjarrés]] | align=right | 155 |- | [[Mansilla de la Sierra]] | align=right | 67 |- | [[Manzanares de Rioja]] | align=right | 107 |- | [[Matut]] | align=right | 152 |- | [[Medrano]] | align=right | 219 |- | [[Muniella]] | align=right | 122 |- | [[Muriello de Río Leza]] | align=right | 1.675 |- | [[Muro de Aguas]] | align=right | 61 |- | [[Muro en Cameros]] | align=right | 34 |- | [[Nachera]] | align=right | 8.073 |- | [[Nalda]] | align=right | 1.074 |- | [[Navajún]] | align=right | 18 |- | [[Navarret (A Riocha)|Navarret]] | align=right | 2.722 |- | [[Nestares]] | align=right | 81 |- | [[Nieva de Cameros]] | align=right | 118 |- | [[Ochánduri]] | align=right | 75 |- | [[Ocón]] | align=right | 391 |- | [[Ojacastro]] | align=right | 210 |- | [[Ollauri]] | align=right | 325 |- | [[Ortigosa de Cameros]] | align=right | 294 |- | [[Pazuengos]] | align=right | 40 |- | [[Pedroso]] | align=right | 109 |- | [[Pinillos]] | align=right | 18 |- | [[Pradejón]] | align=right | 3.770 |- | [[Pradillo]] | align=right | 79 |- | [[Preixano]] | align=right | 229 |- | [[Quel]] | align=right | 1.955 |- | [[Rabanera]] | align=right | 41 |- | [[El Rasillo de Cameros]] | align=right | 132 |- | [[El Redal]] | align=right | 186 |- | [[Ribafreta]] | align=right | 1.006 |- | [[Rincón de Soto]] | align=right | 3.544 |- | [[Robres del Castillo]] | align=right | 34 |- | [[Rodezno]] | align=right | 317 |- | [[Sajazarra]] | align=right | 130 |- | [[San Asensio]] | align=right | 1.309 |- | [[San Millán de la Cogolla]] | align=right | 303 |- | [[San Millán de Yécora]] | align=right | 61 |- | [[San Román de Cameros]] | align=right | 166 |- | [[San Torcuato]] | align=right | 77 |- | [[San Vicente de la Sonsierra]] | align=right | 1.146 |- | [[Santa Coloma (A Riocha)|Santa Coloma]] | align=right | 143 |- | [[Santa Engracia del Jubera]] | align=right | 192 |- | [[Santa Eulalia Bajera]] | align=right | 129 |- | [[Santo Domingo de la Calzada]] | align=right | 6.537 |- | [[Santurde de Rioja]] | align=right | 319 |- | [[Santurdejo]] | align=right | 175 |- | [[Sojuela]] | align=right | 138 |- | [[Sorzano]] | align=right | 267 |- | [[Sotés]] | align=right | 281 |- | [[Soto en Cameros]] | align=right | 181 |- | [[Terroba]] | align=right | 33 |- | [[Tirgo]] | align=right | 259 |- | [[Tobía]] | align=right | 77 |- | [[Tormantos]] | align=right | 176 |- | [[Torre en Cameros]] | align=right | 14 |- | [[Torreciella en Cameros]] | align=right | 585 |- | [[Torrecilla sobre Alesanco]] | align=right | 47 |- | [[Torremontalbo]] | align=right | 21 |- | [[Treviana]] | align=right | 212 |- | [[Tricio]] | align=right | 439 |- | [[Tudeliella]] | align=right | 429 |- | [[Uruñuela]] | align=right | 857 |- | [[Valdemadera]] | align=right | 9 |- | [[Valgañón]] | align=right | 153 |- | [[Ventosa]] | align=right | 150 |- | [[Ventrosa]] | align=right | 65 |- | [[Viguera]] | align=right | 417 |- | [[Villalba de Rioja]] | align=right | 170 |- | [[Villalobar de Rioja]] | align=right | 74 |- | [[Villamediana de Iregua]] | align=right | 5.535 |- | [[Villanueva de Cameros]] | align=right | 120 |- | [[El Villar de Arnedo]] | align=right | 640 |- | [[Villar de Torre]] | align=right | 282 |- | [[Villarejo (A Riocha)|Villarejo]] | align=right | 39 |- | [[Villarroya (A Riocha)|Villarroya]] | align=right | 9 |- | [[Villarta-Quintana]] | align=right | 158 |- | [[Villavelayo]] | align=right | 64 |- | [[Villaverde de Rioja]] | align=right | 80 |- | [[Villoslada de Cameros]] | align=right | 375 |- | [[Viniegra de Abajo]] | align=right | 113 |- | [[Viniegra de Arriba]] | align=right | 45 |- | [[Zarratón]] | align=right | 265 |- | [[Zarzosa]] | align=right | 14 |- | [[Zorraquín]] | align=right | 80 |} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha|*]] izb8gukzuvuimvy0kw3tas771xcfjx6 Torreciella en Cameros 0 10037 1837462 1772300 2022-07-21T12:46:19Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre '''Torreciella en Cameros'''. Ta altros emplegos d'o toponimo '''Torreciella''' se veiga '''[[Torreciella (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Torreciella en Cameros |nombre_oficial = Torrecilla en Cameros |imachen = [[Imachen:Torrecilla1.jpg|center|250px|Anvista de Torrecilla]] |comunidat = A Riocha |comarca = Camero Nuevo |cp = 26100 |superficie = 30,47 |altaria = 774 |distancia = 29 |ta = Logronyo |población = 549 |calendata = 2006 |situación = [[Imachen:Torrecilla en Cameros - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Torreciella en Cameros''' (''Torrecilla en Cameros'' en Castellán) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 29&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 549 habitants en una superficie de 30,47&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 18,02 hab/km². Ye a capital d'a comarca d'o [[Camero Nuevo]]. == Toponimia == Se conoix o nombre ''Torreciella in Cambero'' en a [[Edat Meya]]. == Puestos d'intrés == === Molimentos relichiosos === * ''Ilesia parroquial de Sant Martín''. * ''Ilesia de Sant Marcos''. * ''A ermita de Sant Andreu''. * ''A ermita d'a Virchen de Tomalos'' === Fuents === * ''Fuent de Sant Miguel'' (km 302 d'a N-111). * ''Fuent Canillas'' (km 299 d'a N-111) === Atros === * ''Puent medieval'' * ''Palacio d'o conte de Superunda'' == Fiestas == * [[25 d'abril]], [[Sant Marcos]]. * [[8 de setiembre]], Virchen de Tomalos. {{Municipios Camero Nuevo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] p0cbhrjso3pjgg7f7djzxrega4zzfgp Arnediello 0 10225 1837443 1772318 2022-07-21T12:31:08Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Arnediello |nombre_oficial = Arnedillo |bandera = |escudo = Escudo de Arnedillo-La Rioja.svg |escudo_grandaria = 55px |imachen = |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca d'Arnedo |cp = 26589 |superficie = 48,33 |altaria = 654 |distancia = 62 |ta = Logronyo |población = 469 |calendata = 2006 |ríos = |web = |situación = [[Imachen:Arnedillo - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px|situación d'Arnedo en A Riocha]]<br />situación d'Arnediello en A Riocha. }} '''Arnediello''' (''Arnedillo'' en [[idioma castellán|castellán]] ye un municipio d'[[a Riocha]] situato a 62&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 469 habitants en una superficie de 48,33&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 9,70 hab/km². {{Municipios Comarca d'Arnedo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] cstcjqjdn6zz33uabr08t7piy4dvzny 1837444 1837443 2022-07-21T12:31:17Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Arnediello |nombre_oficial = Arnedillo |bandera = |escudo = Escudo de Arnedillo-La Rioja.svg |escudo_grandaria = 55px |imachen = |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca d'Arnedo |cp = 26589 |superficie = 48,33 |altaria = 654 |distancia = 62 |ta = Logronyo |población = 469 |calendata = 2006 |ríos = |web = |situación = [[Imachen:Arnedillo - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px|situación d'Arnedo en A Riocha]]<br />situación d'Arnediello en A Riocha. }} '''Arnediello''' (''Arnedillo'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un municipio d'[[a Riocha]] situato a 62&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 469 habitants en una superficie de 48,33&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 9,70 hab/km². {{Municipios Comarca d'Arnedo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] dx2paju717bq71pz6jw3z3g83wedb5v Unzué 0 10271 1837484 1805668 2022-07-21T13:34:35Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Unzué |nombre orichinal = Untzue |de = de&nbsp; |bandera = |escudo = Escudo de Guirguillano.svg |imachen = [[Imachen:Unzue primavera.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |provincia = Navarra |comarca = Comarca de Tafalla |cp = 31396 |latitut = 42.65 |lonchitut = -1.617 |superficie = 18,5 |altaria = 664 |distancia = 21 |ta = Pamplona |población = 137 |calendata = 2006 |chentilicio = |ríos = |web = |situación = |mapa_loc = Navarra }} '''Unzué''' (''Untzue'' en [[Idioma basco|basco]] y cooficial) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato a 21 [[km]] de [[Pamplona]]. A población ye de 137 habitants en una superficie de 18,5&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 7,41 hab/km². == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]]. {{Municipios Comarca de Tafalla}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] bbhgrrkflrlm8me2nqspj9nsplsrie7 Agonciello 0 10671 1837441 1772330 2022-07-21T12:28:51Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Agonciello |nombre_oficial = Agoncillo |escudo = Escudo de Agoncillo-La Rioja.svg |escudo_grandaria = 55px |de = d' |imachen = [[Imachen:Agoncillo.jpg|center|250px|Anvista d'Agoncillo]] |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26509 |superficie = 34,73 |altaria = 346 |distancia = 14 |ta = Logronyo |población = 1.138 |calendata = 2006 |web = [http://www.agoncillo.org www.Agoncillo.org] |situación = [[Imachen:Agoncillo - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Agonciello''' (''Agoncillo'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 14&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 1.138 habitants en una [[superficie]] de 34,73&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 32,77 hab/km². == Cheografía == A o norte d'o termin municipal ye o [[Río Ebro]]. == Administración == === Reparto de concellers === <center> {| {{tablapolida}} |- | colspan="10" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''<ref>[http://elecciones.mir.es/resultados2011/99MU/DMU1626900299_L1.htm?d=0&e=362 Datos Eleccions MIR]</ref></center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partito''' | align="right" | '''1979''' | align="right" | '''1983''' | align="right" | '''1987''' | align="right" | '''1991''' | align="right" | '''1995''' | align="right" | '''1999''' | align="right" | '''2003''' | align="right" | '''2007''' | align="right" | '''2011''' |- | bgcolor="#1E90FF" | '''[[Partido Popular]]''' | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 4 |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partido Socialista Obrero Español]]''' | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | 4 |- | bgcolor="#99FF00" | '''Independients''' | bgcolor="#CCFF99" align="right" | | bgcolor="#CCFF99" align="right" | | bgcolor="#CCFF99" align="right" | | bgcolor="#CCFF99" align="right" | | bgcolor="#CCFF99" align="right" | | bgcolor="#CCFF99" align="right" | | bgcolor="#CCFF99" align="right" | | bgcolor="#CCFF99" align="right" | | bgcolor="#CCFF99" align="right" | 1 |- | bgcolor="#FFFF00" | '''[[Partido Riojano]]''' | bgcolor="#FFFF99" align="right" | | bgcolor="#FFFF99" align="right" | | bgcolor="#FFFF99" align="right" | | bgcolor="#FFFF99" align="right" | | bgcolor="#FFFF99" align="right" | | bgcolor="#FFFF99" align="right" | | bgcolor="#FFFF99" align="right" | | bgcolor="#FFFF99" align="right" | | bgcolor="#FFFF99" align="right" | 0 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''''Total''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | '''''9''''' | align="right" | '''''9''''' |} </center> == Puestos d'intrés == === Molimentos relichiosos === *''Ilesia parroquial de ''Nuestra Señora de la Blanca'', d'o [[Sieglo XVIII]]. *''Ermita de ''Nuestra Senyora de los Dolores''. === Molimentos civils === *''Castiello de Aguas Mansas''. === Museus === *''Museu Würz'' d'arte moderno, situato en o poligono ''El Sequero''. === Atros === *''Chacimiento de Viliella d'Aracanta'', que yera habitato encara en a [[Edat Meya]], quan se deciba ''[[Viliella]]'' només. == Fiestas == * [[16 d'agosto]], fiestas patronals en honor a [[Sant Roque]]. == Referencias == {{Listaref|2}} {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] t4f4mu0fo4msy7u4yt1105mu3iu11eb Muriello de Río Leza 0 10736 1837455 1832001 2022-07-21T12:40:16Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Muriello de Río Leza |nombre_oficial = Murillo de Río Leza |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = 75px |imachen = [[Imachen:Murillo de Río Leza.jpg|250px|Anvista de Muriello de Río Leza]]<br />Anvista de Muriello de Río Leza. |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26143 |superficie = 46,06 |altaria = 407 |distancia = 14 |ta = Logronyo |población = 1.750 |calendata = 2008 |ríos = [[Río Leza|Leza]] y [[Río Jubera|Jubera]] |situación = [[Imachen:Murillo de Río Leza - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]]<br>situación de Murillo de Río Leza en A Riocha . }} '''Muriello de Río Leza''' (''Murillo de Río Leza'' en [[idioma castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]], en a [[Comarcas d'a Riocha|comarca]] de [[Comarca de Logronyo|Logronyo]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 1.750 habitants([[2008]]) en una [[superficie]] de 46,06&nbsp;[[km²]] y una [[densidat de población]] de 37,99 hab/km². == Cheografía == A localidat de Muriello de Río Leza se troba situata a 407 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 14&nbsp;[[km]] d'a ciudat de [[Logronyo]], a [[Capital (politica)|capital]] d'a suya comarca y d'a Riocha. Ye a o canto d'os ríos [[Río Leza|Leza]] y [[Río Jubera|Jubera]]. == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | José Ángel Lacalzada Esquivel | [[Partido Socialista Obrero Español]] |} == Molimentos == *'''Ilesia de Sant Esteban''', un [[edificio]] d'o [[sieglo XVII]]. == Fiestas == * [[3 d'agosto]]. == Localidatz achirmanatas == * [[Imachen:Flag of Occitania.svg|22px|border]] [[Eissiduelh]] ([[Dordonya]], [[Nueva Aquitania]]) {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] b0abhtc00caxv937umopul6nk4orboj Ribafreta 0 10738 1837460 1772335 2022-07-21T12:42:39Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Ribafreta |nombre_oficial = Ribafrecha |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26130 |superficie = 34,58 |altaria = 498 |distancia = 14 |ta = Logronyo |población = 1.008 |ríos = [[Río Leza|Leza]] |web = |situación = [[Imachen:Ribafrecha - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|250px]] }} '''Ribafreta''' (''Ribafrecha'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 14&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 1.008 habitants en una superficie de 34,58&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 29,15 hab/km². ==Nombre== En [[riochán precastellán]] se diciba ''Ribafreta'' ([[1081]]), que vien d'o [[latín]] ''Ripa Fracta''. {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] rc9cwoqot9es17jl8r5xiii2im4qkj4 Pueyo (Navarra) 0 11022 1837482 1805659 2022-07-21T13:26:44Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo trata sobre o municipio [[Navarra|navarro]] de '''Pueyo'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Pueyo''' se veiga '''[[Pueyo (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Pueyo |nombre_oficial = |bandera = |escudo = Escudo_de_Pueyo.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Vista de Pueyo, Navarra, España, 20160213.jpg|270px]] |comunidat = Navarra |provincia = Navarra |comarca = Comarca de Tafalla |cp = 31394 |superficie = 21,22 |altaria = 526 |distancia = 29 |ta = Pamplona |población = 323 |calendata = 2006 |chentilicio = Poyés |ríos = |web = |latitut = 42.5661 |lonchitut = -1.64805 |mapa_loc = Navarra }} '''Pueyo''' (''Puiu'' en [[Idioma basco|basco]]) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato a 29&nbsp;km de [[Pamplona]]. La suya población ye de 323 habitants en una [[superficie]] de 21,22&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 15,22 hab/km². == Toponimia == Este toponimo ye clarament [[navarro-aragonés]] y ye la evolución lochica de lo [[latín]] PODIU(M) seguntes a [[fonetica aragonesa]]. "[[Pueyo]]" en navarro-aragonés significa elevación de lo terreno menor que "[[mont]]", pareixito a "[[tozal]]" u "[[cabezo]]", y se troba regularment en los textos en romance navarro como la ''[[Cronica d'Espaynna]]'' de [[García de Eugui]]. "[[pueyo (desambigación)|Pueyo]]" se troba tamién en la toponimia actual u medieval de tot Aragón. Los que charran [[Idioma basco|basco]] en [[Val d'Orba]] lo denominan ''Puyo''. == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]]. {{Municipios Comarca de Tafalla}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] 11lewdh8vrl4aliwr8gnww3l9rllm20 1837483 1837482 2022-07-21T13:32:04Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo trata sobre o municipio [[Navarra|navarro]] de '''Pueyo'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Pueyo''' se veiga '''[[Pueyo (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Pueyo |nombre_oficial = |bandera = |escudo = Escudo_de_Pueyo.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Vista de Pueyo, Navarra, España, 20160213.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |provincia = Navarra |comarca = Comarca de Tafalla |cp = 31394 |superficie = 21,22 |altaria = 526 |distancia = 29 |ta = Pamplona |población = 323 |calendata = 2006 |chentilicio = Poyés |ríos = |web = |latitut = 42.5661 |lonchitut = -1.64805 |mapa_loc = Navarra }} '''Pueyo''' (''Puiu'' en [[Idioma basco|basco]]) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato a 29&nbsp;km de [[Pamplona]]. La suya población ye de 323 habitants en una [[superficie]] de 21,22&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 15,22 hab/km². == Toponimia == Este toponimo ye clarament [[navarro-aragonés]] y ye la evolución lochica de lo [[latín]] PODIU(M) seguntes a [[fonetica aragonesa]]. "[[Pueyo]]" en navarro-aragonés significa elevación de lo terreno menor que "[[mont]]", pareixito a "[[tozal]]" u "[[cabezo]]", y se troba regularment en los textos en romance navarro como la ''[[Cronica d'Espaynna]]'' de [[García de Eugui]]. "[[pueyo (desambigación)|Pueyo]]" se troba tamién en la toponimia actual u medieval de tot Aragón. Los que charran [[Idioma basco|basco]] en [[Val d'Orba]] lo denominan ''Puyo''. == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]]. {{Municipios Comarca de Tafalla}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] e6mkpw1gigzdkneskodpzsx0yr29dxk Alcanadre 0 11255 1837442 1772347 2022-07-21T12:29:01Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre '''Alcanadre''', municipio d'a Riocha. Ta atros emplegos se veiga '''[[Alcanadre (desambigación)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Alcanadre |escudo = Escudo de Alcanadre-La Rioja.svg |escudo_grandaria = 55px |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26509 |superficie = 31,08 |altaria = 346 |distancia = 29 |ta = Logronyo |población = 722 |calendata = 2006 |ríos = [[Río Ebro|Ebro]] |situación = [[Imachen:Alcanadre - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|250px]] }} '''Alcanadre''' ye un municipio d'[[a Riocha]] situato a 29&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 722 habitants en una superficie de 31,08&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 23,23 hab/km². == Puestos d'intrés == === Molimentos Relichiosos === *Ilesia de Santa María d'o [[sieglo XVI]]. *Ermita d'a Virchen d'Aradón. === Molimentos civils === *Gallipuent román. == Fiestas == *[[5 de febrero]], [[Santa Águeda]]. *[[15 de mayo]], [[Sant Isidro Labrador]]. {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] qworv12uwq5r0155tw842n6agofy5o4 Lacuniella de Chubera 0 11562 1837450 1772362 2022-07-21T12:35:54Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Lacuniella de Chubera |nombre_oficial = Lagunilla del Jubera |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26131 |superficie = 34,3 |altaria = 646 |distancia = 20 |ta = Logronyo |población = 376 |calendata = 2006 |situación = [[Imachen:Lagunilla del Jubera - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|250px]] }} '''Lacuniella de Chubera''' (en [[idioma castellán|castellán]] ''Lagunilla del Jubera'') ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 20&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 376 habitants en una [[superficie]] de 34,3&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 10,96 hab/km². ==Nombre== En [[riochán precastellán]] se diciba ''Lacuniella'' ([[1060]]). {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] i4aenxvq0ibd2j33auyvrfe6q29a78w Fornos (A Riocha) 0 11563 1837451 1772363 2022-07-21T12:36:48Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Fornos |nombre_oficial = Hornos de Moncalvillo |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Logronyo |cp = 26372 |superficie = 7,4 |altaria = 684 |distancia = 17 |ta = Logronyo |población = 80 |calendata = 2006 |situación = [[Imachen:Hornos de Moncalvillo - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|250px]] }} '''Fornos''' (''Hornos de Moncalvillo'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 17&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 80 habitants en una [[superficie]] de 7,4&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 10,81 hab/km². {{Municipios Comarca de Logronyo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] se4fdo955y300ifdnlja7wwv61ewm93 Tudeliella 0 12454 1837466 1772408 2022-07-21T12:47:41Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Tudeliella |nombre_oficial = Tudelilla |escudo = Escudo de Tudelilla.svg |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Calagorra |cp = 26512 |superficie = 19,06 |altaria = 548 |distancia = 40 |ta = Logronyo |población = 410 |calendata = 2006 |situación = [[Imachen:Tudelilla - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|250px]] }} '''Tudeliella'''<ref>Toponimo en romance navarro seguntes [http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/cmn/1913189197.pdf decumento en Euskomedia].</ref> (''Tudelilla'' en [[idioma castellán|castellán]] ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 40&nbsp;km de [[Logronyo]]. A población ye de 410 habitants en una superficie de 19,06&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 21,51 hab/km². == Referencias == {{listaref}} {{Municipios Comarca de Calagorra}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] ngq0zo4125enj2q9r0iyfq2rhnsb0zf Cadreita 0 13382 1837469 1772428 2022-07-21T13:03:54Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo ye sobre o municipio navarro de '''Cadreita'''. Ta atros usos se veiga [[salto d'augua]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Cadreita |escudo = Escudo de Cadréita.svg |imachen = [[Imachen:Cadreita.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |provincia = Navarra |comarca = Ribera Arga-Aragón |superficie = 27,3 |altaria = 289 |población = 2.098 |calendata = 2006 |distancia = 75,5 |ta = Pamplona |cp = 31515 |situación = | latd=42|latm=13|lats=16|latNS=N | longd=1|longm=41|longs=3|longEW=W |mapa_loc = Navarra }} '''Cadreita''' ye un municipio de [[Navarra]] situato a 75,5&nbsp;km de [[Pamplona]]. A suya población ye de 2.098 habitants en una superficie de 27,3&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 76,85 hab/km². == Puestos d'intrés == === Molimentos relichiosos === * Ilesia parroquial de [[Sant Miguel Arcánchel]]. == Fiestas == * Sant Miguel, [[15 de chulio|15]]-[[22 de chulio]]. * Sant Antón, [[17 de chinero]]. == Vinclos externos == * [http://www.telecadreita.com www.TeleCadreita.com] {{municipios Ribera Arga Aragón}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] lhc0i98b08yzfbp62r8uvj4ekn4rxz9 Castroviello 0 13642 1837445 1772434 2022-07-21T12:31:58Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Castroviello |nombre_oficial = Castroviejo |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Nachera |cp = 26315 |superficie = 20,75 |altaria = 955 |distancia = 27 |ta = Logronyo |población = 53 |calendata = 2006 |situación = [[Imachen:Castroviejo - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|230px|Castroviello en A Riocha]] }} '''Castroviello''' (''Castroviejo'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]] situato a 27&nbsp;km de [[Logronyo]]. A suya población ye de 53 habitants en una superficie de 20,75&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 2,55 hab/km². == Toponimia == En bells textos medievals s'escribe ''Castrouiello'', con ''u'' representando ''v''. {{Municipios Comarca de Nachera}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] awoyj5f6zg1jyncxws2iflci15frsff Longars (Cinco Villas) 0 14338 1837517 1833133 2022-07-22T04:06:50Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo ye sobre o municipio zaragozano de '''Longars''' situato en as '''Cinco Villas'''. Ta atros usos se veiga [[Longars]].'' {{Ficha de municipio d'Aragón |nombre = Longars |imachen = [[Imachen:Longás1.JPG|250px|Anvista de Longars dende l'Onsella]]<br>Anvista de Longars dende l'[[Río Onsella|Onsella]]. |escudo = Escudo_de_Longás_(Zaragoza).svg |provincia = Zaragoza |comarca = Cinco Villas |diocesi = Chaca |arciprestato = |parroquia = Longars |superficie = 49,23 |altaria = 840 |distancia = 170 |ta = Zaragoza |población = {{#property:P1082}} |calendata = |densidat = {{formatnum:{{ #expr: ({{#property:P1082}}/ 49.23) round 2 }}}}. |chentilicio = Pecero/a |latitut = 42.481 |lonchitut = -0.934 |cp = 50688 |río = [[A Onsella]], [[Río Arba de Luesia]] y [[Río Arba de Biel]] }} '''Longars''' (''Longás'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] [[Aragón|aragonés]] d'a [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Zaragoza|Zaragoza]], situato en a [[Comarcas d'Aragón|comarca]] de [[Cinco Villas]] y [[partito chudicial]] d'[[Exeya d'os Caballers]]. A suya [[Población humana|población]] ye de {{#property:P1082}} habitants, en una [[superficie]] de 49,23 [[km²]] y una [[densidat de población]] de {{formatnum:{{ #expr: ({{#property:P1082}}/ 49.23) round 2 }}}} hab/km². == Cheografía == Ye situato en a parte alta d'a [[val d'Onsella]], en una [[plana]] a la dreita d'o [[río Onsella]], a 840 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar y a una [[distancia]] de 170 [[km]] d'a ciudat de [[Zaragoza]], a [[Capital (politica)|capital]] d'a suya provincia. == Toponimia == O nombre en [[idioma castellán|castellán]], fosiliza un plural [[idioma aragonés|aragonés]], ya que con plural castellán sería ''Longares'', como l'[[Longars (Campo de Carinyena)|homonimo d'o Campo de Carinyena]]. == Patrimonio arquitectonico == * [[Ilesia de Santa María (Longars)|Ilesia de Santa María]]. * [[Ermita de Santo Domingo (Longars)|Ermita de Santo Domingo]]. * [[Ermita de Santa María Madalena (Longars)|Ermita de Santa María Madalena]]. * [[Fabrica de luz]]. * [[O forno d'a pez (Longás)|O forno d'a pez]] == Administración == === Reparto de concellers === <center> {| {{tablapolida}} |- | colspan="12" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/home.html Archivo electoral]</ref></center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partito''' | align="right" | '''1979''' | align="right" | '''1983''' | align="right" | '''1987''' | align="right" | '''1991''' | align="right" | '''1995''' | align="right" | '''1999''' | align="right" | '''2003''' | align="right" | '''2007''' | align="right" | '''2011''' | align="right" | '''2015''' | align="right" | '''2019''' |- | bgcolor="#1E90FF" | '''[[Partido Popular]]''' | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | - | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 0 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 0 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 0 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 1 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 1 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 1 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 1 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 1 |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partido de los Socialistas de Aragón]]''' | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | - | bgcolor="#FF6347" align="right" | 1 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 0 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 0 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 0 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 0 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 0 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 0 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 0 |- | bgcolor="#FF6600" | '''[[Partido Aragonés]]''' | bgcolor="#FF9933" align="right" | | bgcolor="#FF9933" align="right" | | bgcolor="#FF9933" align="right" | 1 | bgcolor="#FF9933" align="right" | 0 | bgcolor="#FF9933" align="right" | 1 | bgcolor="#FF9933" align="right" | 1 | bgcolor="#FF9933" align="right" | - | bgcolor="#FF9933" align="right" | 0 | bgcolor="#FF9933" align="right" | 0 | bgcolor="#FF9933" align="right" | - | bgcolor="#FF9933" align="right" | - |- bgcolor="#EEEEEE" | '''''Total''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | '''''1''''' | align="right" | '''''1''''' | align="right" | '''''1''''' | align="right" | '''''1''''' | align="right" | '''''1''''' | align="right" | '''''1''''' | align="right" | '''''1''''' | align="right" | '''''1''''' | align="right" | '''''1''''' |} </center> === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | Ángel Berges Senede <ref>{{es}} [http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/cargos_representativos/30_aniversario.html ''Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia''.]</ref> | [[Candidato Independient (Politica)|Independient]] |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | Julián Díaz Rico | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | Julián Díaz Rico | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | Julián Díaz Rico | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Julián Díaz Rico | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2011]]– [[2015]] | Jesús Mayayo<ref>{{es}} [http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/noticia.asp?pkid=679189 ''Los vecinos prefieren a los veteranos para ocupar el sillón consistorial''].</ref> | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2015]]– [[2019]] | Jesús Mayayo | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2015]]– [[2019]] | Miguel Ángel Nieto-Sandoval | [[Partido Popular]] |} == Esporte == A toponomía d'o suyo termín municipal y alredors fa d'iste lugar un puesto privilechiau ta esportes de natura como o trekking, a BTT y cursas de montanya entre d'altros. En o suyo nuclio urbán bi ha un poliesportiu con rocodromo ta diferents esportes, cerimonias de premiacions y celebracions populars. Tamién cal destacar a organización d'una cursa trail dita ''No hay pitera'', que a sobén fa parte d'a copa d'Espanya de carreras trail d'a RFEA y dos vegatas campionato d'Aragón de Trail d'a [[Federación Aragonesa d'Atletismo]].<ref>[http://www.nohaypiteralongas.com/ Pachina web d'a cursa trail ''No hay pitera''.]</ref> == Fiestas == *[[20 de chinero]], [[Sant Sabastián mártir|Sant Sabastián]], fiesta d'hivierno en a que se'n fan charatas. *[[25 de chulio]], [[Santo Domingo]]. == Veyer tamién == * [[Apellito Longás]]. * [[Lista de municipios de Zaragoza]]. == Referencias == {{listaref}} == Vinclos externos == {{commonscat|Longás}} * {{es}} [http://www.longas.es/index.php Pachina web municipal.] * [http://longas.ya.st/ Pachina web sobre Longás.] {{Municipios Cinco Villas}} {{Lugars de Longars (Cinco Villas)|1}} [[Categoría:Longars (Cinco Villas)]] gpgdqbrnl1xj3ob3u1dm9vnxupkoorn Descusión usuario:Willtron 3 15361 1837491 1809180 2022-07-21T13:47:42Z Praxidicae 47918 Nueva sección: /* block evading xwiki spammer */ wikitext text/x-wiki Antigas descusions en: {| class="wikitable" border=1 cellpading="3" |- bgcolor=silver ! <center>'''2005'''</center> ! <center>'''2006'''</center> ! <center>'''2007'''</center> ! <center>'''2008'''</center> ! <center>'''2009'''</center> ! <center>'''2010'''</center> ! <center>'''2011'''</center> |- | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2005|Archivo 2005]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2006|Archivo 2006]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2007|Archivo 2007]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2008|Archivo 2008]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2009|Archivo 2009]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2010|Archivo 2010]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2011|Archivo 2011]]''' |- bgcolor=silver ! <center>'''2012'''</center> ! <center>'''2013'''</center> ! <center>'''2014'''</center> ! <center>'''2015'''</center> ! <center>'''2016'''</center> ! <center>'''2017'''</center> ! <center>'''2018'''</center> |- | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2012|Archivo 2012]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2013|Archivo 2013]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2014|Archivo 2014]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2015|Archivo 2015]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2016|Archivo 2016]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2017|Archivo 2017]]''' | align="center" | '''[[Descusión usuario:Willtron/Archivo 2018|Archivo 2018]]''' |} == Components chenericos en oronimos == Ola. Quiero fer-te unas consultas sobre decisión a prener con ''mojón'' y ''congost''. He visto en bell articlo sobre mugas lo chenerico ''foz'' suposo que traducindo lo catalán ''congost''. Tiengo conoixencias d'[[aragonés ribagorzano]] por poder consultar en casa libros sobre esta variant de l'aragonés y puedo decir-te que tanto si ye un cheosinonimo como si ye un termin mes especifico que [[foz]], en aragonés existe '''''congostro''''', ''congusto'' y ''congustro''. En catalán consideran que lo suyo cognato ''congost'' proviene de lo latín ''CO-ANGUSTUS''. Te proposo que si no existe ''foz de'' pa ixos microtoponimos que consideres emplegar lo chenerico '''[[congostro]]''' ([[Sistema vocalico d'o latín vulgar|evolución de]] ''Ŭ'' curta ta ''o'' como en ''[[agosto]]'' y ''[[forca]]'', la forma con ''u'' se debe a fenomenos de [[metafonía en aragonés|metafonía]] en l'aragonés arcaico preliterario u a occitanismos y galicismos foneticos). Respecto a ''mojón'' como primer formant (no como segundo), he pensau estos días que ye prou freqüent como pa que se pueda considerar un chenerico. En los articlos con títol ''mojón de'' d'a on que se charró l'[[aragonés de la Val de l'Ebro|aragonés de la val d'Ebro]] veigo lechitimo que como primer formant posemos '''''mollón de''''' en base a que significa en estos casos "mont a on que bi ha un fita", "mont que fa de fita". La variant ''mullón'' ha existiu tamién pero no la emplegaría en los chenericos por la mesma razón que he exposau sobre la [[Sistema vocalico d'o latín vulgar|lei fonetica]] ''Ŭ'' > ''o'' d'acuerdo con lo sistema vocalico de lo latín local.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 15:47 2 chi 2019 (UTC) :Fer l'articlo ''[[mollón]]'' ye posible y deseyable. Sobre ''[[congustro]]'' quan trobe unatra vegada lo libro de fotos a on explicaban los tipos de barrancos en Aragón, ya faré seccions en l'articlo [[foz]] y posaré listas de microtoponimos de cada tipo. Sobre "[[Alto de los Tres Mojones]]", "[[Los Tres Mojones]]" u "[[Tres Mojones]]" '''los deixaría sin cambios y esperaría a poder documentar las formas orichinals''', (lo que puede estar imposible). Sobre lo primero d'ells: chusto acabo de leyer a lo investigador toponimico de [[Puertomingalbo]] y lector de biquipedia [[José Castillo Gil]] [https://docplayer.es/53652756-Onomastica-anuari-de-la-societat-d-onomastica.html] que los toponimos ''alto de XXX'' a vegadas son implantacions artificials de chenericos por part de lo Instituto Cheografico Nacional, por lo que s'habrá de reconsiderar en lo futuro si ''alto de XXX'' ye d'acuerdo con la tradición aragonesa y si bi ha atros chenericos mes adequaus. Tornando a ''[[mollón]]'', los casos que ye lo primer formant veigo lechitima la traducción considerando ''mollón'' como un chenerico y por haber unas quantas referencias medievals tipo ''mollón de XXX'' de mollons que ya no sabemos si se dicen asinas por estar dificils de localizar. La ideya ye que podemos traducir ''[[pico|peak]]'' en ''Mawson Peak'' u ''Queen Mary's Peak'' porque ''peak'' ye chenerico (los anglosaxons traducioron ''San Jacinto Peak''), pero no ye tant lechitimo traducir ''Twin Peaks'', y por l'inte podemos mantener reservas. Por cierto, que escribindo ''triples mugas'' y ''quadruples mugas'' suposo que cometemos un [[anglicismos en aragonés|anglicismo]], ya comentaré unatra cosa quan lo veiga claro.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 16:41 3 chi 2019 (UTC) ::Agora mesmo he visto que ''[[cantera]]'' en los oronimos s'ha de considerar un chenerico, porque s'emplega tanto pa oronimos meridionals como pa oronimos de la zona pirenenca, y sin tener claro que signifique ''[[sierra]]'' como dice bella lista de palabras en vocabularios locals, por lo menos significa ''[[ladera (cheografía)|ladera]]'', u cosas pareixidas a ''[[ripa (topografía)|ripa]]'' u ''[[espuenda]]''. Si yes d'acuerdo en que ye un chenerico s'habrá d'escribir con minuscula.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 09:35 10 feb 2019 (UTC) :::Sobre '''[[puntal (desambigación)]]''': como he trobau una definición de ''puntal'' en un libro de [[José Ángel Urzay Barrios]] sobre cultura tradicional de Calatayú y ''[[puntal]]'' ye un formant chenerico y nunca no deixaríanos de trobar casos de puntal, he pensau que l'articlo de desambigación que faciés en tiempos ye millor reformular-lo como los articlos feitos con '''[[cantera]], [[frontón (topografía)]], [[mollón (orografía)]], [[talaya (orografía)]], [[uello (hidrolochía)]] y [[penya]]''', que son articlos principals de categorías a vegadas bien grans. La ideya ye poder ir posando-ie clasificacions, explicacions, referencias, textos medievals que se vaigan trobando y diferents ilustracions. Si te pareixe bien lo reformularé.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 05:46 16 abr 2021 (UTC) == Articlos de microcheografía == Hola. Un poquet conoixco las pachinas d'a on obtiens la información como Mendikat y unatra de cheodesia. T'amostraré un atra util pa articlos sobre cabezos, pueyos, tozals, lomas y sierras: [http://geamap.com/visor-topografico-de-espana], ye lo visor de lo mapa topografico d'Espanya, que con lo zoom plega dica los mapas topograficos d'escala 1:50.000 feitos por l'exercito espanyol. Lo tema toponimico siempre ye un tema confuso, espinoso, enreligau, y puedes veyer contradiccions d'acuerdo con la escala de los mapas, pero en los mapas de l'escala 1:50.000 a vegadas los militars han feito un treballo de campo demandando por los nombres de mases, casas, partidas, vals, lomas y sierras, y encara que s'entiboquen en las transcripcions y valoracions, siempre ye millor que atras fuents que no investigan tanto sobre lo terreno.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 16:21 13 chi 2019 (UTC) :Lo que si que he observau ye que en los pdfs de la pachina ''cheodesia'' por defecto escriben ''cerro de'' como chenerico, y muitas vegadas en Aragón corresponderán a ''mont de'', ''cabezo de'', ''alto de'', ''punta de'', ''puntal de'', ''''pueyo de'', ''pui de'', ecetra. Cambiando de tema, sobre la [[muela de Monchén]] la información que tiengo ye contradictoria. En bell puesto dan a entender que ye lo mesmo que ''[[sierra de Palomita]]'' y en belatro transmiten la ideya de que ye un cima concreta de la ''[[sierra de Palomita]]'' (lo que yo no entiendo porque la sierra de Palomita mesma ye una muela y no tiene guaire sentiu que una punta de muela se diga ''muela de XXX'' de no estar la part d'una muela propietaria de belún). Tamién he visto en bell texto ''[[muela de Cantaviella]]'' como superposau a los dos, y lo que mes me choca ye que los textos que he leito en castellán a on sale ''muela de Monchén'' son como mes recients, posteriors a la [[primera Guerra Carlista]], posteriors a los que los que charran de ''La Palomita'' en aragonés u en castellán. Por ixo, que ye un tema ubierto a mes documentacion y cambios.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 15:31 17 chi 2019 (UTC) ::Soi veyendo en lo visor topografico de la peninsula que la [[sierra del Monegrell]] tiene una altaria de 937 m en una de las suyas cimas, pero no dicen garra nombre de pico. En la lista de picos de la provincia de Teruel que yes fendo posas que ''El Monegrell'' (como pico, ya no como sierra), tiene 915 m. ¿ conoixes bella pachina a on poder veyer los nombres de los picos principals y cerros y veyer si los 937 m corresponden a un pico con nombre diferent a Monegrell ?.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 18:44 2 feb 2019 (UTC) :::Ola. Creigo que t'entiendo. Yo tamién veyé esto mesmo en negreta, pero pensaba que d'acuerdo con la letra y simbolochía sin trianglo yera una partida de mont y no un pico. Agora veigo en negreta y sin trianglo tamién un ''tosal de Perelló'', escrito sin ''-ss-'' con ortografía castellana. En los mapas topograficos de l'exercito sobre los que se basan estos mapas posan los toponimos d'esta comarca escritos como los sienten y adaptaus u sin adaptar pero sin la ortografía catalana que sería lochica. Ye por ixo escriben ''Encanadé'' y no ''[[Tozal d'En Canader|En Canader]]'', y tamién ye por ixo que en lo mapa veyes ''feltré'' en cuenta de ''[[feltrero|feltrer]]'' (''feltrero'' ye qui vendre [[fieltro]] u treballa fendo [[fieltro]]), y ''feltrer'', ''forner'', ''fuster'', ecetra '''ye como s'escribe en la ortografía catalana de toda la vida''', y tendría mes sentiu que los cartografos la emplegasen pa esta zona porque la ''-r'' final se pronuncia uns km a l'ueste en la parla local d'[[Auguaviva]], igual como en [[luenga valenciana|catalán meridional]] bellas decenas de km a lo sud. Como ya sabes en catalán septentrional y balearico esta ''-r'' final s'escribe pero no se pronuncia.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 16:38 4 feb 2019 (UTC) ::::Ola. Veigo que ya has rematau la lista de cimas terolanas. Agora tenemos la lista de las cimas zaragozanas. Ya has visto que poder determinar a qué sierra perteneixe una cima puede estar dificil y dica imposible con la información que tenemos. He visto que dende ambients academicos s'han cheneralizau denominacions a costa de las denominacions d'atras sierras que podeban tener un nombre tradicional u no, y que ye un proceso que ya heba encomenzau a zaguers de lo sieglo XIX. A vegadas no bi ha una denominación tradicional de "sierra", u los habitants no veyen que ixa cima siga garra cima de sierra porque ellos mesmos viven en bell meyo d'una sierra. Igual como en bella wikipedia s'han de posicionar si un dialecto ye una luenga o no, en lo tema de categorizar las sierras habremos de fer-lo en lo futuro, chustificando-lo, porque a vegadas ni los habitants d'ixas zonas emplegan denominacions especificas ni categorizan los elementos orograficos. Tamién podemos trobar-nos que en ambients academicos emplegan los oronimos de traza diferent seguntes la disciplina cheografica, l'orichen u la epoca. Creigo que lo que hemos seguir fendo ye primero rematar las listas de cimas y dimpués con tiempo correchir y averiguar las sierras u categorías a las que perteneixen y desarrollar una buena clasificación con atros articlos sobre lomas, sierras, macizos y unidatz.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 18:17 16 mar 2019 (UTC) == Tramasauguas por Tramedaigas == En Chistau (Ángel Luis Villa) y Bielsa (verbalmén) i sale: Tramasauguas por Tramedaigas y San Laurens por S. Laurent de Neste y Maseras por Mazères de Neste. == En Chistau (Ángel Luis Villa) i sale: Tramasauguas por Tramedaigas y San Laurens por S. Laurent de Neste y Maseras por Mazères de Neste. == Obra: Chen de Chistau. Ángel Luis Villa. Xordica, 2017. Tramasauguas p. 174 San Laurens p. 193 Maseras p. 193 San Lari p. 193 Cuan fabla de San Laurens diz que ye al canto de Maseras y es únicos puestos en Franzia que cumplen ixes requisitos, amás d'estar zerqueta de Chistau -si fa u no fa-, son istos que tos digo. De San(t) Lari y Tramasauguas no'n cal decir res. == Varecha por Barètges en francés y Varetja en occ y cat. == Pos ya que i somos: En Bielsa se diz asinas. A V creigo que ye etimolochica. == Foneticamén en Oczitán u catalán a tj=tʃ. == No cal que preguntar a la chen de l'alto Sopbrarbe. Mesmo chen d'EFA, Barré, Lozano, etc. en arag, se prenzia Varecha y en oczitán tamién https://es.wikipedia.org/wiki/Idioma_occitano == Varecha == Me pienso que con isto ya ye documentato barachín s. m. vent provinent del port de Barecha [Bielsa: CAC 1936] barachín En "Endizes de bocables de l'aragonés" CAC 1936 = CASACUBERTA, Josep M., y COROMINES, Joan, "Materials per a l'estudi dels parlars aragonesos. Vocabulari”, Butlletí de Dialectologia Catalana, XXIV (1936), pp. 158-183. [Un total de 898 bocables replegatos en encuestas feitas en diferens lugars de l'A1to Aragón (Ansó, Echo, Bielsa, Plan y Chistén), de o Baxo Aragón (Caspe, La Puebla de Híjar) y Nabarra nororiental (Liédena). Cal albertir que tanto a equibalenzia como as esplicazions sobre a senificazión de as palabras ban en Catalán.] Barachín m. B. - Vent provinent del port de Barecha ixa B, dimpués d m. ye Bielsa. == Sección cheodesia == Ola. La sección "cheodesia" podría ir millor como subsección de "cheografía", igual que se fa con la subsección "mugas", de feito se charra d'elementos cheograficos.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 14:22 30 chi 2019 (UTC) == Dumanches y Feltré == ''[[Dumanches]]'' y ''[[Feltré]]'' son malas transcripcions dende lo catalán escribindo toponimos en catalán en un mapa con leyenda en castellán con ortografía en castellán. Son toponimos que tampoco no existen en castellán dillá de quan a belún li toca escribir-los en un texto en castellán, y no tienen garra versión oficial en castellán. Los pdfs de cheodesia prenen esta terminolochía de los mapas militars. No veigo convenient que estando la biquipedia respectuosa con lo [[catalán d'Aragón]] como ye, reflecte esta "toponimia defectuosa" con "ortografía defectuosa" propia de los mapas de l'exercito, que no tienen misions de normalización de las luengas sino merament topografica.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 15:44 19 feb 2019 (UTC) :Sí, lo sé...pero o nombre oficial d'os vertices cheodesicos ye ixe, por o que ye posible que belún pueda buscar-lo asinas :-S... Talment se pueden sacar istas denominacions d'a cabecera y nombrar en o cuerpo de l'articlo simplament que o vertiz se diz X --[[Usuario:Willtron|Willtron]] ([[Descusión usuario:Willtron|descusión]]) 15:46 19 feb 2019 (UTC) ::Yo no los escribiría, estoi que con una rendrecera sobra pa que los puedan trobar vía google, pero si s'han d'escribir millor escribir-los en la linia que fa referencia a lo vértiz cheodesico en bell meyo de lo texto, y sin estar envistables en la cabecera.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 15:50 19 feb 2019 (UTC) == Plantillas == Si, tiens razón con la plantilla sobre la depresión d'Ebro. Podemos tirar la mes gran part de las cimas mantenendo las [[loma]]s por la suya prochección horizontal y belatra cima tamién con prochección toponimica cheografica gran y por estar termins que se solapan con lo de [[sarrato (orografía)|sarrato]] y [[sierra]] a vegadas en bell puesto. La plantilla mantendrá sobre tot las [[sierra]]s y las [[muela (cheomorfolochía)|muela]]s. La plantilla de lo [[Sistema Iberico]] yo la deixaría igual porque en un corto termino no puede cambiar guaire en extensión por lo que fa a territorio aragonés y agora encara tiene una extensión comparable a la que he visto pa atros temas en atras wikipedias.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 16:57 27 mar 2019 (UTC) == Trobada == Hola amigo. A la descusión d'a Trobada he escrito [[Descusión Wikipedia:Trobadas/VII Trobada oficial de Biquipedia|este mensache]]. Si estatz intresaus en parlar d'estratechia global podría ir y participar-ie. Quí organiza las sesions? Muito gracias--[[Usuario:FFort (WMF)|FFort (WMF)]] ([[Descusión usuario:FFort (WMF)|descusión]]) 08:58 17 abr 2019 (UTC) == Articlos sobre luengas chermanicas == Ola. Como usuario que gosa escribir sobre esta tematica quiero comentar-te que bi ha un articlo important dende lo punto de vista de las luengas galo-romances y de l'aragonés que mos manca: [[idioma alto alemán antigo]]. Seguntes bella interpretación bi ha chermanismos altomedievals en las luengas galo-romances que no se remontan a lo [[idioma francico|francico]] tardano sino la l'alto alemán antigo y dimpués dende lo francés u dende l'occitán han pasau a l'aragonés. Como conoixedor de l'alemán standard y formas paralelas podrías fer-ne una traducción dende la wikipedia alemana u atras de la zona que tiengan una buena documentación sobre este tema. Tamién quiero sucherir que "[[luengas altochermanicas]]" (superiors y centrals), podríanos traducir-lo como "luengas altotudescas" u "luengas altoalemanas" porque "chermanicas" son todas las luengas que van dende Escandinavia dica Tirol y dende Ulster dica Polonia, y "tudesco" ye mes especifico de la zona alemana.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 16:41 24 may 2019 (UTC) == Europäische Autokennzeichen == Hallo Willtron,<br> schau doch bitte bei Gelegenheit mal [https://commons.wikimedia.org/wiki/User_talk:Konrad_Conrad#Europ%C3%A4ische_Kennzeichen →hier] vorbei.<br>Viele Grüße --[https://commons.wikimedia.org/wiki/User_talk:Konrad_Conrad Konrad Conrad] ==Aduya== Me aduyas con l'aragonés? No, ye la mia luenga y sería bueno que me aduyarás pa fer millors articlos. --[[Usuario:AlexJSUM|Alex&#38;FriendsForever]] ([[Descusión usuario:AlexJSUM|descusión]]) 21:44 20 set 2019 (UTC) Muitas grazias por lo consello, trobaré un diccionario en aragonés online, porque no soi aragonés ni vivo amán d'Aragón. Simplament teneba ganas d'aduyar en as Biquipedias d'as atras luengas d'Espanya: [[Luenga aragonesa|aragonés]], [[Idioma aranés|aranés]], [[Idioma asturleyonés|asturleyonés]], [[Luenga catalana|catalán]], [[Idioma gallego|gallego]] y [[Idioma vasco|vasco]]. Porque lo [[Idioma rifenyo|rifenyo]] u tamazight está en a incubadora y no sé como s'edita en as Biquipedias en incubadora. Salut y buena nueit!! --[[Usuario:AlexJSUM|Alex&#38;FriendsForever]] ([[Descusión usuario:AlexJSUM|descusión]]) 23:43 27 set 2019 (UTC) == rangeblock == Hi there, would you please do a [https://an.wikipedia.org/w/index.php?target=159.146.14.45%2F16&namespace=all&tagfilter=&start=&end=&limit=50&title=Especial%3AContrebucions range block]? This is a highly disruptive xwiki lta. [[Usuario:Praxidicae|Praxidicae]] ([[Descusión usuario:Praxidicae|descusión]]) 15:09 20 nov 2019 (UTC) == Your advanced permissions on an.wiktionary == Hello. A [[:m:Admin activity review|policy]] regarding the removal of "advanced rights" (administrator, bureaucrat, etc.) was adopted by [[:m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|community consensus]] in 2013. According to this policy, the stewards are reviewing activity on wikis with no inactivity policy. You meet the inactivity criteria (no edits and no log actions for 2 years) on this wiki. Since this wiki, to the best of our knowledge, does not have its own rights review process, the global one applies. If you want to keep your advanced permissions, you should inform the community of the wiki about the fact that the stewards have sent you this information about your inactivity. A community notice about this process has been also posted on the local Village Pump of this wiki. If the community has a discussion about it and then wants you to keep your rights, please contact the stewards at the [[:m:Stewards' noticeboard]], and link to the discussion of the local community, where they express their wish to continue to maintain the rights. If you wish to resign your rights, please [[m:SRP|request removal of your rights on Meta]]. If there is no response at all after one month, stewards will proceed to remove your administrator and/or bureaucrat rights. In ambiguous cases, stewards will evaluate the responses and will refer a decision back to the local community for their comment and review. If you have any questions, please contact the [[:m:Stewards' noticeboard|stewards]]. Yours faithfully.--[[Usuario:علاء|علاء]] ([[Descusión usuario:علاء|descusión]]) 19:45 7 chi 2020 (UTC) == Coma crear modèls e citacions == Òla, Sò ua estudianta que modifique ua entrada bibiografica en aranés dera wikipèdia e è dobtes ath respècte. Non è trapat pas modèls ena categoria de cinèma ne coma entà hèr er 'infobox' d'ua actritz, me ditz qu'ei inexistent. Mès en tot consultar d'autes entrades, coma non existissen modèls, per exemple es d'infobox, es taules son creades a partir d’ua taula en compdes d’aumplir es paramètres d’un modèl. Tanben è creigut que s'escriuia es còdis en anglés, dilhèu se crearia, mès peth que veigui, cau tradusir. Donques non è ne opcion d’aumplir paramètres, pr'amor que non m’aufrissen ne existissen modèls dera categoria que hèsqui. Serie possible crear un de nau? Coma? E damb quini paramètres? Me passe lo madeish damb es citacions, solament è l’opcion de citar, independentaments d’especificar se se tracte d’ua pagina web, un libre, eca. Maugrat qu'ac pogui crear jo, mès non me ges coma m’agradarie qu'apareishesse. Demori auer-me explicat, donques qu'ei fòrça complicat e m’an sorgit fòrça problèmes. Salut == [[Nedim Jahić]] == Hola, ¿podrías borrar esa página? Fue creada por un ''spammer cross-wiki'', y ya ha sido borrado en casi todos los wikis. Mientras no se borre en todos lados no puede borrarse en [[d:Q62596144|Wikidata]]. Gracias. --[[Usuario:Esteban16|Esteban16]] ([[Descusión usuario:Esteban16|descusión]]) 00:19 17 may 2020 (UTC) ==Translation request== Hello. Can you translate and upload the articles [[:es:República Socialista Soviética de Azerbaiyán]] and [[:es:República Democrática de Azerbaiyán]] in Aragonese Wikipedia? They should not be long. Yours sincerely, [[Usuario:Karalainza|Karalainza]] ([[Descusión usuario:Karalainza|descusión]]) 15:37 29 may 2020 (UTC) == Borrado == Hola, Willtron. ¿Podrías borrar [[Usuario:Abián|mi página de usuario]]? De ese modo podré crear una página en Meta que aparezca en esta y en todas las Wikipedias. Quizá merecería la pena pasarse por la [[:Categoría:Borrar]] en busca de otras peticiones si tienes tiempo. Un saludo y mil gracias de antemano. --<span style="font-size:95%;">[[Usuario:Abián|abi]][[Descusión usuario:Abián|án]]</span> 17:57 17 ago 2020 (UTC) == [[FK Kauno Žalgiris]] == Hola, Willtron. ¿Why do you changed back information? Web site is [http://zalgiris.lt/football/ Kauno Žalgiris official site] [https://www.alyga.lt/komanda/k-zalgiris Information in alyga.lt]. When i created [[FK Kauno Žalgiris]], i made mistake with [[FK Panevėžys]]. Oopsy. :) And, at second, temporary is the end of 2020 football season in Lithuania. In the end of season is 3rd position will be for [[FK Kauno Žalgiris]] all the way. In A lyga will be just one round and KŽ [https://www.alyga.lt/turnyrine-lentele/1 Tabula]. I made some changes, bet need some help with aragonese translation. If you have some free minute, plase, look, and skill of the last seasons make in aragonese. Have a nice day. :) --<span style="font-size:95%;">[[Usuario:Makenzis|Makenzis]] [[Descusión usuario:Makenzis|Makenzis]]</span> 8:44 17 Oktober 2020 (UTC) == Autos == Gracias Will, xino-xana la meteré. Tamién caldria una atra ta vehiclos espacials y avions que tenemos muitos articlos.--[[Usuario:Cembo123|Cembo123]] ([[Descusión usuario:Cembo123|descusión]]) 09:11 3 chi 2021 (UTC) == [[Special:Diff/1697656|Your modification]] == Hello Willtron,<br />Of course, I didn't want to delete this page. I don't even understand how this happened after removing vandalism on SWViewer. I'm sorry and thanks for intervening ;) —[[Usuario:Eihel|Eihel]] ([[Descusión usuario:Eihel|descusión]]) 13:38 2 feb 2021 (UTC) == Ola y buen anyo! == Buen dia y buen anyo, Abans de tot perdona'm que encara no sàpiga escriure més coses en aragonés, la meua vida és molt/massa complicada. Vos desitge a tu i tots els teus un molt bon 2021 tot desitjant que tingueu tots molta salut i que tot millore per a tothom. T'escric ja que pel 20é aniversari de la Viquipèdia catalana volem fer vídeos curts (màxim uns 15 segons) de locutors de llengües diverses, i palesament l'aragonés, de temàtica lliure acabant però amb "bon aniversari (Viquipèdia)" i/o "per molts anys", tot i que també podria ser en aragonés, que s'entén bé en aquest cas! :) Ja em diràs si t'interessa i espere poder comptar amb tu (ja et donaré més detalls més endavant si t'interessa). Una abraçada ben bona i bon cap de setmana, fins ben prompte! Claudi/[[Usuario:Capsot|Capsot]] ([[Descusión usuario:Capsot|descusión]]) 22:28 6 feb 2021 (UTC) == La sierra de Santo Domingo ye una sierra exterior == Ola! Ahier yo referencié que la [[punta d'a Selva]] yera de la [[depresión meya intrapirenenca]]. Como ye a lo norte de la [[val d'Onsella]] y esta val que d'ixa depresión ye lochico que esta punta siga de la depresión meya intrapirenenca, lo mesmo que [[pui d'Arás]] (que no tiengo referenciau). Como lo cabalto de la val d'Onsella desparte estos dos monts de la [[sierra de Santo Domingo]], fice una modificación tirando-los d'este sierra de Santo Domingo. Los cambios que has feito huei tú son en linia de posar totz los monts de la sierra de Santo Domingo como sierra de la depresión meya, y esto no ye asinas, que '''por lo que yo sé la sierra de Santo Domingo ye una sierra exterior'''. Faré una lista de sierras exteriors referenciada como he feito con la depresión meya intrapirenenca. Saludos.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 11:35 22 feb 2021 (UTC) == Sierra de Campanué == Nombran esta sierra en dos apartaus: {{cita|"las sierras interiores del Pirineo aragonés y navarro":...Al sur de Campo se localiza la [[sierra de Campanué]]... p 287.}} {{cita|"las sierras exteriores del Pirineo desde la cuenca de Tremp hasta la de Pamplona": Cerrando por el O la cuenca de Graus se localiza la [[sierra de Torón|sierra del Torón]] (S. Martín, 1161 m) y al O la de [[sierra de Santa Bárbara (sierras exteriors)|Santa Bárbara]]; estos relieves se unen a la [[sierra de Campanué]], '''que hemos considerado interior sin que exista una separación entre ellas''' p 290.}} Ahier (quan fice la lista) posé la sierra de Campanué porque la trobé en cursiva en la mesma pachina 290 chunto con atras sierras que son exteriors. Si soi referenciando qué ye una sierra interior y qué ye una sierra exterior la sola referencia que tiengo ye la de la pachina 287 y sería una sierra interior.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 08:45 23 feb 2021 (UTC) == Clasificación == Lo [[Pireneu axial]] contina por Navarra, Francia y Catalunya, igual que lo Prepireneu. Ye un concepto cheolochico que va paralelo a las sierras y la cheografía fisica. Lo Pireneu ye formau tanto por la part axial herzinica como por lo Prepireneu plegau en la orochenia alpina. '''Muitas de las montanyas categorizadas como "d'o Pireneu aragonés" no son de lo Pireneu axial'''. Se puede ir clasificando china chana, y bi ha puestos a on que consultar.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 08:51 26 feb 2021 (UTC) :(respondendo a la zaguera pregunta ''considerar as sierras interiors como "Pireneu" y nomás sierras exteriors y depresión intrapirenenca como "Prepireneu''). Scientificament daría más problemas que solucions. En las clasificacions cheolochicas se considera ''Prepireneu'' tot lo de lo ciclo alpín adintro de la cordelera Pirenenca. En las clasificacions cheograficas puedes veyer lo que tú planteyas pero tamién lo que las clasificacions cheolochicas estableixen. Los cheografos que yo referencio siguen este criterio de que tot lo que no ye de lo ciclo herzinico ye "Prepireneu" porque consideran "Pireneu" la suma de P.Axial y Prepireneu. Este criterio ye claro y contundent y sirve pa distinguir millor la distribución de las sierras, sobre tot en zonas de Sobrarbe, a on que la [[depresión meya pirenenca]] no permite siempre distinguir siempre entre una zona interior y una zona exterior (como en la [[sierra de Campanué]]-[[sierra de Torón]]). En conclusión: ye millor seguir un criterio cheolochico que sigue muitos cheograficos, que no un simple criterio topografico que sigue bell cheografo. Afortunadament la simpla consulta de si ye herzinico u alpín permite distinguir entre Pireneu y Prepireneu, y si especificamos "[[sierras interiors pirenencas]]" en zonas altas no se fa tant rarizo.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 12:59 26 feb 2021 (UTC) ::Las mugas a vegadas presentan paradoxas (por eixemplo [[Muel]] ye [[depresión d'Ebro]] pero tiene afloramientos [[churasico]]s, [[Pui Moreno (orografía)|Pui Moreno]] tamién ye depresión d'Ebro y ye un afloramiento [[Paleozoico]]. No bi ha dubda en lo casos que tú dices. Lo caso de [[Castiello d'Acher]] ye comparable a [[Auturia]]: lo cabalto ye d'una unidat y lo cabaixo d'atra. N'este caso como la parte vistable y exclusiva ye de la unidat "[[sierras interiors pirenencas]]" asinas ha d'estar, si miras libros de cheografía y cheolochía la part que tienen en cuenta de lo castiello d'Acher ye lo [[sinclinal pendiu]] de lo [[Cretacio]], no lo Permotrías. Lo cabaixo permotriasico ye una masa prou mes ampla que no la punta y común a atros releus (vals), y en lo substrato baixo tierra siempre bi ha atras unidatz. [[Auturía]] tiene una superposición de [[flysch]] sobre las sierras de la [[depresión meya intrapirenenca]]. Si ye un releu aislau habría de considerar-se la punta como una montanya de flysch, en caso de charrar d'una sierra tot sería matizable, s'habría de tener mes en cuenta la base común. Como lo Pireneu ye un [[orocheno de colisión]] quiero fer distinción entre lo Prepirineu meridional (de la placa iberica) y lo Prepireneu septentrional (de la placa euroasiatica), implicando fer distinción con lo [[Pireneu axial]] paleozoico que ye mes antigo y quedó en bell meyo de la colisión. Aproveitando las listas quiero fer una plantilla de Pireneu axial (Orochenia herzinica) despartida ya de Prepireneu meridional (orochenia alpina, dende Navarra dica Chirona). En esta segunda plantilla prepirenenca no se posaría las sierras y macizos que como [[Corberas]] y [[Plantaurel]] son en lo Prepireneu septentrional, tamién de la orochenia alpina pero que corresponden en orichen unatra placa litosferica diferent. No entiendo que quiers decir con "''A ideya ye talment dimpués fusionar en a tabla as tres seccions de Pireneu en una sola de Pireneu axial''". Quiero que primero veigas las dos plantillas con la distribución de unidatz, contra mes detallada y exhaustiva siga la lista de sierras mes variedat de datos toponimicos relacionaus con las luengas minoritarias permite la cada articlo y mes rica será la clasificación que ofreixe la plantilla.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 21:31 10 mar 2021 (UTC) == Macedons y Macedonians == Quan fice los articlos relacionaus con los Balcans fice una distinción chustificada entre los [[macedons]] antigos y los [[macedonians]] modernos. He seguiu lo modelo anglés de fer distinción entre ''serb'' y ''serbian'', ''croat'' y ''croatian'', ''ligur'' y ''ligurian'', ecetra. [[Teresa de Calcuta]] creigo que ye [[albaneses|albanesa]] etnica y como naixida de [[Macedonia]] yo la calificaría de "Macedoniana" (albanesa macedoniana), porque pa yo los ''macedons'' son la chent como [[Aleixandre lo Gran]], a chuzgar por los textos en los que me baso.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 11:50 27 abr 2021 (UTC) == Sonius animals == Bueno, Lascorz ye l'experto. Yo i posaré lo que vaiga trobando. No bi ha guaire material en las fuents pero...nunca no se sabe.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 13:36 6 may 2021 (UTC) == Comarcas == Hola. M'alegro que l'academia haiga teniu en cuenta la qüestión de l'articlo en toponimia. Creigo que con "[[Chacetania]]" tamién bi ha emplegos sin articlo, encara que no lo digan en ixe texto, y agora yo no tienga referencias específicas en aragonés ni eixemplos (en castellán sí).--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 09:36 15 may 2021 (UTC) :He posau la información sobre los emplegos sin articlos de [[Litera]]. Ye vistable una continación de l'uso sin articlo dende l'aragonés medieval dica lo belsetán y esto amuestra una caracteristica tradicional de l'aragonés, y ye lo mesmo caso que con Sobrarbe y Ribagorza. Agora que he feito los remombramientos puedes pasar lo bot pa fer los cambios automaticos.--[[Usuario:EBRO|EBRO]] ([[Descusión usuario:EBRO|descusión]]) 09:42 23 may 2021 (UTC) == Translation of [[:Categoría:Pachinas con argumentos formatnum no numericos]] == Hi! Is there a particular reason why you translated this category [[MediaWiki:Nonnumeric-formatnum|here]] and not on [[translatewiki:MediaWiki:Nonnumeric-formatnum/an|translatewiki.net]]? Translation over there would make the translation available to all Aragonese-language projects, including Aragonese Wiktionary and other, non-Wikimedia projects. —[[Usuario:Tacsipacsi|Tacsipacsi]] ([[Descusión usuario:Tacsipacsi|descusión]]) 19:55 17 may 2021 (UTC) == Invitation for Functionary consultation 2021 == Greetings, Admins of the emerging community, I'm letting you know in advance about a meeting I'd like to invite you to regarding the [[:m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] and the community's ownership of its future enforcement. I'm still in the process of putting together the details, but I wanted to share the date with you: 10/11 July, 2021. I do not have a time on this date yet, but I will let you soon. We have created a [[:m:Universal Code of Conduct/Functionary consultations/June and July 2021|meta page]] with basic information. Please take a look at the meta page and sign up your name under the appropriate section. Thank you for your time.--[[User:BAnand (WMF)|BAnand (WMF)]] 15:14, 10 June 2021 (UTC) <!-- Mensaje enviado por Usuario:BAnand (WMF)@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=MassMessage/Lists/UCoC_Group&oldid=21568660 --> == Re == Métete tu chulería y prepotencia por donde te quepa. Aragón no es ningún país del norte de la península Ibérica, es una comunidad autónoma de España. Y en ninguna parte se sitúa a Aragón en un mapa de Europa o del mundo, sino dentro de España. Y así aparece en su [https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2007-8444 Estatuto de Autonomía]. Vuestro nacionalismo rancio también os lo podéis meter por el mismo sitio. Lamento si no comprendes mi mensaje en una lengua de verdad, pero como la inmensa mayoría de aragoneses, no hablo ni conozco el dialecto del norte de Huesca. Hasta nunca. [[Usuario:Lopezsuarez|Lopezsuarez]] ([[Descusión usuario:Lopezsuarez|descusión]]) 16:12 7 chul 2021 (UTC) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the articles [[:es:Escudo de la República Socialista Soviética de Azerbaiyán]], [[:es:Bandera de la República Socialista Soviética de Azerbaiyán]] and [[:es:Himno de la República Socialista Soviética de Azerbaiyán]] in Aragonese Wikipedia? They don't need to be long like the Spanish versions. I also wrote the same request to another user, not knowing if he/she is active or not. Yours sincerely, [[Usuario:Karalainza|Karalainza]] ([[Descusión usuario:Karalainza|descusión]]) 08:16 26 chul 2021 (UTC) == Corrigiendo == Como verás estoy corrigiendo lo mejor que se con el traductor Apertium. Por ejemplo repasa la pagina Alessandro Stradella a ver que te parece. Muchas gracias. [[Usuario:Vulcano|Vulcano]] ([[Descusión usuario:Vulcano|descusión]]) 11:14 6 set 2021 (UTC) == Idioma == Como puedes ver estoy siguiendo tus consejos escribiendo archivos más cortos. Pero yo lo que quisiera es poder tener en mis manos un diccionario ortografico aragonés para no crear problemas. Dime tú donde lo puedo encontrar y así mejorar mi aragonés. Porque veo que dentro de mi area de biografias musicales puedo trabajar mucho con vosotros y me sabe mal crearos problemas en la Viquipèdia. Muchas gracias. Si me respasas los archivos cortos de estos últimos dias; yo voy anotando todas las correciones y las voy anotando en una hoja. Portanto me estoy haciendo mi diccionario particular. Muchas gracias amigo. No sabes lo bien que me siento en colaboara con vosotros.--[[Usuario:Vulcano|Vulcano]] ([[Descusión usuario:Vulcano|descusión]]) 12:15 20 set 2021 (UTC) == Diccionario == Willtron: he encontrado el ''Dizionario Breu de a Luenga Aragonesa'', de Santiago Bal Palazios. Es fiable??. dime algo por favor.--[[Usuario:Vulcano|Vulcano]] ([[Descusión usuario:Vulcano|descusión]]) 17:23 21 set 2021 (UTC) == How we will see unregistered users == <div lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> ¡Hola! Estás recibiendo este mensaje porque eres administrador de un wiki de Wikimedia. Cuando alguien edita un wiki de Wikimedia sin haber iniciado sesión, mostramos su dirección IP. Como quizá ya sepas, no podremos seguir haciendo esto en el futuro. Es una decisión del departamento legal de la Fundación Wikimedia porque las normas y regulaciones para la privacidad en línea han cambiado. En lugar de la IP mostraremos una identidad enmascarada. Tú, como administrador, '''podrás seguir accediendo a la dirección IP'''. También habrá un nuevo permiso de usuario para aquellos que no son administradores, pero necesitan ver las direcciones IP completas para luchar contra el vandalismo, el acoso y el spam. Los patrulleros también verán parte de la IP incluso sin este permiso. También estamos trabajando en [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|mejores herramientas]] que sirvan de ayuda. Si aún no lo has hecho, [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|puedes leer más en Meta]]. Si quieres asegurarte de no perderte los cambios técnicos en los wikis de Wikimedia, puedes [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|suscribirte]] al [[m:Tech/News|boletín técnico semanal]]. Tenemos [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|dos propuestas]] sobre el posible funcionamiento del enmascaramiento de direcciones IP. Apreciaremos tus comentarios sobre cómo piensas que esto funcionaría mejor para ti y tu wiki, ahora y en el futuro. Puedes hacérnoslo saber en la [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|página de discusión]]. Puedes escribir en tu idioma. Las sugerencias se publicaron en octubre y decidiremos después del 17 de enero. Gracias. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:10 4 chi 2022 (UTC) <!-- Mensaje enviado por Usuario:Johan (WMF)@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(1)&oldid=22532492 --> == Photo Request: Catedrales de Zaragoza Museo de Tapices == Hi, I saw you were listed on [[:en:Wikipedia:Wikipedians/Photographers]], and wondered if you would be willing to take a photo of a tapestry in Zaragosa if you're still based there? The tapestry is "Brutus' expedition to Aquitaine", and the only photo online is a very old black and white scan taken from a 1985 book (available [https://primo.getty.edu/permalink/f/mlc5om/GETTY_ROSETTAIE621043 here]). It's definitely still in the museum, as you can see the start of it on the right hand side of the first image on [https://catedraldezaragoza.es/la-seo-catedral-del-salvador/museo-de-tapices/ the Museo de Tapices's website]! Not sure how easy it would be to photo the whole thing: maybe a panorama/image stitching mode would work, but if not there might be a few parts of the image that could be worth taking closeups of? (e.g. there are no pictures at all for [[:en:Innogen|Innogen]] in the boat on the left or [[:en:Goffar the Pict|Goffar]] with a beard on the right). No worries if not possible, just thought I'd ask in case! Thanks :) [[Usuario:Yodin|Yodin]] ([[Descusión usuario:Yodin|descusión]]) 20:36 31 chi 2022 (UTC) == block evading xwiki spammer == [https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Permissions#Caro_de_Segeda%40lfnwikipedia This] discussion may be of interest to you, you'll note the proof that Caro de Segeda is currently evading their indefinite block of their previous account, Chabi, here on anwiki. [[Usuario:Praxidicae|Praxidicae]] ([[Descusión usuario:Praxidicae|descusión]]) 13:47 21 chul 2022 (UTC) tn2uhggtynhvqx7tqt1rku8plt6gaon Plantilla:Municipios Alto Millars 10 17833 1837410 1792940 2022-07-21T12:11:52Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki <br clear=all> <div align=center> {| class="toccolours" style="margin: 0 0em 0 2em;" ! style="background:#ccccff" align="center" width="100%" colspan="2" |'''Municipios d'a comarca [[Alto Millars]]''' |- | align="center" style="font-size: 90%;" colspan="2"| [[Aranyuel]] | [[Archelita]] | [[Ayódar]] | [[Castiello de Villamalefa]] | [[Cirat]] | [[Cortes d'Arenoso]] | [[Espadiella]] | [[Fanzara]] | [[Fuent la Reina]] | [[Fuents d'Ayódar]] | [[Ludién]] | [[Montanellos]] | [[Montán]] | [[Puebla d'Arenoso]] | [[Tuega]] | [[Torralba (Castellón)|Torralba]] | [[Torrechiva]] | [[Vallat]] | [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]] | [[Villamalur]] | [[Villanueva de la Reina]] | [[Zucaina]] |} </div> [[Categoría:Alto Millars]]<noinclude> [[Categoría:Wikipedia:Plantillas de municipios d'Espanya|Alto Millars]] </noinclude> pmx236pf9caeig7fed7advceoqy9385 Villafermosa (Castellón) 0 17920 1837423 1772534 2022-07-21T12:23:35Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Pa atros emplegos de lo toponimo '''Villafermosa''' se veiga '''[[Villafermosa (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Villafermosa |nombre_oficial = Villahermosa del Río<br>Vilafermosa |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo =Escut_de_Vilafermosa.svg |escudo_grandaria = 60px |imachen = [[Imachen:Villahermosa_del_Río.jpg|250px]] |cp = 12124 |superficie = 108,9 |altaria = 755 |distancia = 58 |ta = Castellón de la Plana |población = {{#property:P1082}} |calendata = |situación = [[Imachen:Localització de Vilafermosa respecte de l'Alt Millars.png|250px]] }} '''Villafermosa''' (''Villahermosa del Río'' en [[idioma castellán|castellán]], ''Vilafermosa'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[lista de municipios de Castellón|municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Castellón|Castellón]], situau en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. La suya población ye de {{#property:P1082}} habitants, en una superficie de 108,9 [[km²]] con una densidat de {{formatnum:{{ #expr: ({{#property:P1082}}/108.9) round 2 }}}} hab/km². == Cheografía == Ye situau a l'ueste de [[Penyagolosa]], quasi a lo suyo piet y en la val de lo [[río Linars]], a la ezquierda d'este río, pero a gran altaria respecto a la [[ribera]]. === Mugas === Lo suyo [[termin municipal]] muga con [[Puertomingalvo]], con [[Vistabella (Castellón)|Vistabella]], con [[Castiello de Villamalefa]], con [[Zucaina]] y con [[Cortes d'Arenoso]]. == Historia == Fue [[reconquista|reconquiesto]] en [[1242]]. Yera d'a senyoría de [[Zait Abu Zait|Abu Zait]], zaguer gobernador [[almuade]] de [[Valencia]] retirau n'esta zona montanyosa dimpués de ser destronau y tamién dimpués de la [[reconquiesta de Valencia]]. En [[1234]] Abu Zait concede [[carta de población]] a Villafermosa seguntes lo [[fuero]] de [[fuero de Daroca|Daroca]]. Se repobló con [[aragoneses]]. Fue incorporau a la Corona y en lo [[sieglo XV]] esdevinió la [[seu]] de lo [[Ducau]] de [[Ducato de Villafermosa|Villafermosa]] == Toponimia == Lo filologo [[Abelardo Herrero Alonso]] crei que l'antigo nombre de Villafermosa estió ''Villa Malefa'': {{Cita|encuentra también un émulo en el castellonense ''VILLA MALEFA'', documentado en 1208 como "Villa Maleha", en 1316 como "Villa malefe" (genitivo "de Villamalefa"), y en 1236 como "Villa malea", y que corresponde al nombre antiguo de la actual Villahermosa del Río. Se trata de un curioso caso de calco semántico, pues -MALEFA deriva del árabe ''maliha'' "hermosa". Parece como si el topónimo, en un afán inmenso de pervivir, reivindicara los fueros de su significado antiguo y lograse que un significado ("villa hermosa") cristalizase en nombre: VILLAHERMOSA.}} En los primers textos [[Edat Meya|medievals]] que fan referencia a este lugar, en [[latín]], s'escribe ''Villaformosa''. Lo nombre ''Villafermosa'' lo trobamos en lo testamento de [[Blasco II d'Alagón]], en [[1275]]: {{Cita|Et mando meis spondalariis quod faciant taliter de '''Villafermosa''' et d'[[Espadiella]], quod non sit periculum anime mee}} Y en un texto de [[1315]]: {{Cita|Sig+no de mí, Pedro Martínez de Montiel, notario público de '''Villafermosa''', que esta carta scribí.}} == Fillos ilustres == * [[José Pradas Gallén]]. {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] [[Categoría:Municipios de Castellón que mugan con Aragón]] p4le4x4k1nulr0880t7en8gv7nryffu Corporales (A Riocha) 0 18166 1837448 1772565 2022-07-21T12:33:46Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre o municipio [[A Riocha|riochano]] de '''Corporales'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Corporales''' se veiga '''[[Corporales (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Corporales |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Santo Domingo de la Calzada |superficie = 8,41 |altaria = 736 |distancia = 50 |ta = Logronyo |población = 46 |calendata = 2006 |cp = 26259 |situación = [[Imachen:Corporales - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Corporales''' ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]], situato a 50&nbsp;km de [[Logronyo]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 46 habitants ([[2006]]), en una [[superficie]] de 8,41&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 5,47 hab/km². ==Puestos d'intrés== ===Molimentos relichiosos=== *''Ilesia Parroquial de Sant Martín''. *''Ilesia de Sant Román'', situata en [[Morales]]. == Fiestas == *[[13 d'agosto]], [[Sant Polito]]. *[[11 de noviembre]], [[Sant Martín]]. {{Municipios Comarca de Santo Domingo de la Calzada}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] nsjmwc2jy2jmsk0s1pz798t8fswe8f0 1837449 1837448 2022-07-21T12:34:08Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre o municipio [[A Riocha|riochano]] de '''Corporales'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Corporales''' se veiga '''[[Corporales]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Corporales |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca de Santo Domingo de la Calzada |superficie = 8,41 |altaria = 736 |distancia = 50 |ta = Logronyo |población = 46 |calendata = 2006 |cp = 26259 |situación = [[Imachen:Corporales - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Corporales''' ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]], situato a 50&nbsp;km de [[Logronyo]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 46 habitants ([[2006]]), en una [[superficie]] de 8,41&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 5,47 hab/km². ==Puestos d'intrés== ===Molimentos relichiosos=== *''Ilesia Parroquial de Sant Martín''. *''Ilesia de Sant Román'', situata en [[Morales]]. == Fiestas == *[[13 d'agosto]], [[Sant Polito]]. *[[11 de noviembre]], [[Sant Martín]]. {{Municipios Comarca de Santo Domingo de la Calzada}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] 0qk2uvx63uhnu4v06xvr3h8fo0157l7 Matut 0 18241 1837453 1772579 2022-07-21T12:39:15Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Matut |nombre_oficial = Matute |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca d'Anguiano |superficie = 25,65 |altaria = 680 |distancia = 42 |ta = Logronyo |población = 152 |calendata = 2007 |cp = 26321 |web = [http://www.aytomatute.org www.AytoMatute.org] |situación = [[Imachen:Matute - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px]] }} '''Matut''' (''Matute'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]], situato a 42&nbsp;[[km]] de [[Logronyo]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 152 habitants([[2007]]), en una [[superficie]] de 25,65&nbsp;[[km²]] y una [[densidat de población]] de 5,93 hab/km². ==Puestos d'intrés== === Molimentos cevils === *Casa d'a naixencia d'[[Esteban Manuel de Villegas]]. {{Municipios d'Anguiano}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] 0h217ewjzv44nv5lq0d0zkp5iqk18q9 Muniella 0 18245 1837454 1831297 2022-07-21T12:39:43Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Muniella |nombre_oficial = Munilla |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca d'Arnedo |superficie = 54,19 |altaria = 791 |distancia = 68 |ta = Logronyo |población = 121 |calendata = 2006 |cp = 26586 |situación = [[Imachen:Munilla - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px|situación de Muniella en A Riocha]]<br />situación de Muniella en A Riocha. }} '''Muniella''' (''Munilla'' en [[Idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 121 habitants([[2006]]), en una [[superficie]] de 54,19&nbsp;[[km²]] y una [[densidat de población]] de 2,23 hab/km². == Cheografía == A localidat de Muniella se troba situata a 791 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 68&nbsp;[[km]] d'a ciudat de [[Logronyo]], a [[Capital (politica)|capital]] d'a Riocha. == Lugars d'o municipio == *Muniella *[[Antoñanzas]] *[[La Monjía]] *[[La Santa]] *[[Peroblasco]] *[[Ribalmaguillo]] *[[San Vicente de Munilla]] {{Lugars de Muniella}} {{Municipios Comarca d'Arnedo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] a394a8y7sdfvyyhdqgj4gfdm04hbsoy Preixano 0 18246 1837458 1772584 2022-07-21T12:42:10Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Preixano |nombre_orichinal = Préjano |comunidat = A Riocha |comarca = Comarca d'Arnedo |superficie = 42,4 |altaria = 708 |distancia = 60 |ta = Logronyo |población = 200 |calendata = 2006 |cp = 26589 |situación = [[Imachen:Préjano - La Rioja (Spain) - Municipality Map.svg|200px|situación de Prexano en A Riocha]]<br />situación de Prexano en A Riocha. }} '''Prexano''' (''Préjano'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'[[a Riocha]], situato a una [[distancia]] de 60&nbsp;[[km]] de [[Logronyo]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 200 habitants ([[2006]]), en una [[superficie]] de 42,4&nbsp;[[km²]] y una [[densidat de población]] de 4,72 hab/km². == Toponimia == En a [[Edat Meya]] s'escribiba ''Prexano'' u ''Pressano'' ([[1152]]) y bells autors lo relacionan con o [[Fraxinus|Fraxín]] (o cambeo de F por P se bei en palabras [[latín|latinas]] presas por o [[Idioma basco|basco]] como ''FAGUS''-''pago'' y en ambito [[Idioma aragonés|aragonés]] en casos como ''Pantasma'' y ''[[Pandicosa]]''). == Cheografía == En Preixano bi ha una [[discordancia sinorochenica]]<ref>*[[Antonio M.Casas Sainz]], [[Arsenio Muñoz Jiménez]] ''Guía geológica del Valle del Cidacos'' Geoforma Ediciones. Colección guías de Campo. 1993.</ref> ==Puestos d'intrés== ===Molimentos relichiosos=== *''Ilesia de Sant Miguel''. *''Ilesia de Sant Esteban''. *''Ermita del Santo Cristo de La Canal''. ===Molimentos civils=== *Castiello de Preixano. *''Trujal''. == Referencias == {{listaref}} [[Imachen:Muro de Aguas - Yacimiento de Valdeté.jpg|thumb|left|Chacimiento d'icnitas de Valdeté]] {{Municipios Comarca d'Arnedo}} [[Categoría:Localidatz d'a Riocha]] 0sjcno0v7nr5uin18rudxm2y6h0rqs8 Navascués 0 19020 1837479 1833325 2022-07-21T13:20:04Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo ye sobre o '''municipio navarro''' de Navascués. Ta o lugar d'Os Corrals se veiga [[Navascués (Uesca)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Navascués |nombre_orichinal = Nabaskoze |bandera = |escudo = Escudo de Navascués.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:CarreteraWalker.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Comarca de Roncal y Sarasaz |cp = 31450 |superficie = 96,02 |altaria = 636 |distancia = 62 |ta = Pamplona |población = 202 |calendata = 2006 |chentilicio = |ríos = |web = |mapa_loc = Navarra |latitut=42.7183 |lonchitut =-1.11638 }} '''Navascués''' (en [[idioma castellán|castellán]] ''Navascués''; en [[Idioma basco|basco]] ''Nabaskoize'' u ''Nabaskoze'') ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato a una [[distancia]] de 62 [[km]] d'a ciudat de [[Pamplona]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 202 habitants([[2006]]), en una [[superficie]] de 96,02 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 2,10 hab/km². == Cheografía == Ye situato entre as vals de [[Val de Sarasaz|Sarasaz]], [[Val de Roncal|Roncal]] y [[Romanzado]], a 636 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar. == Historia == Muitas comarcas de Navarra que huei se claman vals estioron antismás ''Almirantíos'' u ''Almiradíos'' (baixo a responsabilidat d'un Almirant). Güei a val formata por os [[concellos de Navarra|concellos]] d'[[Aspurz]], de Nabascués y d'[[Ustés]] ye a unica que encara conserva esta denominación y la conoixen como ''L'Almiradío''. == Toponimia == Fa part d'una serie con atros toponimos altoaragoneses rematatos en ''-ues'' como [[Biscarrués]]. A rematadura ''-ués'' puet representar una [[diftongación romanz|diftongación]] en romanz [[navarro-aragonés]] d'una ''o'' [[Idioma basco|basca]] presa como una ''o'' curta [[latín|latina]]. A radiz ''[[Nava]]'' ye prerromana y amplament distribuita por a [[peninsula Iberica]]. ==Veyer tamién== *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Roncal y Sarasaz}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] tgr5vden0qrl32lrjrf4hf9qv3ra8fx Yesa 0 19078 1837488 1805601 2022-07-21T13:36:30Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre '''Yesa'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Yesa''' se veiga '''[[Yesa (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Yesa |nombre_oficial = Esa |bandera = |escudo = Escudo de Yesa.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Esa - Nafarroa (2021) 8.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Comarca de Sangüesa |cp = 31410 |latitut = |lonchitut = |superficie = 22,22 |altaria = 500 |distancia = 50 |ta = Pamplona |población = 263 |calendata = 2006 |chentilicio = |ríos = |web = |latd=42| latm=37| lats=12| latNS=N |longd=1| longm=12|longs=10| longEW=W |mapa_loc = Navarra |}} '''Yesa''' (en [[idioma basco]] ''Esa'') ye una localidat [[Navarra]] situata a 50&nbsp;km de [[Pamplona]]. A suya población ye de 263 habitants ([[2006]]), en una superficie de 22,22&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 11,84 hab/km². == Cheografía == Ye situato a o piet d'a [[Sierra de Leire]] y a man d'o [[entibo de Yesa]]. == Molimentos == * [[Monesterio de Leire]], d'estilo [[Arte romanico|romanico]], d'a [[Orden de Cistels]], d'os sieglos [[Sieglo XI|XI]]-[[Sieglo XII|XII]], ya citato en o [[sieglo IX]]. * Ermita de Santa María. == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios d'a Comarca de Sangüesa}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] [[Categoría:Municipios de Navarra que mugan con Aragón]] [[Categoría:Municipios de Navarra por aon pasa la N-240]] e9g8scvdkwfdcrw45uazujag1996zbx Castellón (Navarra) 0 19256 1837470 1772718 2022-07-21T13:04:10Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo trata sobre lo '''municipio navarro''', pa atros emplegos d'a palabra '''Castellón''' se veiga [[Castellón (desambigación)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Castellón |nombre_oficial = Castejón |comunidat = Navarra |bandera = Bandera castejon.png |escudo = Escudo de Castejón.svg |imachen = [[Imachen:Castejón_(Navarra)_-_Museo_de_Castejón_04.jpg|250px]] |comarca = Comarca de Tudela |superficie = 18,4 |altaria = 278 |distancia = 78 |ta = Pamplona |población = 3.887 |calendata = 2006 |cp = 31590 |web = [http://www.castejon.com www.castejon.com] |situación = |latd=42|latm=10|lats=4|latNS=N|longd=1|longm=41|longs=26|longEW=W |mapa_loc = Navarra }} '''Castellón''' (en [[idioma castellán|castellán]] y oficialment ''Castejón''; tamién conoixito como ''Castejón de Ebro'') ye un municipio de [[Navarra]] situato a 78&nbsp;km de [[Pamplona]]. A suya población ye de 3.887 habitants ([[2006]]), en una superficie de 18,4&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 211,25 hab/km². == Nombre == Las barians graficas d'o nombre en la [[Edat Meya]] son: ''Castelgon'' en [[1141]], ''Castellón'' en [[1128]], y con la grafía freqüent en Navarra ''-ill-'' u ''-yll-'', ''Casteillón'' u ''Castellón'' en [[1244]]. En un texto relatibo a los [[Ruiz d'Azagra]] de [[1238]] s'escribe asinas: :''Esto fue feito en la presencia de don Rodrigo, arcebispo de Toledo, primado de Espaynna, de maestro Aznar esleito de Calaorra, de don Pero Sancheiz de '''Barieillas''', de don Aznar Lopeiz de Caparroso, de sire Johan de '''Molins''', de sire Lambert de '''Casteillón''', de sire Gui el Ros, de sire Leoynes, cavalleiros''. En [[1344]] ya se conoixe la forma [[castellanización|castellanizata]] ''Casteión''. == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Comarca de Tudela}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] pcnvyo3kf5uy82xlytrairatogy59zc Cortz (Navarra) 0 19459 1837465 1772736 2022-07-21T12:47:20Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo ye sobre o '''municipio navarro'''. Ta atros emplegos de '''Cortz''' se veiga '''[[Cortz (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Cortz |nombre_oficial = Cortes |escudo = Escudo de Cortes.svg |escudo_grandaria = 70px |comunidat = Navarra |imachen = [[Imachen:Cortes_-_Plaza_Mayor_01.jpg|250px]]<br>Plaza Mayor |comarca = Ribera Navarra |superficie = 36,6 |altaria = 254 |distancia = 118 |ta = Pamplona |población = 3362 |calendata = 2006 |cp = 31530 |web = |latd=41|latm=55|lats=22|latNS=N|longd=1|longm=25|longs=19|longEW=W |mapa_loc = Navarra }} '''Cortz''' (''Cortes'' en [[Idioma castellán|Castellán]]) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato a 118&nbsp;km de [[Pamplona]]. A suya [[población humana|población]] ye de 3362 habitants ([[2006]]), en una [[superficie]] de 36,6&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 91,86 hab/km². == Mugas == O suyo [[termin municipal]] muga con [[Bunyuel (Navarra)|Bunyuel]] a lo norte, con [[Noviellas]] ([[Aragón]]) a l'este, a l'ueste con [[Ribaforada]] y [[Ablitas]], y a lo sud con [[Mallén]] ([[Aragón]]). == Historia == Lo ''Cerro de la Cruz'' ye un poblato de los [[Campos d'Urnas]] que s'ha feito famoso entre totz los historiadors de la [[Edat Antiga]], car ye d'una epoca de transición dende la [[Edat de Bronze]] ta la Primera [[Edat de lo Fierro]]. A principios de [[1119]] la reconquerió [[Alifonso I d'Aragón]], que la donó a [[Rotrou d'Alperche]]. Cortz perteneixió a la [[diocesis d'Aragón|diocesi]] de [[Diocesi de Zaragoza|Zaragoza]].<ref>[[Antonio Ubieto Arteta]] Historia de Aragón, Volumen 3. Anúbar 1983 [http://books.google.es/books?cd=3&id=U2cjAQAAIAAJ&dq=razazol+%22ubieto+arteta%22&q=cortes+%22de+navarra%22 ]</ref> == Toponimia == Ye tentador identificar a localidat de ''Crots'' de la [[Bula d'Hadrián IV]] ([[22 de chunio]] de [[1158]]) con "Cortz" por lo pareixito fonetico y porque nombran localidatz aragonesas muito a man. {{Cita|ecclesias de [[Noviellas|Noveles]], de Razacol, de '''Crots''', de Meslie, de [[Frescano|Frescaron]], de [[Magallón|Magalon]], de [[Alberit de Sant Chuan|Alberit]], de [[Bureta|Borota]], de [[Ainzón|Aianzione]], de Crocle, que in vivo [[Borcha|Burge]] continentur, cum omnibus pertinentiis suis; ecclesias de [[Purullosa|Purillosa]], de [[Calcena]], de [[Tierga|Terga]], de [[Aranda]], de [[Exarc de Moncayo|Siarga]], et de [[Arandiga|Arandega]], cum omnibus pertinentiis suis}} En los textos [[Edat Meya|medievals]] ye ''Cortes'' car no se gosaba escribir los plurals en [[Idioma aragonés|aragonés]]. Por eixemplo en "[[Rationes decimarum Hispaniae (1279-80): Aragón y Navarra]]" figura como ''Cortes''. Bi ha presencias esporadicas de la forma con plural aragonés ''Corts'' u ''Corz'' en bells textos, pero pueden referir-se a atros ''[[Cortz (desambigación)|Cortz]]''. En un texto de [[1145]] de l'[[Archivo de lo Pilar]] mencionan a un ''Guillem de Corz'' chunto con navarros y occitans: {{Cita|Testes, Sancius de [[Sangüesa|Sangosa]] et autorgat isto mergato, Folger, Alnal de Tarva. Fromondi, Guillem '''de Corz''', Gabinus, Guillem Ros, Sat, Sanz, Garner Salvage}} La forma con plural aragonés tamién amaneix en un texto d'impuestos de [[1453]] d'o [[reino d'Aragón]]: se menciona a un [[moriscos|morisco]] dito ''Alí Corts'' quan charran d'os impuestos relativos a compras y vendas en [[Auguaviva]]: {{Cita|El dito día mijó en el Regno '''Alí Corts''' XII pares de çapatos de onbre e mulier}} == Referencias == {{listaref}} ==Veyer tamién== *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Comarca de Tudela}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] [[Categoría:Municipios de Navarra que mugan con Aragón]] exbzplv7i1qobsk1183h04fyk6j5dhu Peralta (Navarra) 0 19470 1837481 1805574 2022-07-21T13:26:25Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre a '''localidat navarra''' de Peralta. Ta atros emplegos d'o toponimo ''Peralta'' se veiga ''[[Peralta]]''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Peralta |nombre_oficial = Azkoien |escudo = Escudo de Peralta.svg |escudo_grandaria = 70px |bandera = Bandera de Peralta.svg |imachen = [[Imachen:Peralta_03.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Ribera Navarra |superficie = 88,4 |altaria = 291 |distancia = 59,5 |ta = Pamplona |población = 5741 |calendata = 2005 |cp = 31350 |latitut = 42.33305 |lonchitut = -1.8 |mapa_loc = Navarra |web = }} '''Peralta''' (en [[idioma basco|basco]] ''Azkoien'') ye un municipio de [[Navarra]] situato a 59,5&nbsp;km de [[Pamplona]], amán d'o [[Río Ebro]]. A suya población ye de 5.741 habitants ([[2005]]), en una superficie de 88,4&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 64,94 hab/km². == Nombre == O suyo nombre vien d'o [[latín]] ''PETRA ALTA''. == Veyer tamién == * [[Lista de municipios de Navarra]]. {{Municipios Ribera Arga Aragón}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] 40m4cqyl2bgu674aw21w4k581ji4z73 Villamayor de Mont Chardín 0 19490 1837487 1772741 2022-07-21T13:36:21Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo trata sobre '''Villamayor de Mont Chardín'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Villamayor''' se veiga '''[[Villamayor (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Villamayor de Mont Chardín |nombre_oficial = Villamayor de Monjardín |escudo = Escudo de Villamayor de Monjardín.svg |bandera = |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Villamayor de Monjardin. Navarra. Spanien.jpg|250px|Anvista de Villamayor de Mont Chardín]] |comunidat = Navarra |comarca = Tierra d'Estella Oriental |superficie = 13,1 |altaria = 605 |población = 140 |calendata = 2005 |distancia = 53 |ta = Pamplona |cp = 31242 |web = |latitut = 42.63305 |lonchitut = -2.1 |mapa_loc = Navarra }} '''Villamayor de Mont Chardín''' (en [[grafía SLA]] '''Villamayor de Mont Jardin''', en [[idioma castellán|castellán]] ''Villamayor de Monjardín'') ye un municipio de [[Navarra]] situato a 53&nbsp;km de [[Pamplona]]. La suya población ye de 140 habitants ([[2005]]), en una superficie de 13,1&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 10,69 hab/km². == Historia == La historia de lo municipio ye ligata a lo [[Castiello de Sant Esteban de Mont Chardín|castiello]] situato en la parte alta de lo lugar. Lo castiello estió un gran bastión contra los moros, y lo prenió lo rei don [[Sancho Garzés I]] en l'anyo [[908]], car ya yera una fortaleza en lo [[Al-Andalus|periodo musulmán]]. Lo rei Sancho II lo donó a lo [[Monesterio d'Irache]], pero pasó mas tarde a la [[Seu de Pamplona]] por donación de [[Sancho lo Mayor]]. Dimpués de la invasión castellana amaneix como propiedat de lo [[Duque d'Alba]], talment como premio a lo suyo triballo melitar. En las [[guerras carlistas]] l'ocupaban a vegatas los carlistas y a vegatas los isabelins. == Nombre == Lo nombre fa refencia a lo [[Castiello de Sant Esteban de Mont Chardín]], centro neuralchico de la [[Tierra Estella]], clamata ''Tierra de Deyo'' en la [[Edat Meya]]. La primera referencia a Villamayor ye de lo [[sieglo XIII]] como ''Villa Maior''. Como bi ha muitas villas clamatas ''Villamayor'' lo [[18 de febrero]] de [[1908]] la ''Real Sociedad Geográfica'' li añadió por acuerdo lo nombre de lo vicin mon clamato ''Monjardín'' en [[idioma castellán|castellán]], mont que enantes se clamó ''Mont Chardín'' y ''Deyo''. == Veyer tamién == * [[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Tierra Estella Oriental}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] majvunyxc6dpzjx4mvq785p3wvu4wok Uhart 0 19524 1837489 1805570 2022-07-21T13:38:04Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo trata sobre '''Uhart'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Uhart''' se veiga '''[[Uhart (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Uhart |nombre_oficial = Huarte<br>Uharte |bandera = Bandera de Huarte.svg |escudo = Escudo de Huarte.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Huarte_-_12.JPG|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Cuenca de Pamplona |cp = 31620 |superficie = 3,7 |altaria = 440 |distancia = 5,6 |ta = Pamplona |población = 4671 |calendata = 2006 |chentilicio = |ríos = |web = |lat_deg=42 | lat_min=49 | lat_seg=54 |lon_deg=-1 | lon_min=-35 |lon_seg=-26 |mapa_loc = Navarra }} '''Uhart''' (''Huarte'' en [[idioma castellán|castellán]]; ''Uharte'' en [[Idioma basco|basco]]) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato a 5,6&nbsp;km de [[Pamplona]]. La suya población ye de 4671 habitants ([[2006]]), en una superficie de 3,7&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 1262,43 hab/km². == Nombre == ''Uharte'' significa entre auguas y se puet aplicar a islas, u zonas entre dos ríos en [[Idioma basco|basco]]. Pasa ta lo [[navarroaragonés]] perdendo la -e final como ''Uhart''. == Se veiga tamién == * [[Lista de municipios de Navarra]]. {{Cuenca de Pamplona}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] d4ojculf0fk4fzfxyzftwf3grp4yeiw Uhart de Val d'Araquil 0 19525 1837490 1805569 2022-07-21T13:38:14Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre '''Uhart de Val d'Araquil'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Uhart''' se veiga '''[[Uhart (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Uhart de Val d'Araquil |nombre_oficial = Huarte-Araquil<br>Uharte-Arakil |bandera = |escudo = Escudo de Uharte-Arakil.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Uharte-arakil2.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Sacana |cp = 31840 |superficie = 38,17 |altaria = 464 |distancia = 32 |ta = Pamplona |población = 775 |calendata = 2006 |chentilicio = |ríos = |web = |latitut = 42.92093712 |lonchitut = -1.96906303 |mapa_loc = Navarra }} '''Uhart de Val d'Araquil''' (''Huarte-Araquil'' en [[idioma castellán|castellán]]; ''Uharte-Arakil'' en [[Idioma basco|basco]]) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situau a 32&nbsp;km de [[Pamplona]]. La suya población ye de 775 habitants ([[2006]]), en una superficie de 38,17&nbsp;km² y una [[densidat de población|densidat]] de 20,3 hab/km². == Nombre == ''Uharte'' significa entre auguas y se puet aplicar a islas, u zonas entre dos ríos en [[Idioma basco|basco]]. Pasa ta lo [[navarroaragonés]] perdendo la -e final como ''Uhart'', y s'escribiba en los textos [[Edat Meya|medievals]] como ''Huart'', ''Uart'' u tamién ''Huart de Val d'Araquill'': {{Cita|todas las rientas que eill a en la villa de '''Huart de Val d'Araquill''' (1378)}} == Se veiga tamién == * [[Lista de municipios de Navarra]]. {{Municipios Sacana}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] i65j04jfrvp2wucd8pox8ws0zob7chs Mont-reyal (Navarra) 0 19528 1837477 1805568 2022-07-21T13:19:40Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo trata sobre o municipio [[Navarra|navarro]] de '''Mon-reyal'''. Ta atros emplegos d'o toponimo '''Mont-reyal''' se veiga '''[[Mont-reyal (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Mont-reyal |nombre_oficial = Monreal<br>Elo |bandera = |escudo = Escudo de Monreal.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Vista_de_Monreal_(Navarra).jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Comarca d'Aoiz |cp = 31395 |superficie = 22,5 |altaria = 545 |distancia = |ta = Pamplona |población = 389 |calendata = 2005 |chentilicio = |ríos = |web = |latitut = 42.70472 |lonchitut =-1.506 |mapa_loc = Navarra |}} '''Mont-reyal''' (''Monreal'' en [[Idioma castellán|castellán]], ''Elo'' en [[Idioma basco|basco]]) ye una localidat y [[municipio]] de [[Navarra]] situata en a [[comarca d'Aoiz]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 389 habitants ([[2005]]), en una [[superficie]] de 22,5 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 17,29 hab/km². == Toponimia == O suyo nombre vien de lo [[latín]] ''MONTE(M) REGALE(M)''. En los textos en [[romance navarro]] gosa escribir-se sin la ''y'' d'[[epentesi antihiatica]], pero tamién ye documentata, como en un texto de [[1254]] quan los pesquereridors y chueces establitos por [[Tibalt II de Navarra]] reconoixen lo dreito de los d'Arguedas a aproveitar la [[defesa]] de Penyaflor: {{Cita|La qual fo feyta e dada en '''Mont Reyal''', domingo primero ante de la Nauidat}} == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios d'a Comarca d'Aoiz}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] [[Categoría:Municipios de Navarra por aon pasa la N-240]] smenbdfzcmr1uufx3bkiqk6bt2wjx6s Mont Agut (Navarra) 0 19575 1837478 1772747 2022-07-21T13:19:46Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Ta atros emplegos d'o termino '''Mont Agut''', se veiga [[Mont Agut (desambigación)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Mont Agut |nombre_oficial = Monteagudo |comunidat = Navarra |bandera = |escudo = Escudo de Monteagudo.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Convento_agustino_recoleto_de_Nuestra_Señora_del_Camino._Monteagudo,_Navarra_España.jpg|250px]]<br>Convento d'os Agostins |comarca = Ribera Navarra |superficie = 10,91 |altaria = 348 |distancia = 108 |ta = Pamplona |población = |calendata = | cod_provincia = 31 | cod_municipio = 173 |cp = 31522 |latd=41|latm=57|lats=50|latNS=N|longd=1|longm=41|longs=25|longEW=W |situación = |mapa_loc = Navarra |web = |río = [[río Queiles]] }} '''Mont Agut''' (''Monteagudo'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato a 108&nbsp;km de [[Pamplona]], a man de lo [[río Ebro]]. La suya población ye de 1146 habitants([[2006]]), en una [[superficie]] de 10,91&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 105,04 hab/km². == Mugas == Lo suyo [[termin municipal]] muga con [[Tulebras]] y [[Cascant]], a lo sur con [[Novallas]] ([[Aragón]]), y a l'este con [[Variellas]] y con [[Malón]] ([[Aragón]]). == Toponimia == En los textos [[Edat Meya|medievals]] en [[latín]] s'escribe de muitas trazas, belunas en latín (''Montis Acuti''), belunas latinizatas (''Monte Acuto''), belunas [[romance navarro|romance]]s (''Mont Agut''): *''Montis Acuti'' ([[1157]]), ''Montem Acuti'' ([[1128]]), ''Montem Acutum'' ([[1157]]). *''Monte Acuto'' ([[1157]]), ''Monte Accuto'' ([[1157]], en latín), ''Mont Acuto'' (muito a sobén, por eixemplo uno de [[1132]]), ''Monteacuto'' ([[1124]], [[1154]], [[1164]], [[1172]]). *''Montacud'' ([[1199]], en l'antroponimo ''Jordan Montacud''), ''Montacut'' ([[1143]] texto en latín muito arromanzato), ''Mont Acut'' ([[1139]]), ''Mont Accut'' ([[1134]]), ''Mont Agut'' ([[1199]], [[1210]]), ''Montagut'', ([[1117]], [[1131]], [[1133]], [[1134]], [[1135]], [[1199]], a vegatas como apellitos), ''Montagud'' ([[1143]] en apellitos pero en textos latins). La forma ''Montagudo'' ye de lo [[sieglo XVII]] y puet considerar-se una forma [[idioma castellán|castellana]] con vocal recomposata. [[Gustavo Adolfo Becquer]] podió inspirar-se en lo nombre d'este lugar quan viviba en lo [[Monesterio de Veruela]] y escribió la leyenda ''Creed en Dios'' u ''Cantiga provenzal'', en la que un presonache se clama ''Teobaldo de Montagut''. == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Comarca de Tudela}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] [[Categoría:Municipios de Navarra que mugan con Aragón]] 44povxfpyheroe3s7b96d0cvtuq9yqt Urroz 0 19586 1837485 1805567 2022-07-21T13:35:04Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Ta atros emplegos d'o termin '''Urroz''' se veiga '''[[Urroz (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Urroz |nombre_oficial = Urroz-Villa<br>Urrotz |de = d' |bandera = |escudo = Escudo de Urroz Villa.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Urroz_Villa_-_Edificios.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Comarca d'Aoiz |cp = 31420 |superficie = 11,4 |altaria = 526 |distancia = 19 |ta = Pamplona |población = 378 |calendata = |chentilicio = |ríos = |web = |latitut = 42.77861 |lonchitut = -1.4583 |mapa_loc = Navarra |}} '''Urroz''' (''Urroz-Villa'' en [[idioma castellán|castellán]], ''Urrotz'' en [[Idioma basco|basco]]) ye una localidat y [[municipio]] de [[Navarra]] situata en a [[comarca d'Aoiz]]. A suya población ye de 378 habitants ([[2006]]), en una superficie de 11,4&nbsp;km² con una [[densidat de población]] de 33,16 hab/km². == Nombre == En los textos [[Edat Meya|medievals]] s'escribiba ''Hurroç'' u ''Urroç'', == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios d'a Comarca d'Aoiz}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] 9is6366wst1rl9o49vnfx8moafj7b1n Castiello de Villamalefa 0 20387 1837437 1772839 2022-07-21T12:26:29Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Castiello de Villamalefa |nombre_oficial = Castillo de Villamalefa<br>El Castell de Vilamalefa |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = Escut de Castell de Vilamalefa.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = |cp = 12123 |superficie = 37,7 |altaria = 808 |distancia = 47 |ta = Castellón de la Plana |población = 104 |calendata = 2005 |situación = [[Imachen:Localització del Castell de Vilamalefa respecte del País Valencià.png|95px|Castiello de Villamalefa en la Comunidat Valenciana]][[Imachen:Localització del Castell de Vilamalefa respecte de l'Alt Millars.png|160px|Castiello de Villamalefa en la comarca de l'Alto Millars]] }} '''Castiello de Villamalefa''' (''Castillo de Villamalefa'' en [[idioma castellán|castellán]]; ''El Castell de Vilamalefa'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un municipio de la [[provincia de Castellón]], situato en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. La suya población ye de 104 habitants ([[2005]]), en una superficie de 37,7 [[km²]] con una densidat de 2,76 hab/km². == Mugas == Lo suyo termin muga con [[Ludient]], [[Zucaina]] y [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]]. == Toponimia == ''Malefa'' ye una parabra [[idioma arabe|arabe]] romanceyata con ''f'' y significa ''polita'', ''fermosa'', y se crei que ''Villa Malefa'' estió l'antigo nombre de [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]]. {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] 5k78kwmugjjgrseaueyjiq43farakw6 Ludién 0 20388 1837432 1772840 2022-07-21T12:25:07Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Ludién |nombre_oficial = Ludiente<br>Lludient |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = Escut de Lludient.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[imachen:Lludient.jpg|250px|Envista de '''Ludién'''.]]<br>Envista de '''Ludién'''. |cp = 12123 |superficie = 31,40 |altaria = 431 |distancia = 57 |ta = Castellón de la Plana |distancia2 = 110 |ta2 = Valencia |población = |calendata = | cod_provincia = 12 | cod_municipio = 073 |situación = |latd=40|latm=05|lats= |latNS=N| longd=0|longm=22|longs= |longEW=W |mapa_loc = País Valencián }} '''Ludién''' (''Ludiente'' en [[idioma castellán|castellán]]; ''Lludient'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[lista de municipios de Castellón|municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Castellón|Castellón]], situau en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]] y [[Partius chudicials d'o País Valencián|partiu chudicial]] de [[Castellón de la Plana]]. La suya [[Población humana|población]] ye de 160 habitants ([[2017]]), en una [[superficie]] de 31,40 [[km²]] con una [[densidat de población|densidat]] de 5,1 hab/km². == Toponimia == Lo [[toponimia churra|toponimo]] ''Ludién'' presenta la terminación ''[[Terminación -én (toponimia)|-én]]'', variant arabizada con [[imala]] de la terminación ''[[terminación -án (toponimia)|-án]]'' derivada de lo sufixo ''-ANUS'', que indica propiedat. ''Ludién'' se remonta a ''ELODIANUS'' propiedat de ''ELODIUS'',<ref name=JOANCARLESMEMBRADOTENA>{{es}} [[Joan Carles Membrado Tena]]: ''Etimología y semántica de topónimos municipales valencianos y aragoneses''. Actes de la VII Jornada d'Onomàstica. Xerica 2013. pp. 239-254, AVL, València.</ref> nombre d'un latifundista hispano-román. L'[[Aragonés d'as Comarcas Churras|aragonés local]] prenió sin cambios la forma transmesa por l'[[arabe hispán]], y la podemos veyer en un texto de [[1319]], quan [[Pero Churdán d'Arenoso]] y la suya muller [[Marquesa Lopiz de Rada]] donan propiedatz a lur fillo Gonzalvo: {{Cita|...,et el castillo de [[Castiello de Buei Negro|Buey Negro]], con sus [[alquería|alcarea]]s, las quales son [[Argelita]] et '''Ludien''', et et castieyllo et villa de [[Villamalur]] con sus pertinencias, las quales son el castillo de [[Ayódar|Ayodar]], el [[Fuents d'Ayódar|Fuentes]],...}} En lo [[Reino de Valencia]] los toponimos arabizaus con terminación ''-én'' fuoron adaptaus con la terminación ''-ent'' en la luenga de los repobladors [[catalans]], ([[Crevillent]], [[Ontenyent|Ontinyent]])<ref name=TERRADOTOPONIMIA>{{es}} [[Javier Terrado Pablo]]: ''Metodología de la investigación en toponimia''. Editor: Javier Terrado Pablo, 1999. p 92.</ref> d'astí que en catalán exista lo exotoponimo ''Lludient'', que dimpués se castellanizó como ''Ludiente''. Lo historiador [[aragoneses|aragonés]] de lo [[sieglo XVI]] [[Cheronimo Zurita]] lo escribiba como ''Ludient'' amostrando estas [[influencia lingüistica|influencia]]s: {{Cita|Y quedaron declarados los lugares y villas que siguie­ron nuestro fuero y estuvieron debajo dél hasta nuestros tiempos. Estos fueron: del [[Val de Chelva]], [[Chelva]], [[Loriguiella|Origilla]], [[Domenyo (Valencia)|Domenjo]], Aguillas, [[Tuexa]], Beruxet, [[Sinarcas]]; y de la [[baronía de Arenós]], Villahermosa, La Puebla de Arenós, [[Zucaina|Zucaria]], '''Ludient''', el [[castiello de Villamalefa|castillo de Villamalef]], Torrechiva, [[Espadiella|Espadilia]] y [[Vallat|Balat]]; de la [[Baronía d'Exerica|baronía de Ejérica]], [[Vivel (Castellón)|Bivel]], la villa del Toro, [[Caudiel]], [[Novaliches|Nova­lichas]], [[Benafer]], [[Pina (Castellón)|Pina]], [[Barracas|Las Barracas]].}} Bi ha una partida de lo suyo termin municipal con lo nombre ''El [[Zafareche|Chafaret]]''<ref name=HIDRONIMOSCHURROS>{{ca}} [[Garcia Osuna, Antoni]]: ''Fluïdesa semàntica i variació regional en hidrònims de les comarques valencianes de parla xurra''. En: [[Quaderns de filologia. Estudis lingüístics]], 2015, Nº 20, p 220.</ref>. == Cheografía == La localidat de Ludién ye en la marguin ezquierda de lo [[río Linars]] auguas ent'alto de lo [[recolón (meandro)|recolón]] cosirau por lo [[castiello de Buei Negro]], a lo sud de la [[sierra de Penyagolosa]] y a 431 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre lo [[libel de la mar]], a una [[distancia]] de 57 [[km]] de la ciudat de [[Castellón de la Plana]], la [[Capital (politica)|capital]] de la suya provincia, y de 110&nbsp;km de la ciudat de [[Valencia]], la capital de lo País Valencián. === Pedanías y mases === Bi ha tres pedanías [[La Chiraba]], [[Benachera]] y [[La Raduela]], pero en realidat bi ha un [[habitat ixemenau]] historico con unas quantas [[masada]]s y [[casal]]s. A mitat de lo [[sieglo XIX]] lo diccionario de [[Pascual Madoz]] informaba sobre bellas 24 masadas que complegaban 326 vecins, un tercio de la población municipal. D'entre sieglo XX buena part d'estos mases han quedau despoblaus: * [[Masía de Benachera|''Benachera'']]. Conchunto de casas a cinco km a l'ueste de Ludién. Tiene una ermita adedicada a Santa Rosa de Lima, puesto de pelegrinache de la villa y atros puntos de la comarca. Ye una de las pocas masadas habitadas de lo termin. * [[Casa Tadeo (Ludién)|''Casa Tadeo'']]''.'' Conoixida tamién como ''Masía Tadeo''. Ubicada a l'ueste de lo termin municipal, tiene una fuent. * [[Mas d'Arriba (Ludién-Cirat)|''Mas d'Arriba'']]. Situau entre los termins de Ludién y de [[Cirat]]. Tamién s'ha dito ''mas de la Belenguera.'' *[[Imachen:El_Jaqués.jpg|thumb|247x247px|El Jaqués]][[El Jaqués (Ludién)|''El Jaqués'']]. Ye a lo nordeste de lo lugar. * [[Mas d'el Molar (Ludién)|''El Molar'']]. Ye a l'este de lo lugar, a canto de lo termin municipal d'[[Archelita]]. * [[La Casa Blanca (Ludién)|''La Casa Blanca'']]. Ye la masada mes occidental de lo termin, cerca de [[Zucaina]]. * [[La Caseta (Ludién)|''La Caseta'']]. Se troba en lo centro de lo termin municipal, a bells 1.000 m a lo norte de lo lugar de Ludién. * ''[[La Casilla (Ludién)|La Casilla]].'' Ye a lo norte de lo termin municipal, a canto de lo termin de lo [[Castiello de Villamalefa]]. * ''La Cervera''. Esta masada ye a l'este de lo termin municipal, cerca de la muga con [[Archelita]]. Conserva un [[alchub]]. * [[La Corraliza (Ludién)|''La Corraliza'']]. Mas situau a l'ueste de lo termin, muit cercano a lo de [[L'Hostal (Ludién)|l'Hostal]]. * [[Mas de la Crebada (Ludién)|''La Crebá'']]. Ye a l'ueste de lo lugar de Ludién, conectau con un camín con lo Mas d'el Cabezo. * ''[[La Granella]]''. Esta masada ye sobre la mesma muga municipal entre Ludién y lo [[Castiello de Villamalefa]]. Tiene una vintena d'edificacions, que s'alzan en un cantimplano. * [[La Morilla (Ludién)|''La Morilla'']]. Ye a lo nord-este de lo lugar de Ludién. * [[Mas de la Noguereta (Ludién)|''La Noguereta'']]. Este mas ye en lo cabo sud-ueste de lo termin, a canto de los de [[Tuega]] y [[Torrechiba]] y de lo barranco de Santana. Cerca tiene lo endreito torrechibero conoixiu como lo ''Pozo Negro''. Ha estau rehabitau. *[[Imachen:La_Puebla.jpg|thumb|250x250px|La Puebla]]''[[La Puebla (Ludién)|La Puebla]]''. Esta masada ye una de las mes cercanas de lo lugar de Ludién, a bells 500 metros en dirección ueste, seguindo lo camín de Lucena. * * ''[[La Ferrerola (Ludién)|La Reduela]]''. Masada situada en lo cabo este de lo termin municipal, a canto de lo de [[Lucena (Castellón)|Lucena]]. Estió un de los mases de mes población, dica lo punto que se pensó posar en marcha una escuela quan la [[II Republica Espanyola]]. Fue abandonau en lo decenio de los anyos 60 de lo sieglo XX. A primers de la centuria vinient se rehabilitó beluns de los edificios de la masada y hue ye habitada.<sup>[[Masies de Ludién#cite note-3|[3]]]</sup> * [[L'Artijuela (Ludién)|''L'Artijuela'']]. Este mas ye a l'ueste de Ludién, a canto de lo termin de [[Tuega]]. * [[Mas de l'Hoya de l'Agua (Ludién)|''L'Hoya de l'Agua'']]. Ye en centro de lo termin, enta lo norte de lo lugar. Tiene una fuent. * ''Los Cubos de Royo''. En la part oriental de lo termin, los edificios que composan la masada son en lo cabalto d'una loma. Ye en lo recorriu de lo camín de Lucena. * [[Los Ingleros (Ludién)|''Los Ingleros'']]. Situada en la partida homonima, esta masada ye en lo sud-ueste de la villa.<sup>[[Masies de Ludién#cite note-4|[4]]]</sup> * [[Mas de los Majuelos (Ludién)|''Los Majuelos'']]. Este mas ye un de los mes cercanos a Ludién, auguas entabaixo de lo [[río Linars]]. Tiene una fuent. * ''[[Los Mores]]''. Este conchunto de mases ye a l'ueste de la villa, cerca de la raya con lo termin de [[Cirat]] y en lo versant sud de la [[rambla de Santa Ana]]. Con 16 casas y 34 habitadors en lo cens de 1901, estió una de las masadas mes pobladas. Tenió uns quantos edificios publicos, como forno, [[trinquet (esporte)|trinquet]], [[lavadero]] y escuela, que permaneixió ubierta dica l'anyo 1966, decenio quan se despobló. Lo toponimo proviene de lo apelliu ''Mor'', común entre los masovers. Lo cens de 1895 sinyala a quatro personas con este apelliu residents en la masada. En este indreito naixió [[Rafael Edo]], sanador a qui se li ha dedicau una carrera en lo lugar de Cirat. * [[L'Hostal (Ludién)|''Los Tal'']]. Ye en lo cabo occidental de lo termin, cerca de la muga a on complegan los termins de [[Zucaina]], [[Aranyuel]], [[Cirat]] y Ludién. * [[Los Vidales (Ludién)|''Los Vidales'']]. Masada situada a l'ueste de lo nuclio urbán, cerca de Masia Cabezo, de que yera unida con una senda. La suya denominación provién de l'apelliu de la familia de masovers, Vidal. * [[Els Zafones (Ludién)|''Los Zafones'']]. Masada situada a l'ueste de lo nuclio urbán. La suya denominación proviene de l'apelliu de la familia de masovers, Zafón. * ''Mas de Ángel''. Ye en lo cabo oriental de lo termin. * [[Mas de Benito (Ludién)|''Mas de Benito'']]. Esta masada ye en lo nord-ueste de Ludien, cerca de Benachera. * [[Mas de Gil (Ludién)|''Mas de Gil'']]. S'alza en lo cabo oriental de lo termin, cerca de l'antigo camín de Lucena. Cerca transcurre la [[pista forestal|pista]] que comunica la Reduela con la Masía de Gasque. Este mas ha recibiu tamién lo nombre de ''mas de Patirás.'' * [[Mas de Pradas (Ludién)|''Mas de Pradas'']]. Este mas ye en la part occidental, muit cerca de Los Mores. * ''Mas de Vicenta''. Ye en dirección este de lo nuclio urbán. Ye puesto de paso de l'antigo camín a Lucena.[[Imachen:Mas_de_Vicenta.jpg|thumb|272x272px|Mas de Vicenta]] * [[Mas d'Elvira (Ludién)|''Mas d'Elvira'']]. Ye en lo cabo este de lo termin municipal. * ''[[Mas d'Espelleta]]''. Este mas ye en la part occidental, adintro de la conoixida como ''Partida de Los Mores''. * [[Mas de Gasque (Ludién)|''Masía de Gasque'']]. Esta masada ye en lo cabo nord-este de lo termin municipal. Tiene un conchunto de casas en estau d'abandonamiento. * [[Mas de Juan Edo|''Masía de Juan Edo'']]. Este mas ye en lo cabo nord-este de lo termin municipal de Ludién. En la suya redolada bi ha dos [[espluga]]s: la cueva de Juan Edo y la coveta de Juan Edo. * [[Mas de Fuente la Higuera (Ludién)|''Masía de Fuente la Higuera'']]. Ye un de los mases mes cercanos a lo nuclio urbán, encara trobando-se a lo sud. Se composa d'un conchunto d'edificios, actualment en enruna. * [[Mas d'el Cabezo (Ludién)|''Masía d'el Cabezo'']]. Ye en lo cabalto d'un cabezo, de que recibe la denominación, a una distancia de bells 1.500 m a l'ueste de Ludién. Tamién s'ha dito ''Masía de Mingoyerbas''. * [[Mas d'el Cabezo Royo (Ludién)|''Masía d'el Cabezo Royo'']]. Este mas ye a lo nord-ueste de lo nuclio urbán. Actualment ye en situación d'enruna. == Luengas y parlas == {{articlo principal|Castellán churro}} Actualment en Ludién ye una localidat [[Idioma castellán|castellanoparlant]], charrando-se en la suya variant [[parla churra|churra]]. La parla churra s'orichinó por [[castellanización]] de l'[[aragonés d'as Comarcas Churras|aragonés que se charró en la comarca]] en la [[baixa Edat Meya]], quan manimenos Ludién yera poblau por [[moriscos]] que charraban l'[[algarabía]] u [[arabe hispán]]. La [[expulsión de los moriscos]] de [[1609]] suposó una substitución poblacional y tamién lingüistica. Bi ha [[Aragonesismos en castellán|aragonesismos]] como ''chemecar'' y ''chemeque''. Bi ha una desinencia presonal en ''-bis'' en cuenta de ''ís'' pa tiempos como lo [[condicional simple|condicional]] y lo [[futuro simple d'indicativo|futuro]] (''si supierabis lo que hago'').<ref>{{es}} [[Isabel Alba]]: ''El habla de Ludiente''. Castellón. [[Deputación Provincial de Castellón]]. 1986.</ref> == Demografía == {{DemogEspanya |1749= |1787= |1842= |1857= |1860= |1877= |1887= |1897= |1900= |1910= |1920= |1930= |1940= |1950= |1960= |1970= |1981= |1991= |1992=261 |1994=250 |1996=235 |1998=232 |1999= |2000=225 |2001= |2002=214 |2003= |2004=206 |2005=203 |2006=185 |2007=177 |2008= |2009= |2010=197}} == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partiu politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | Jesús Abel Ibáñez Rocher | [[Unión de Centro Democrático]] |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | Octavio Solsona Negre | [[Alianza Popular]] |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | Benjamín Chiva Cruz | [[Partit Socialista del País Valencià-PSOE]] |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | Benjamín Chiva Cruz | [[Partit Socialista del País Valencià-PSOE]] |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | Benjamín Chiva Cruz | [[Partit Socialista del País Valencià-PSOE]] |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | Nemesio Abargues Chiva | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | Nemesio Abargues Chiva | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Nemesio Abargues Chiva | [[Partido Popular]] |} == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.just.gva.es/pls/civisc/p_civis.municipios?codcat=12073 Información de Ludient] en la pachina web de la [[Cheneralidat Valenciana]]. == Referencias == {{listaref}} {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] baw200q4i5u24z5cjg8i35dk85eazyb Archelita 0 20393 1837438 1772841 2022-07-21T12:26:47Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Archelita |nombre_oficial = Argelita<br>Argeleta |de = d' |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = Escut d'Argeleta.svg |escudo_grandaria = 75px |imachen = [[Imachen:Arg aerea.jpg|center|250px|Anvista d'Archelita]] |cp = 12230 |superficie = 15,5 |altaria = 311 |distancia = 42 |ta = Castellón de la Plana |población = 107 |calendata = 2007 |situación = [[Imachen:Localització d'Argeleta respecte del País Valencià.png|95px|Archelita en la Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització d'Argeleta respecte de l'Alt Millars.png|170px|Archelita en la comarca de l'Alto Millars]] }} '''Archelita''' ('''''Argelita''''' en [[grafía SLA]] y en [[idioma castellán|castellán]], ''Argeleta'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Castellón|Castellón]], situato en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 107 habitants ([[2007]]), en una [[superficie]] de 15,5 [[km²]] con una densidat de 6,9 hab/km². == Parla == Se i charra [[idioma castellán|castellán]] [[churro]], pero dos lugars de lo [[termin municipal|termin]] d'este municipio ([[La Laguna]] y [[La Canaleta]]) son [[idioma catalán|catalanoparlants]]<ref>[[Emili Casanova]]: ''La fontera lingüística castellano-catalana en el País Valenciano''. Revista de Filología Románica Vol 18, (2001) 213-260. [http://revistas.ucm.es/fll/0212999x/articulos/RFRM0101120213A.PDF]</ref> == Molimentos == Bi ha un castiello musulmán u ''hisn'' dito en las [[Cronicas d'os Chueces de Teruel|Cronicas de los Chudeces de Teruel]] como [[Castiello de Buei Negro|Buey Negro]], preso por los cristians en [[1217]]-[[1218]]. == Galeria d'imachens == <gallery> Imachen:Iglesia parroquial de Santa Ana (Argelita, Alto Mijares, Castellón).JPG|miniaturadeimagen|A Ilesia parroquial de Santa Ana. Imachen:Torre Quadrada (Argelita).JPG| A Torre Cuadrada. Imachen:Torre de l'antic Castell Palau de Zeit Abu Zeit (Argelita).JPG| A Torre de l'antico ''Castell Palau'' de [[Zeit Abu Zeit]]. </gallery> == Referencias == {{listaref}} {{Lugars Archelita}} {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] en06nqpzyuo2a7lmxfxnbi8d7r2z4ez 1837439 1837438 2022-07-21T12:27:07Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Archelita |nombre_oficial = Argelita<br>Argeleta |de = d' |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = Escut d'Argeleta.svg |escudo_grandaria = 75px |imachen = [[Imachen:Arg aerea.jpg|center|250px|Anvista d'Archelita]] |cp = 12230 |superficie = 15,5 |altaria = 311 |distancia = 42 |ta = Castellón de la Plana |población = 107 |calendata = 2007 |situación = [[Imachen:Localització d'Argeleta respecte del País Valencià.png|95px|Archelita en la Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització d'Argeleta respecte de l'Alt Millars.png|170px|Archelita en la comarca de l'Alto Millars]] }} '''Archelita''' (en [[grafía SLA]] y en [[idioma castellán|castellán]] '''''Argelita''''', en [[idioma catalán|catalán]] ''Argeleta'') ye un [[municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Castellón|Castellón]], situato en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 107 habitants ([[2007]]), en una [[superficie]] de 15,5 [[km²]] con una densidat de 6,9 hab/km². == Parla == Se i charra [[idioma castellán|castellán]] [[churro]], pero dos lugars de lo [[termin municipal|termin]] d'este municipio ([[La Laguna]] y [[La Canaleta]]) son [[idioma catalán|catalanoparlants]]<ref>[[Emili Casanova]]: ''La fontera lingüística castellano-catalana en el País Valenciano''. Revista de Filología Románica Vol 18, (2001) 213-260. [http://revistas.ucm.es/fll/0212999x/articulos/RFRM0101120213A.PDF]</ref> == Molimentos == Bi ha un castiello musulmán u ''hisn'' dito en las [[Cronicas d'os Chueces de Teruel|Cronicas de los Chudeces de Teruel]] como [[Castiello de Buei Negro|Buey Negro]], preso por los cristians en [[1217]]-[[1218]]. == Galeria d'imachens == <gallery> Imachen:Iglesia parroquial de Santa Ana (Argelita, Alto Mijares, Castellón).JPG|miniaturadeimagen|A Ilesia parroquial de Santa Ana. Imachen:Torre Quadrada (Argelita).JPG| A Torre Cuadrada. Imachen:Torre de l'antic Castell Palau de Zeit Abu Zeit (Argelita).JPG| A Torre de l'antico ''Castell Palau'' de [[Zeit Abu Zeit]]. </gallery> == Referencias == {{listaref}} {{Lugars Archelita}} {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] 9iecy0lt3skooltspiopynv6hjx5qaa Zucaina 0 20437 1837424 1772843 2022-07-21T12:23:43Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Zucaina |nombre_oficial = Sucaina |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = |imachen = [[Imachen:Zucaina-ago-2006.jpg|250px|Anvista de Zucaina dende La Santanica]]<br />Anvista de '''Zucaina''' dende La Santanica. |cp = 12125 |superficie = 51,6 |altaria = 810 |distancia = 58 |ta = Castellón de la Plana | cod_provincia = 12 | cod_municipio = 142 |población = |calendata = |situación = [[Imachen:Localització de Sucaina respecte del País Valencià.png|95px|Zucaina en la Comunidat Valenciana]][[Imachen:Localització de Sucaina respecte de l'Alt Millars.png|160px|Zucaina en la comarca de l'Alto Millars]] }} '''Zucaina''' (''Sucaina'' en [[Idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Castellón|Castellón]], situau en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. La suya [[Población humana|población]] ye de 183 habitants ([[2015]]), en una [[superficie]] de 51,6 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 3,57 hab/km². == Toponimia == Lo [[toponimia churra|toponimo]] ''Zucaina'' ye d'orichen [[idioma arabe|arabe]] y significa "[[caseta]]"<ref name=TOPONIMS>{{ca}} [[Borja de Riquer]], [[Anna Carbonell i Curell]], [[Montserrat Abad i Carilla]]: ''Història, política, societat i cultura dels països catalans: La formacio de la societat feudal segles VI-XII''. [[Enciclopedia Catalana]], 2008, p 378.</ref>. Bi ha un toponimo pareixiu ''[[Zucaña]]'' en la [[provincia d'Albacet]] que s'interpreta como a partir de l'arabe ''sukayna'' ("casa", "morada").<ref name=POCKLINGTON>{{es}} [[Robert Pocklington]]: ''Toponimia ibérica, latina y árabe de la provincia de Albacete''. [[Revista de estudios albacetenses]], nº 55, 2010, p 148.</ref> == Cheografía == La localidat de Zucaina se troba situada a 810 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre lo [[libel de la mar]], a una [[distancia]] de 58 [[km]] de la [[ciudatz de Valencia|ciudat]] de [[Castellón de la Plana]], la [[Capital (politica)|capital]] de la suya provincia. == Luengas y parla == {{articlo principal|Castellán churro}} En Zucaina se charra lo [[castellán churro]], con substrato [[Aragonés d'as Comarcas Churras|aragonés]] y adstrato [[luenga valenciana|catalán valencián]]. Entre los [[aragonesismos en castellán|aragonesismos]] trobamos palabras como ''[[cuchareta]]'', ''cucar-se'', ''acotolar'', ''adormir-se'', ''aguachar-se'', ''[[alfaz]]'', ''[[conchuncions en l'aragonés|a mas]]'', ''amolar'', ''angora'', ''apanyar'', ''[[arca]]'', ''arguellau'', ''[[adverbios de manera en aragonés|asina]]'', ''[[asprura|aspro]]'', ''aventar'', ''[[balde]]'', ''[[banda]]'', ''[[cabo d'anyo]]'', ''[[calcero]]'', ''[[caparra]]'', ''[[charrada|charrar]]'', ''[[chepa]]'', ''chicuto'', ''chuflar'', ''[[chulla]]'', ''[[cocio]]'', ''convidar'', ''corcar'', ''qualo'', ''[[cuco]]'', ''desembolicar'', ''escullar'', ''[[escurzón]]'', ''[[garganchón]]'', ''[[garza]]'', ''gomitar'', ''menchar'', ''[[mueso]]'', ''[[noguera]]'', ''[[nublo]]'', ''[[panizo]]'', ''[[peirón]]'', ''[[perdigacho]]'', ''[[perdigana]]'', ''pito'', ''pijar'', ''[[pote]]'', ''[[pozal]]'', ''[[prau]]'', ''preto'', ''[[presco|prisco]]''/''prisgo'', ''[[presquilla|prisquilla]]''/''prisguilla'', ''[[prisguero]]''/''prisguero'' ''punchar'', ''rechistar'', ''replegar'', ''[[rosada]]'', ''rosigar'', ''[[royo]]'', ''[[verza]]'', ''[[zagal]]'', ''[[zapo]]''. Destacan los casos de '''lletá''' (evolución de grupo -CT- [[latín]] seguntes l'[[Idioma aragonés|aragonés]], pero puet estar un [[catalanismos en castellán|catalanismo]]), '''chelau''' (evolución de grupo GE- latín como en aragonés), y '''prisgo''', ''prisguero'' ([[sonorización dezaga de liquida en aragonés|sonorización dezaga de liquida]] como en [[aragonés central]]). == Referencias == {{listaref}} == Vinclos externos == *http://info.zucaina.net/CAS/zdiccio.htm *http://www.zucaina.org/ *http://www.zucaina.es/ {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] p8vgm0adt9h18ruspzmb5fdph7wzf3n Cortes d'Arenoso 0 20439 1837436 1772844 2022-07-21T12:26:13Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Este articlo tracta sobre '''Cortes d'Arenoso'''. Pa atros emplegos de lo toponimo '''Cortes''', leiga '''[[Cortes (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Cortes d'Arenoso |nombre_oficial = Cortes de Arenoso<br>Cortes d'Arenós |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = Bandera de Cortes d'Arenós.svg |escudo = Escut de Cortes de Arenoso.svg |escudo_grandaria = 75px |imachen = |cp = 12127 |superficie = 80,60 |altaria = 985 |distancia = 80,60 |ta = Castellón de la Plana | cod_provincia = 12 | cod_municipio = 048 |población = |calendata = |situación = [[Imachen:Localització de Cortes d'Arenós respecte del País Valencià.png|95px|Cores d'Arenoso en la Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Cortes d'Arenós respecte de l'Alt Millars.png|160px|Cortes d'Arenoso en la comarca de l'Alto Millars]] }} '''Cortes d'Arenoso''' (''Cortes de Arenoso'' en [[idioma castellán|castellán]], ''Cortes d'Arenós'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Castellón|Castellón]], situau en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. La suya población ye de 300 habitants ([[2016]]), en una superficie de 80,60 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 3,72 hab/km². == Toponimia == La part ''Cortes'' de lo [[toponimia churra|toponimo]] ye d'orichen [[idioma mozarabe|mozarabe]] y se remonta a lo latín ''COHORTIS''. En [[Andalucía]] bi ha toponimos formaus con la parola ''[[Cortes (desambigación)|Cortes]]'' que se remontan a lo latín ''COHORTIS'' y que en las fuents [[Al-Andalus|andalusís]] se documentaban como ''Kurtiš'' u ''Kūrtiš''.<ref name=TOPONIMOSLATINSARABIZAUS>{{es}} [[María del Carmen Barceló Torres]]: ''Adaptación arábiga de los topónimos antiguos''. Publicau en ''Congrés Internacional de Toponímia i Onomàstica Catalanes (2001)'' pp. 489-510.</ref> La forma tradicional d'este toponimo en los lugars catalanoparts a lo norte de la muga lingüistica ye simplament ''Cortes''<ref name=TOPONIMOSCHURROSENCATALAN>{{ca}} [[José Enrique Gargallo Gil]]: ''Els pobles castellanoparlants en boca dels veïns de parla valenciana: resultat d'unes enquestes toponímiques a la zona septentrional del País Valencià'', [[Societat d'Onomàstica. Butlletí interior]], XLVIII, 1992,p 246.</ref>. Amuestra la forma [[luengas ibero-romances|ibero-romanz]] de lo plural en ''-es'' y no bi ha evidencia que haiga existiu una adaptación como ''Corts''. En la "''[[Gran Enciclopedia Catalana]]''" figura como ''Cortes d'Arenós''. En [[latín medieval]] se documenta como ''Cortes'' en un texto de lo [[17 de febrero]] de [[1248]] a on que [[Zeit Abu Zeit]] cedió las ilesias de los lugars de las suyas [[sinyoría]]s a l'[[lista d'arcebispes de Tarragona|arcebispe]] de [[Arcepispato de Tarragona|Tarragona]]: {{cita|Quorum nomina hec sunt: Mela, [[Puebla d'Arenoso|Arenoso]], Montan, [[El Tormo (Castellón)|Tormo]], [[Cirat|Cyrat]], [[Tuega]], [[Espadiella|Espadella]], [[Castiello de Buei Negro|Bueynegro]], Villamalefa, Villaformosa, '''Cortes''', [[Villamalur]] cum terminis suis, [[Ayódar|Jodar]], Villahaleva, Tortonich; in alia parte [[Andilla]];}} En [[aragonés medieval]] se documenta como ''Cortes'' por eixemplo en un texto de lo [[3 d'aviento]] de [[1319]] a on que [[Pero Churdán d'Arenoso]] y la suya muller [[Marquesa Lópiz de Rada]] donan a lo suyo fillo [[Gonzalo Díaz de Arenoso]] uns quantos castiellos y villas: {{cita|...et el castieyllo et villa de Villamalea, et la villa de [[Zucaina|Zuquayna]], et el castieyllo et la villa de '''Cortes''',}} == Referencias == {{listaref}} {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] [[Categoría:Municipios de Castellón que mugan con Aragón]] a7grgvz1ns2n2o90kwe8yat4wugsjdb Espadiella 0 20469 1837435 1772846 2022-07-21T12:25:59Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Espadiella |nombre_oficial = Espadilla<br>Espadella |de = d' |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = Bandera d'Espadella.svg |escudo = Escut d'Espadella.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Espadella.JPG|250px|Anvista d'Espadiella]]<br />Anvista d'Espadiella. |cp = 12230 |superficie = 12,00 |altaria = 294 |distancia = 40 |ta = Castellón de la Plana |distancia2 = 99 |ta2 = Valencia |cod_provincia = 12 |cod_municipio = 058 |población = |calendata = |situación = [[Imachen:Localització d'Espadella respecte del País Valencià.png|95px|Espadiella en la Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització d'Espadella respecte de l'Alt Millars.png|170px|Espadiella en la comarca de l'Alto Millars]]>br />Situación d'Espadiella en la suya comarca y en lo País Valencián. }} '''Espadiella''' (''Espadilla'' en [[idioma castellán|castellán]]; ''Espadella'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] de la [[Provincias d'Espanya|provincia]] de [[Provincia de Castellón|Castellón]], situau en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. Fa parte de lo [[partiu chudicial]] de [[Nules]]. La suya [[Población humana|población]] ye de 85 habitants ([[2010]]), en una [[superficie]] de 12,00 [[km²]] con una densidat de 7,08 hab/km². == Toponimia == La parola ''espadiella'' ye en [[idioma aragonés|aragonés]] un instrumento de fusta que talla y que se fa servir pa espadar lo [[lino]] u lo [[canyimo]] pa quitar lo [[tamo]] y poder filar.<ref>{{es}} [[J Angel Sesma]], [[Ángeles Líbano]]: ''[[Léxico comercial en Aragón (Siglo XV)]]''. Institución Fernando el Católico, 1982</ref> Manimenos no ye probable que lo [[toponimia valenciana|toponimo]] ''Espadiella'' remonte a este instrumento y ye probable que se remonte a l'aragonés antigo ''[[espata]]'', talment usual tamién en mozarabe, con lo [[diminutivo -iello]] y con significau topografico. La forma orichinal en aragonés ye bien documentada, por eixemplo en un texto de [[1319]], quan [[Pero Churdán d'Arenoso]] y la suya muller [[Marquesa Lopiz de Rada]] donan propiedatz a lur fillo Gonzalvo: {{Cita|Sepan quantos esta presente carta vedrán et hodrán, que nos don Pero Jurdan de Arenoso, et dona Marquesa Llopiz de Rada, muger de él, de cierta scientia, acordadament et aconseyllada, non forzados ni enductos ni en alguna cossa enganyados, antes de muy buenos corazones et agradables voluntades, havido conseyllo, delliberación, damos, hotorgamos en pura et '''perfeta''' et acabada donación, faremos luego de presente a vos, Gonzalvo, fijo nuestro, el castiello y villa de Arenoso, el castillo y villa de Montán, con sus [[alquería|alcareas]], et la vila de [[Aranyuel|Araynuel]], et el castiello et villa de [[Cirat|Zirat]], et el [[castiello d'El Tormo|castiello]] del [[El Tormo (Castellón)|Tormo]], et la alcharea de [[Torrechiba|Torrechiva]], et el castiello et villa de [[Tuega]], et el castello et villa de '''Espadieylla''', et el castillo de [[Castiello de Buei Negro|Buey Negro]], con sus alcareas, las quales son [[Argelita]] et [[Ludient|Ludien]], et et castieyllo et villa de [[Villamalur]] con sus pertinencias, las quales son el castillo de [[Ayódar|Ayodar]], el [[Fuents d'Ayódar|Fuentes]], et [[Villahaaleva]], et [[Berniches]], et el castieyllo et villa de [[Castiello de Villamalefa|Villamalea]], et la villa de [[Zucaina|Zuquayna]], et el castieyllo et la villa de [[Cortes d'Arenoso|Cortes]], et [[Torralba (Castellón)|Torralva]] que es pertinencia del castillo de [[Villamalur]].}} == Cheografía == La localidat d'Espadiella se troba situata a 294 [[metro]]s d'altaria sobre lo [[libel de la mar]], a una [[distancia]] de 40 [[km]] de la [[Ciudatz d'o País Valencián|ciudat]] de [[Castellón de la Plana]], la [[Capital (politica)|capital]] de la suya provincia, y de 99&nbsp;km de la ciudat de [[Valencia]], la capital de lo País Valencián. == Demografía == {{DemogEspanya |1749= |1787= |1842= |1857= |1860= |1877= |1887= |1897= |1900= 279 |1910= |1920= |1930= |1940= |1950= |1960= |1970= 91 |1981= |1991= |1992= 80 |1994= 81 |1996= 85 |1998= 78 |1999= |2000= 73 |2001= |2002= 74 |2003= |2004= 62 |2005= 69 |2006= 72 |2007= 73 |2008= |2009= |2010= 85}} == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partiu politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | Vicente D. Silvestre Ortells | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | | |} == Referencias == {{listaref}} == Vinclos externos == {{Commonsart|Espadilla|Espadiella}} * [http://www.just.gva.es/pls/civisc/p_civis.municipios?codcat=12058 Información d'Espadiella] en la pachina web de la [[Cheneralitat Valenciana]]. {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] f9lgfgqcs9kqrqz54sxbfh6qqkqrkcc Villamalur 0 20609 1837422 1772872 2022-07-21T12:23:14Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Villamalur |nombre_oficial = Vilamalur |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = |imachen = |cp = 12224 |superficie = 19,5 |altaria = 644 |distancia = 102 |ta = Valencia |población = 104 |calendata = 2005 |situación = [[Imachen:Localització de Vilamalur respecte del País Valencià.png|95px|Villamalur en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Vilamalur respecte de l'Alt Millars.png|170px|Villamalur en a comarca de l'Alto Millars]] }} '''Villamalur''' (en [[grafía SLA]] y [[idioma castellán|castellán]] '''''Villamalur''''', en [[idioma catalán|catalán]] ''Vilamalur'') ye un [[municipio]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 104 habitants ([[2005]]), en una superficie de 19,5 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 5,33 hab/km². {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] ganh19zxobpjrnnom1ovc54nzatuiwz Tuega 0 20634 1837428 1832931 2022-07-21T12:24:22Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Tuega |nombre_oficial = Toga |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = Escut de Toga.svg |escudo_grandaria = 65px |imachen = [[Imachen:IgParroq Toga.jpg|250px|A ilesia parroquial de Tuega, d'o sieglo XVII]]<br>A [[Ilesia (edificio)|ilesia]] parroquial de Tuega, d'o [[sieglo XVII]]. |cp = 12230 |superficie = 13,5 |altaria = 291 |distancia = 42 |ta = Castellón de la Plana |distancia2 = 102 |ta2 = Valencia |población = 111 |calendata = 2007 | cod_provincia = 12 | cod_municipio = 113 |río =[[Río Millars]] |situación = [[Imachen:Localització de Toga respecte del País Valencià.png|95px|Tuega en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Toga respecte de l'Alt Millars.png|170px|Tuega en a comarca de l'Alto Millars]] }} '''Tuega''' (''Toga'' en [[idioma catalán|catalán]] y [[idioma castellán|castellán]] y oficialment) ye un [[municipio]] [[País Valencián|valencián]] d'a [[Provincias d'Espanya|provincia]] de [[Provincia de Castellón|Castellón]], situato en a [[Comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]] y [[partito chudicial]] de [[Nules]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 112 habitants ([[2009]]), en una [[superficie]] de 13,5 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 8,30 hab/km². == Cheografía == Tuega ye situato a 291 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 42 [[km]] de [[Castellón de la Plana]], a [[Capital (politica)|capital]] d'a suya provincia y a 102&nbsp;km de [[Valencia]], a capital d'o [[País Valencián]]. Por o suyo termin municipal discurren as auguas d'o [[río Millars]]. === Mugas === O [[termin municipal]] de Tuega muga con os termins de [[Ludién]], [[Archelita]], [[Ballat]], [[Espadiella]] y [[Torrechiba]]. == Demografía == {{DemogEspanya |1749= |1787= |1842= |1857= |1860= |1877= |1887= |1897= |1900= |1910= |1920= |1930= |1940= |1950= |1960= |1970= |1981= |1991= 103 |1992= 110 |1994= 110 |1996= 110 |1998= 94 |1999= |2000= 103 |2001= 80 |2002= 87 |2003= |2004= 85 |2005= 90 |2006= |2007= 111 |2008= 118 |2009= 112 |2010=}} == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | Andrés Morte Monferrer | [[Unión de Centro Democrático]] |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | Elías Barberán Guillamón | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Elías Barberán Guillamón | [[Partido Popular]] |} == Molimentos == * [[Ilesia d'a Inmaculata Concepción de Tuega|Ilesia d'a Inmaculata Concepción]], una [[Ilesia (edificio)|ilesia]] d'o [[sieglo XVII]] en estilo [[barroco]] adedicata a la [[Inmaculata Concepción]]. * Ermita d'o Santísmo, una [[ermita]] d'o [[sieglo XVII]]. == Vinclos externos == {{Commons|Toga (Castellón)|Tuega}} {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] bfx7tzv1uijin084xf1y9n6enk0dknb Torrechiva 0 20638 1837408 1772874 2022-07-21T12:10:17Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre '''Torrechiva'''. Ta altros emplegos d'a parola '''torre''' se veiga '''[[Torre (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Torrechiva |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = Bandera de Torrechiva.svg |escudo = Escut de Torre-xiva.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Ayuntamiento de Torrechiva (Castellón).JPG|250px|Ayuntamiento de Torrechiva]] |cp = 12232 |superficie = 11,8 |altaria = 339 |distancia = 45 |ta = Valencia |población = 100 |calendata = 2005 |situación = [[Imachen:Localització de Torre-xiva respecte del País Valencià.png|95px|Torrechiba en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Torre-xiva respecte de l'Alt Millars.png|170px|Torrechiba en a comarca de l'Alto Millars]] }} '''Torrechiva''' (''Torre-xiva'' en catalán) ye un [[municipio]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 100 habitants ([[2005]]), en una superficie de 11,8 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 8,47 hab/km². == Galería d'imachens == <gallery> Imachen:Torrechiva, mural cerámico, Mancomunidad Espadà-Millars.JPG| Imachen:Panorámica de Torrechiva.JPG|Anvista de Torrechiva Imachen:Torrechiva, Alto Mijares (Castellón).JPG|Torrechiva </gallery> {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] r4122vmwh1865l9hjl8jm7nk0a74ici 1837425 1837408 2022-07-21T12:23:51Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre '''Torrechiva'''. Ta altros emplegos d'a parola '''torre''' se veiga '''[[Torre (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Torrechiva |nombre_oficial = Torre-xiva |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = Bandera de Torrechiva.svg |escudo = Escut de Torre-xiva.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Ayuntamiento de Torrechiva (Castellón).JPG|250px|Ayuntamiento de Torrechiva]] |cp = 12232 |superficie = 11,8 |altaria = 339 |distancia = 45 |ta = Valencia |población = 100 |calendata = 2005 |situación = [[Imachen:Localització de Torre-xiva respecte del País Valencià.png|95px|Torrechiba en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Torre-xiva respecte de l'Alt Millars.png|170px|Torrechiba en a comarca de l'Alto Millars]] }} '''Torrechiva''' (''Torre-xiva'' en catalán) ye un [[municipio]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 100 habitants ([[2005]]), en una superficie de 11,8 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 8,47 hab/km². == Galería d'imachens == <gallery> Imachen:Torrechiva, mural cerámico, Mancomunidad Espadà-Millars.JPG| Imachen:Panorámica de Torrechiva.JPG|Anvista de Torrechiva Imachen:Torrechiva, Alto Mijares (Castellón).JPG|Torrechiva </gallery> {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] 9bszpsmbx3i1d0r7crba9glc5iwsh4x Fuents d'Ayódar 0 20651 1837433 1772875 2022-07-21T12:25:22Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Fuents d'Ayódar |nombre_oficial = Fuentes de Ayódar<br>Les Fonts d'Aiòder |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = |imachen = |cp = 12225 |superficie = 10,9 |altaria = 505 |distancia = 42 |ta = Castellón de la Plana |población = 105 |calendata = 2007 |situación = [[Imachen:Localització de Fontes respecte del País Valencià.png|95px|Fuents d'Ayódar en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Fontes respecte de l'Alt Millars.png|170px|Fuents d'Ayódar en a comarca de l'Alto Millars]] }} '''Fuents d'Ayódar''' (''Fuentes de Ayódar'' en [[idioma castellán|castellán]]; ''Fontes'' u ''Les Fonts d'Aiòder'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en a [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 105 habitants ([[2007]]), en una superficie de 10,9 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 9,63 hab/km². {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] gcfipmniwzuwjah9om3m05ly9qx7ux1 Torralba (Castellón) 0 20663 1837426 1772877 2022-07-21T12:24:00Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Torralba |nombre_oficial = Torralba del Pinar |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = |imachen = |cp = 12225 |superficie = |altaria = 729 |distancia = 48 |ta = Castellón de la Plana |población = 66 |calendata = 2005 |web = http://www.torralbadelpinar.es |situación = [[Imachen:Localització de Torralba del Pinar respecte del País Valencià.png|95px|Torralba en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Torralba del Pinar respecte de l'Alt Millars.png|170px|Torralba en a comarca de l'Alto Millars]] }} '''Torralba''' ('''Torralba del Pinar''' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en a [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 66 habitants ([[2005]]), en una superficie de 21,2 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 3,11 hab/km². == Historia == Amanix en o segundo [[Fuero de Daroca]] como una d'as suyas mugas en una epoca quan Torralba encara no yera reconquerita, pero la [[Comunidat de Daroca]] nunca no lo controló, y pasó a depender de [[Valencia]]. == Toponimia == O toponimo ''Torralba'' ("Torre blanca") ye anterior a la Reconquiesta y repoblación d'alcuerdo con a interpretación que sigue [[Agustín Ventura Conejero]], que considera os toponimos con a parabra "blanca" posteriors a la reconquiesta y os toponimos con a parabra "alba" como anteriors. bi ha microtoponimos d'influencia aragonesa como ''El Tajar'' (" a [[taixera]]"). == Parla == Se i conservan [[aragonesismo (lingüistica)|aragonesismos]] como ''ruejo'', (castellanización de ''[[ruello (agricultura)|ruello]]''). {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] eeycoksorutr5dy5u8mst26skc91z5b 1837427 1837426 2022-07-21T12:24:12Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Torralba |nombre_oficial = Torralba del Pinar |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = |imachen = |cp = 12225 |superficie = |altaria = 729 |distancia = 48 |ta = Castellón de la Plana |población = 66 |calendata = 2005 |web = http://www.torralbadelpinar.es |situación = [[Imachen:Localització de Torralba del Pinar respecte del País Valencià.png|95px|Torralba en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Torralba del Pinar respecte de l'Alt Millars.png|170px|Torralba en a comarca de l'Alto Millars]] }} '''Torralba''' (en [[idioma castellán|castellán]] ''Torralba del Pinar'') ye un [[municipio]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en a [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 66 habitants ([[2005]]), en una superficie de 21,2 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 3,11 hab/km². == Historia == Amanix en o segundo [[Fuero de Daroca]] como una d'as suyas mugas en una epoca quan Torralba encara no yera reconquerita, pero la [[Comunidat de Daroca]] nunca no lo controló, y pasó a depender de [[Valencia]]. == Toponimia == O toponimo ''Torralba'' ("Torre blanca") ye anterior a la Reconquiesta y repoblación d'alcuerdo con a interpretación que sigue [[Agustín Ventura Conejero]], que considera os toponimos con a parabra "blanca" posteriors a la reconquiesta y os toponimos con a parabra "alba" como anteriors. bi ha microtoponimos d'influencia aragonesa como ''El Tajar'' (" a [[taixera]]"). == Parla == Se i conservan [[aragonesismo (lingüistica)|aragonesismos]] como ''ruejo'', (castellanización de ''[[ruello (agricultura)|ruello]]''). {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] 5q3tbzlwm2ddx1rlqt643tvu4je1y1e Aranyuel 0 20664 1837419 1772878 2022-07-21T12:20:28Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Aranyuel |nombre_oficial = Arañuel<br>Aranyel |de = d' |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = Escut d'Aranyel (Castelló).svg |escudo_grandaria = 65px |imachen = [[Imachen:Iglesiaarañuel.jpg|250px|Interior d'a ilesia de Sant Miguel Arcánchel d'Aranyuel]]<br />Interior d'a ilesia de Sant Miguel Arcánchel d'Aranyuel. |cp = 12232 |superficie = 19,20 |altaria = 405 |distancia = 56 |ta = Castellón de la Plana |distancia2 = 118 |ta2 = Valencia |población = 195 |calendata = 2007 | cod_provincia = 12 | cod_municipio = 013 |situación = |latd=40|latm=4|lats=|latNS=N|longd=0|longm=29|longs=|longEW=W |pos_etiqueta_loc = left |mapa_loc = País Valencián |web = [http://www.arañuel.es/ www.Arañuel.es] |patrón = [[Sant Miguel Atcánchel]] }} '''Aranyuel''' (en [[idioma catalán|catalán]] ''Aranyel'') ye un [[municipio]] d'o [[País Valencián]] d'a [[Provincia de Castellón|provincia]] de [[Provincia de Castellón|Castellón]], situato en a [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. Fa parte d'o [[partito chudicial]] de [[Nules]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 200 habitants ([[2010]]), en una [[superficie]] de 19,20 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 10,42 hab/km². == Toponimia == Lo [[toponimia churra|toponimo]] ''Aranyuel'' amuestra de perda d'a -o final u [[apocope en aragonés|apocope]] en o sufixo ''[[sufixo -uelo|-uelo]]'' como [[Almochuel]], [[Bunyuel (desambigación)|Bunyuel]], [[Teruel]] y talment [[Estercuel]]. Tradicionalment s'ha considerau esto un [[mozarabismos en l'aragonés|mozarabismo]] pero la perda d'o final n'este sufixo tamién yera común en [[aragonés medieval]] como encara en aragonés [[aragonés chistabín|chistabín]] (''[[tozuel]]''). En un texto latín de [[1320]] s'escribe ''Aranyol'', posiblement por [[influencia lingüistica|influencia]] catalana: {{Cita|permutaverunt et excambiaverint '''[[Vilamalur]]''' per alqueream de '''Aranyol'''.}} == Historia == En [[1319]], Pero Churdán d'Arenoso y la suya muller Marquesa Lopiz de Rada donan Aranyuel a lur fillo Gonzalvo. O texto ye en [[Idioma aragonés|aragonés]]: {{Cita|Sepan quantos esta presente carta vedrán et hodrán, que nos don Pero Jurdan de Arenoso, et dona Marquesa Llopiz de Rada, muger de él, de cierta scientia, acordadament et aconseyllada, non forzados ni enductos ni en alguna cossa enganyados, antes de muy buenos corazones et agradables voluntades, havido conseyllo, delliberación, damos, hotorgamos en pura et '''perfeta''' et acabada donación, faremos luego de presente a vos, Gonzalvo, fijo nuestro, el castiello y villa de Arenoso, el castillo y villa de Montán, con sus [[alcareya|alcareas]], et la '''vila de Araynuel''', et el castiello et villa de Zirat, et el castiello del Tormo, et la alcharea de [[Torrechiba|Torrechiva]], et el castiello et villa de [[Tuega]], et el castello et villa de [[Espadiella|Espadieylla]], et el castillo de [[Castiello de Buei Negro|Buey Negro]], con sus alcareas, las quales son [[Argelita]] et [[Ludient|Ludien]], et et castieyllo et villa de [[Villamalur]] con sus pertinencias, las quales son el castillo de [[Ayódar|Ayodar]], el Fuentes, et [[Villahaaleva]], et Berniches, et el castieyllo et villa de [[Castiello de Villamalefa|Villamalea]], et la villa de [[Zucaina|Zuquayna]], et el castieyllo et la villa de [[Cortz d'Arenoso|Cortes]], et [[Torralba (Castellón)|Torralva]] que es pertinencia del castillo de [[Villamalur]].}} {{Cita|Los quales sobreditos castieyllos son en el reyno de Valencia, et afruentan con Ruvielos y con [[Noguergüelas|Noveruelas]], et con [[san Agustín]], aldea de Teruel, y con Pina, et con Castielmontán, et con [[Pavías]], et con [[Matet]], et con [[Val d'Almonezir|Val de Almonazir]], et con [[Jinquer]], et con [[Zuera (Castellón)|Zuera]], et con Ansara, et con Arrayna, et con [[Lucena (Castellón)|Luzena]], et con [[Chodos]], et con Vistabeylla, et con el Puerto de Vengalmón, et con Castielvispal, et Zuara.}} {{Cita|Damos a vos el dicho Gonzalbo, fijo nuestro, luego de presente el castieyllo et la villa de [[Lumpiac|Lonpiach]], con la cassa de Viera, et con la cassa de la Vayll, que son asadados en el reyno de Aragón, el qual dicho castieyllo et villa et casas afruentan con término de Rueda, et con término de Épila, et con término de Coglor, ansí como los dichos castieyllos et villas et alcareas, con todos lures términos et pertinencias, con montes et con aguas et con paystos, leynar, leynares, vedados, abeuraderos, a los dichos castieyllos et villas et alcareas, et lugares, con todos lures términos et pertinencias, et con montes et con aguas dentro en las dichas afrontaciones son encerrados, et por ellos determinados, et por ellas determinadas.}} {{Cita|Ansí nos, los ditos Pero Jurdán de Arenoso, et dona Marquesa Llópiz de Rada, muger de él, damos, hotorgamos, pura, perfecta et acabada donación, façemos a vos el sobredicho Gonzalvo fijo nuestro, luego de presente todos los sobredichos castieyllos et villas, alcareas et lugares, con todos los hombres et mugeres, christianos et christianas, judíos et judías, moros et moras, con todos los dichos términos et pertinencias a los dichos lugares pertenecientes, et por qualquier manera o razón pertenecer devientes a todo poder et [[senyoría]] nuestra, et de los nuestros, alta et bassa, de los dichos lugares luego de presente fuer ayamos, et en poder et dreyto et [[senyoría]] vuestra et de los vuestros, aqueyllos mesmos tenient et poderoso, vos ende facemos con aquesta presente pública carta por todos tiempos valedera, por nos nin por los nuestros, en ningún tiempo non revocadora, on sí queremos et otorgamos et expresamente consentimos que vos, el dicho Gonzalvo fijo nuestro, o los vuestros, o quien vos querredes, los sobredichos castieyllos et villas, et alcareas et lugares, con todos lures drechos et términos et pertinencias, éntregamente ayades a vender, empenyorar, cambiar, ayllenar et dar si nos mala voz et contradicimiento de alguna persona o personas, nacidas et por nacer, et fazer de los dichos castieyllos, et villas et alchareas et lugares, vos et los vuestros, o quien vos querredes, a todas vuestras proprias voluntades, ansí como meyllor puede ser deyto, scrito et sanamente, a proveyto vuestro pensado, et encara a mayor firmeza vuestra et de los vuestros damos a vos fianza de salvedad de los dichos lugares desuso nombrados, specificados, qui a vos et a los vuestros los sobredichos castieyllos et villas, et alcareas et lugares, con todos lurs términos et dreytos, et pertinencias, salve, salvos et seguros vos los faga haver, tener, possedir, espleyear, según fuero de Aragón et según que dito y es, a Pero Periz Cuyllar, vecino de Zedrieyllas.}} {{Cita|Et yo el dito Pero Periz de Cuyllar, vecino de [[Cedriellas|Zedrieyllas]], volence rotament, me atuergo para a tal fianza de salvedad, como dito es de suso de ius obligación de todos mis bienes seyentes et semovientes, havidos et por haver.}} {{Cita|Testigos presentes que ésto oyeron et vieron, et por testigos se otorgaron, don Martín de Ar, cavallero, et Simón de Cuyllar, vecino de Zedrieyllas, et Pero Martínez de Logram, et Pero López de Arguedes, escuderos.}} {{Cita|Et yo Fortún Lópiz, notario et jurado del conseyllo de [[Olit]], por mandamiento de los nobles don Pero Jurdán de Arenoso, et de dona na Marquesa Lópiz de Rada, muyller del sobredito, et con atorgamiento del dito Periz de Cuyllar, fianza sobredito, et de los ditos testigos, esta carta scribí et fize este mío sig+no acostumbrado en eylla, la qual fue fecha lunes, tres dias andados del mes de diciembre, sub chalendario millesimo tricentessimo quinquagesimo septimo.}} En [[1320]], Pero Churdán d'Arenoso ratifica a permuta que los suyos padres Gonzalvo Eximén d'Arenoso y Urraca Churdán de la Penya heban feito d'o castiello de [[Villamalur]] por lo lugar d'Aranyuel, que yera de Galcerán de Rioseco. == Cheografía == A localida d'Aranyuel se troba situata a 405 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o ran d'a mar, a una [[distancia]] de 56 [[km]] d'a ciudat de [[Castellón de la Plana]], a [[Capital (politica)|capital]] d'a suya provincia, y de 118&nbsp;km d'a ciudat de [[Valencia]], a capital d'o País Valencián. == Demografía == {{DemogEspanya |1749= |1787= |1842= |1857= |1860= |1877= |1887= |1897= |1900= |1910= |1920= |1930= |1940= |1950= |1960= |1970= |1981= |1991= |1992=196 |1994=122 |1996=133 |1997= |1998=142 |1999= |2000=181 |2001= |2002=195 |2003= |2004=191 |2005=199 |2006= |2007=195 |2008=210 |2009= |2010=200}} == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | Justo Palomares Morte | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | Justo Palomares Morte | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Justo Palomares Morte | [[Partido Popular]] |} == Vinclos externos == {{Commonscat|Arañuel|Aranyuel}} * [http://www.arañuel.es/ Pachina web oficial municipal d'Aranyuel]. {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] 8ifl8nq7letm1myjmpl5vydvgop6n1r Montanellos 0 20670 1837431 1832946 2022-07-21T12:24:49Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Montanellos |nombre_oficial = Montanejos |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = Escut de Montanejos.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = |cp = 12448 |superficie = 37,8 |altaria = 418 |distancia = 62 |ta = Castellón de la Plana |distancia2 = 90 |ta2 = Valencia |población = 618 |calendata = 2008 |situación = [[Imachen:Localització de Montanejos respecte del País Valencià.png|95px|Montanellos en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Montanejos respecte de l'Alt Millars.png|200px|Montanellos en a comarca de l'Alto Millars]] |web = [http://www.montanejos.com/ www.Montanejos.com] }} '''Montanellos''' (''Montanejos'' en [[Idioma castellán|castellán]] y [[Idioma catalán|catalán]] y oficialment) ye un [[municipio]] d'o [[País Valencián]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en a [[Comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]] y [[partito chudicial]] de [[Segorb]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 618 habitants([[2008]]), en una [[superficie]] de 37,8 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 16,35 hab/km². == Cheografía == A localidat de Montanellos ye situata a 418 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 62 [[km]] d'a ciudat de [[Castellón de la Plana]], a [[Capital (politica)|capital]] d'a suya provincia, y de 90 [[km]] de [[Valencia]], a capital d'o País Valencián. == Nombre == No ye documentato lo nombre en [[idioma aragonés]]. Prene nombre d'o bizín lugar de [[Montán]] y lo sufixo ''-ejo'', que ye ''[[sufixo -ello|-ello]]'' en aragonés; este sufixo pareix que se [[castellanización|castellanizó]] en la [[Comunidat de Teruel (historia)|Comunidat de Teruel]] ya en lo [[sieglo XV]]. == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | Valentín Collado Fornas | [[Partit Socialista del País Valencià-PSOE]] |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | Valentín Collado Fornas | [[Partit Socialista del País Valencià-PSOE]] |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | Laureano Sandalinas Gil | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | Laureano Sandalinas Gil | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | Laureano Sandalinas Gil | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Laureano Sandalinas Gil | [[Partido Popular]] |} == Vinclos externos == *[http://www.montanejos.com/ Pachina web oficial municipal]. {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] ein9kyouud0rcjqde0qckko10qkt3rt Montán 0 20676 1837430 1772880 2022-07-21T12:24:42Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Montán |nombre_oficial = Montant |escudo = Escut de Montant.svg |escudo_grandaria = 85px |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |imachen = |cp = 12447 |superficie = 34,1 |altaria = 580 |distancia = 73 |ta = Castellón de la Plana | cod_provincia = 12 | cod_municipio = 078 |población = |calendata = |situación = [[Imachen:Localització de Montant respecte del País Valencià.png|95px|Montán en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de Montant respecte de l'Alt Millars.png|200px|Montán en a comarca de l'Alto Millars]] |web = [http://www.montan.es/es/node/15 www.montan.es/es/node/15] }} '''Montán''' (''Montant'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Castellón|Castellón]], situau en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. La suya [[Población humana|población]] ye de 365 habitants([[2017]]), en una [[superficie]] de 34,1 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 10,7 hab/km². == Toponimia == Lo [[toponimia churra|toponimo]] ''Montán'' ye anterior a la [[reconquiesta]] y a [[Al-Andalus]] y se remonta a l'antroponimo latín ''MONTANUS'', igual como ''[[Montán (Lugo)|Montán]]'' en Lugo, ''[[El Montán]]'' en [[Asturias]], ''[[Villamontán de la Valduerna]]'' en Leyón, y ''[[Montant (Leida)|Montant]]'' en Leida. En los textos medievals figura en relación a lo suyo castiello como ''Castielmontán'' ([[1236]]), ''Castell Muntan'' ([[1264]]), ''Castrimontan'' ([[1381]]), en textos latins, aragoneses, catalans y arabes. En "''[[Historia de Xérica]]''" de [[Francisco del Vayo y Monzón]] se puede leyer referencias como ''Castiel Montán'', ''Castiell Montán'' y ''Castell Montán''. Encara en un texto eclesiastico de [[1667]] s'escribe ''Castellmontant''. La primera mención sin referencia a lo castiello ye de [[1373]] como «Monttan».<ref name=ROSAGOMEZCASANY>{{es}} [[Rosa Gómez Casañ]]: ''Documentación histórica y toponimia del Alto Palancia y del Alto Mijares''. Materials de Toponimia (Mestratge en Toponimia. 1990-1991) , València, [[Denes]]-[[Universidat de Valencia|Universitat de València]]-[[Generalitat Valenciana]], 1995, vol. II, pp. 1109-1129.</ref> == Mugas == Lo suyo [[termin municipal]] muga con los termins de [[Montanellos|Montanechos]], [[Cirat]], [[Torralba (Castellón)|Torralba]], [[Figueras (Castellón)|Figueras]], [[Caudiel]] y [[Fuent la Reina]]. == Historia == Amaneix en lo segundo [[Fuero]] de [[Fuero de Daroca|Daroca]] como una de las suyas mugas en una epoca quan Montán encara no yera reconquiesto, manimenos la [[Comunidat de Daroca]] nunca no plegó a conquerir-lo. {{Cita|Ego, comes Raymundus Barcilonensis et princeps Aragone, concedo et otorgo istam cartam et istum forum et quidquid boni invenerint de his decem annis et do illis istos terminos de [[Villafeliche|Villa Feliç]] ad [[Atea]], a [[Cimballa|Cemballe]], a [[Cubel]]o, a [[Cubillejo|Cubellego]], a [[Castiello de Zafra (Guadalachara)|Çafra]], a [[Rodenas]], a [[Albarrazín|Sancta Maria]], a [[Castiel Fabib|Castiel Savib]], a [[Ademuz|Demuz]], a [[Castiello de Serriella|Serreilla]], ad [[Alpuent]], a la [[Cirat|Cirab]], a [[Torralba (Castellón)|Tor Alba]], a '''Montan''', a [[Linars de Mora|Linares]], a [[Martín (Teruel)|Rio de Martin]], ad [[Güesa|Vesa]], a [[Tosos|Fonte de Tosos]], a [[Villanueva de la Uerba|Villa Nova]], a [[Longars (Campo de Carinyena)|Longares]], a [[Cosuenda|Consuelda]], a [[Codos|Codo]], a [[Miedes d'Aragón|Miedes]], istas prenominatas cum suis terminis.}} Fue reconquiesto en [[1239]], fue atorgau a [[Pero Ximénez de Valtierra]] y pasó a depender de lo [[Reino de Valencia]]. Montán mantenió la población [[mudéchar]] u [[moriscos|morisca]] dica la suya [[Expulsión d'os moriscos|expulsión 1609]]. Fue repoblada por 28 familias procedents de [[Provenza]]. Los monches servitas que los acompanyaban fundoron lo [[Convento de Montán]] en [[1612]]. == Luengas y parlas == {{articlo principal|Castellán churro}} Actualment en Montán y en la comarca de l'Alto Millars se charra [[Idioma castellán|castellán]] [[parla churra|churro]]. La parla churra s'orichinó por [[castellanización]] de l'aragonés que se charró en la [[baixa Edat Meya]] en esta comarca, aragonés traito dende lo [[sieglo XIII]] por los repobladors cristians, que yeran d'orichen predominantement [[aragoneses|aragonés]]. == Demografía == {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Evolución demografica ![[1990]] !! [[1992]] !! [[1994]] !! [[1996]] !! [[1998]] !! [[2000]] !! [[2002]] !! [[2004]] !! [[2005]] !! [[2006]] |- | align=center| 389 || align=center| 361 || align=center| 352 || align=center| 346 || align=center| 340 || align=center| 347 || align=center| 338 || align=center| 330 || align=center| 370 || align=center| 380 |} == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partiu politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Alianza Popular]] |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2011]]–[[2015]] | Antonio Fornás Tuzón | [[Partido Popular]] |} == Referencias == {{listaref}} == Vinclos externos == {{Commonscat|Montán}} * [http://www.montan.es/es/node/15 Pachina web municipal]. * [http://www.codytel.com/acmontan/ ''Asociación Cultural Conde de Vallterra'' de Montán]. {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] 56hyiquo7u90144039g14eydxvmwqfa Puebla d'Arenoso 0 20680 1837429 1772881 2022-07-21T12:24:35Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Puebla d'Arenoso |nombre_oficial = Puebla de Arenoso<br>La Pobla d'Arenós |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = Bandera de la Pobla d'Arenós.svg |escudo = Escut de la Pobla d'Arenós.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Puebla de Arenosa above Montanejos.jpg|200px]] |cp = 12428 |superficie = 42,7 |altaria = 626 |distancia = 77 |ta = Castellón de la Plana |población = 169 |calendata = 2005 |situación = [[Imachen:Localització de la Pobla d'Arenós respecte del País Valencià.png|95px|Puebla d'Arenoso en a Comunidat Valenciana]] [[Imachen:Localització de la Pobla d'Arenós respecte de l'Alt Millars.png|200px|Puebla d'Arenoso en a comarca de l'Alto Millars]] }} '''Puebla d'Arenoso''' (''Puebla de Arenoso'' en [[idioma castellán|castellán]], ''La Pobla d'Arenós'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en a [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 169 habitants ([[2005]]), en una superficie de 42,7 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 3,96 hab/km². == Vinclos externos == {{commons|Puebla de Arenoso}} * {{es}} [http://www.ive.es Instituto Valencián d'Estadistica]. {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] [[Categoría:Municipios de Castellón que mugan con Aragón]] bd44jqejy25bknuvb2ojn8dkknhj2zu Fuent la Reina 0 20696 1837434 1772882 2022-07-21T12:25:43Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Fuent la Reina |nombre_oficial = Fuente la Reina<br>La Font de la Reina |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = Bandera de La Font de la Reina.svg |escudo = Escut de La Font de la Reina.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = |cp = 12428 |superficie = 7,5 |altaria = 811 |distancia = 75 |ta = Castellón de la Plana | cod_provincia = 12 | cod_municipio = 063 |población = |calendata = |latd=40|latm=4|lats=|latNS=N|longd=0|longm=36|longs=|longEW=W |situación = |mapa_loc = País Valencián }} '''Fuent la Reina''' (''Fuente la Reina'' en [[idioma castellán|castellán]], ''La Font de la Reina'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] d'a [[provincia de Castellón]], situato en a [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. A suya población ye de 50 habitants ([[2007]]), en una superficie de 7,5 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 6,67 hab/km². == Mugas == O suyo termin muga con [[Sant Agostín (Teruel)|Sant Agostín]] y con [[Villanueva de la Reina]]. == Toponimia == S'escribe ''Fuen de la Reyna'' encara en o "[[Censo d'Aranda de 1768]]".<ref>[[Manuel Ardit]], [[Miquel Àngel Badenes Martín]], [[Joan Serafí Bernat Martí]]: ''El País Valencià en el cens d'Aranda (1768)''. Universitat de València, 2001. [http://books.google.es/books?id=4Yv7VsZH_JQC&pg=PA324&lpg=PA324&dq=%22fuen+de+la+Reyna%22&source=bl&ots=aKW3ZyK6z7&sig=DFLrh2RFuayUWtCQtPFgsZUdDjs&hl=es&sa=X&ei=3D67UcOkC8Pe7AbPkYDIAg&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=%22fuen%20de%20la%20Reyna%22&f=false]</ref> == Referencias == {{listaref}} {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] [[Categoría:Municipios de Castellón que mugan con Aragón]] 1w0a3rbn75bvyg2seg36e5dn66fl0nq Villanueva de la Reina 0 20704 1837421 1772883 2022-07-21T12:22:45Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :'''''Villanueva de la Reina''' rendreza en ista pachina; t'atros usos, se veiga '''[[Villanueva de la Reina (desambigación)]]'''''. {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Villanueva de la Reina |nombre_oficial = Villanueva de Viver<br>Vilanova de la Reina |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Millars |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = |imachen = |cp = 12428 |superficie = 6 |altaria = 891 |distancia = 80 |ta = Castellón de la Plana | cod_provincia = 12 | cod_municipio = 133 |población = |calendata = | latd = 40 | latm = 03 | lats = 32 | longd = 0 | longm = 38 | longs = 49 | longEW = W |situación = |mapa_loc = País Valencián }} '''Villanueva de la Reina''' (''Villanueva de Viver'' en [[idioma castellán|castellán]], ''Vilanova de la Reina'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] de la [[provincia de Castellón]], situato en la [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Millars]]. La suya población ye de 73 habitants ([[2005]]), en una superficie de 6 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 12,17 hab/km². == Mugas == Lo suyo [[termin municipal]] muga con [[Fuent la Reina]], con [[Caudiel]] y con [[Sant Agostín (Teruel)|Sant Agostín]]. == Toponimia == A principios de lo sieglo XX s'establió la suya denominación oficial en [[idioma castellán|castellán]] como ''Villanueva de Viver'', substuindo la denominación anterior de ''Villanueva de la Reina'' como en atras localidatz de la provincia que teneban denominacions homonimas fuera d'ella:<ref>''Boletín de la Revista general de legislación y jurisprudencia'' , Volumen 160. Madrid (Spain). Colegio de Abogados, Spain [http://books.google.es/books?id=EmkvAQAAMAAJ&q=%22villanueva+de+viver%22&dq=%22villanueva+de+viver%22&hl=es&sa=X&ei=sDa7UZjRCcqP7AajkYGgDg&ved=0CGEQ6AEwCTgK].</ref> {{cita|'''Villanueva de la Reina''', partido de [[Vivel (Castellón)|Viver]], se llamara '''Villanueva de Viver'''. / [[Vistabella (Castellón)|Vistabella]], partido de Lucena, se llamará Vistabella del Maestrazgo. / [[Zurita (Castellón)|Zorita]], partido de Morella, se llamará Zorita del Maestrazgo.}} == Referencias == {{listaref}} {{Municipios Alto Millars}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] [[Categoría:Municipios de Castellón que mugan con Aragón]] ehotrof8o07ye26uakn8wc9stfff4ls Alchimia d'Almonecir 0 20727 1837418 1772886 2022-07-21T12:19:46Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Este articlo ye sobre '''Alchimia d'Almonecir''' u '''Algímia d'Almonesir''', un [[municipio]] d'a provincia d'[[provincia de Castellón|Castellón]]. Ta d'atros usos d' '''Algímia''', veyer [[Algímia (desambigación)]].'' :''Este articlo ye sobre '''Alchimia d'Almonecir''', un [[municipio]] d'a provincia d'[[provincia de Castellón|Castellón]]. Ta d'atros usos d' '''Almonecir''', veyer [[Almonecir (desambigación)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Alchimia d'Almonecir |nombre_oficial = Algimia de Almonacid<br>Algímia d'Almonesir |de = d' |comunidat = Comunidat Valenciana |provincia = Castellón |comarca = Alto Palancia |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = |imachen = |cp = 12414 |superficie = 20,30 |altaria = 486 |distancia = 47,10 |ta = Castellón de la Plana |población = 303 |calendata = 2007 |situación = [[Imachen:Localització d'Algimia d'Almonesir respecte del País Valencià.png|100px|Alchimia d'Almonecir en a Comunidat Valenciana]][[Imachen:Localització d'Algimia d'Almonesir respecte de l'Alt Palància.png|200px|Alchimia d'Almonecir en a comarca de l'Alto Palancia]]| |web = }} '''Alchimia d'Almonecir''' (''Algimia de Almonacid'' en [[idioma castellán|castellán]], ''Algímia d'Almonesir'' en [[idioma catalán|catalán]]) ye un [[municipio]] d'a [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[Provincia de Castellón|Castellón]], situato en a [[comarcas d'o País Valencián|comarca]] de l'[[Alto Palancia]]. A suya población ye de 303 habitants ([[2007]]), en una [[superficie]] de 20,30 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 14,93 hab/km². == Historia == Chunto con [[Air]], [[Torresomera]], [[Sant Chuan (Castellón)|Sant Chuan]] y [[Almedinilla]] perteneixeba a la [[Val d'Almonecir]], y a Val d'Almonecir formaba con [[Matet]] y [[Pavías]] l'[[alchama]] musulmana d'o [[Castiello d'Almonecir|castiello]] y [[val d'Almonecir]]. Hi habió una revuelta [[moriscos|morisca]] en [[1610]], y dimpués d'a [[expulsión d'os moriscos de 1609|expulsión d'os moriscos]] [[Pedro de Urrea]] repobló lo lugar con [[Navarra|navarros]] y chent de [[Puebla d'Arenoso]]. == Toponimia menor == D'orichen precastellán son ''Puente de la Alfándiga'' y ''Torre de l'Alfándiga''. {{Municipios Alto Palancia}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Castellón]] 129q9gd3ft5hgpc6geqbpi78zc9aba3 Bunyuel (Navarra) 0 21598 1837467 1773006 2022-07-21T13:00:19Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Ta atros emplegos de '''Buñuel''' se veiga [[Buñuel (desambigación)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Bunyuel |nombre_orichinal = Buñuel |bandera = |escudo = Escudo de Buñuel.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:BuñuelFiestas.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Ribera Navarra |superficie = 36,16 |altaria = 242 |distancia = 114,1 |ta = Pamplona |población = 2.374 |calendata = 2007 |cp = 31540 |situación = |web = [http://www.bunuel.es/ www.Bunuel.es] |latd=41|latm=58|lats=53|latNS=N|longd=1|longm=26|longs=27|longEW=W |mapa_loc = Navarra }} '''Bunyuel''' (en [[idioma castellán|castellán]] ''Bunyuel'') ye un municipio de [[Navarra]] situato a 114,1&nbsp;km de [[Pamplona]], a man d'o [[Río Ebro]]. A suya población ye de 2374 habitants ([[2007]]), en una superficie de 36,16&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 65,65 hab/km². == Parla == Charran castellán con substrato [[navarroaragonés]] visible en parabras como ''[[gallipuent|maripuente]]''. == Toponimia == O suyo nombre s'ha considerato que ye [[idioma mozarabe|mozarabe]] por a terminación ''-uel'', sindembargo ixa terminación sin de -o final tamién se conoix en l'[[Alto Aragón]], on ye activo o sufixo diminutivo ''[[sufixo -uelo|-uelo]]'' con [[apocope]] formando toponimos como ''[[Pedruel]]'' y presentando-se lexicalizato en ''[[esquiruel]]''. D'esta traza lo toponimo ye explicable por o romance [[navarro-aragonés]] que se i charraba. Este toponimo y los suyos equivalents sin diftongación (''[[Bunyol]]'') en [[idioma catalán|catalán]] y [[idioma mozarabe|mozarabe]] son recurrents en l'este [[Peninsula Iberica|peninsular]] y s'interpretan a partir de ''BALNEOLUS'' u més probablement de ''VINEOLUS'' (deminutivo de ''[[vinya]]'' en [[latín]]). == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Comarca de Tudela}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] [[Categoría:Municipios de Navarra que mugan con Aragón]] 18y839s3y9qmuwhyy3xes2mn731i7xg 1837468 1837467 2022-07-21T13:00:41Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Ta atros emplegos de '''Buñuel''' se veiga [[Buñuel (desambigación)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Bunyuel |nombre_orichinal = Buñuel |bandera = |escudo = Escudo de Buñuel.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:BuñuelFiestas.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Ribera Navarra |superficie = 36,16 |altaria = 242 |distancia = 114,1 |ta = Pamplona |población = 2.374 |calendata = 2007 |cp = 31540 |situación = |web = [http://www.bunuel.es/ www.Bunuel.es] |latd=41|latm=58|lats=53|latNS=N|longd=1|longm=26|longs=27|longEW=W |mapa_loc = Navarra }} '''Bunyuel''' (en [[idioma castellán|castellán]] ''Buñuel'') ye un municipio de [[Navarra]] situato a 114,1&nbsp;km de [[Pamplona]], a man d'o [[Río Ebro]]. A suya población ye de 2374 habitants ([[2007]]), en una superficie de 36,16&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 65,65 hab/km². == Parla == Charran castellán con substrato [[navarroaragonés]] visible en parabras como ''[[gallipuent|maripuente]]''. == Toponimia == O suyo nombre s'ha considerato que ye [[idioma mozarabe|mozarabe]] por a terminación ''-uel'', sindembargo ixa terminación sin de -o final tamién se conoix en l'[[Alto Aragón]], on ye activo o sufixo diminutivo ''[[sufixo -uelo|-uelo]]'' con [[apocope]] formando toponimos como ''[[Pedruel]]'' y presentando-se lexicalizato en ''[[esquiruel]]''. D'esta traza lo toponimo ye explicable por o romance [[navarro-aragonés]] que se i charraba. Este toponimo y los suyos equivalents sin diftongación (''[[Bunyol]]'') en [[idioma catalán|catalán]] y [[idioma mozarabe|mozarabe]] son recurrents en l'este [[Peninsula Iberica|peninsular]] y s'interpretan a partir de ''BALNEOLUS'' u més probablement de ''VINEOLUS'' (deminutivo de ''[[vinya]]'' en [[latín]]). == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Comarca de Tudela}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] [[Categoría:Municipios de Navarra que mugan con Aragón]] 2r5s87muw58hdk4gmg053wibt5f653u Murchant 0 22072 1837480 1773025 2022-07-21T13:23:45Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Murchant |nombre_oficial = Murchante |bandera = |escudo = Escudo de Murchante.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Murchante.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Ribera Navarra |cp = 31521 |superficie = 13,23 |altaria = 322 |distancia = 95 |ta = Pamplona |población = 3.363 |calendata = 2006 |chentilicio = |ríos = |web = |latitut = 42.03 |lonchitut = -1.65583 |mapa_loc = Navarra }} '''Murchant''' (''Murchante'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un municipio de [[Navarra]] situato en la [[Ribera Navarra]]. La suya población ye de 3.363 habitants([[2006]]), en una superficie de 13,23&nbsp;km² con una [[densidat de población]] de 254,2 hab/km². == Toponimia == En los textos [[Edat Meya|medievals]] s'escribe como ''Murchant'' ([[1268]], [[1366]]), ''Murgan'', ''Murxant'', ''Murzant''. == Se veiga tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Comarca de Tudela}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] grqi9va2j9lvlp02qz7i52wkoxorh7o Miraglo (Navarra) 0 22073 1837476 1773026 2022-07-21T13:19:29Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo ye sobre o '''municipio de Navarra'''. Ta atros usos se veiga [[Miraglo (desambigación)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Miraglo |nombre_oficial = Milagro |bandera = Bandera_de_Milagro.svg |escudo = Escudo de Milagro.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Milagro_Navarra.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Ribera Navarra |cp = 31320 |superficie = 28,5 |altaria = 295 |distancia = 80 |ta = Pamplona |población = 3053 |calendata = 2006 |chentilicio = Milagrés (en [[idioma castellán|castellán]]) |ríos = |web = [http://www.milagro.es/ www.milagro.es] |latitut = 42.2417429 |lonchitut = -1.7627813 |mapa_loc = Navarra |}} '''Miraglo''' (''Milagro'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un municipio de [[Navarra]] situato en la [[Ribera Arga-Aragón]]. La suya población ye de 3053 habitants([[2006]]), en una superficie de 28,5&nbsp;km² con una [[densidat de población]] de 107,12 hab/km². == Toponimo == O nombre d'o lugar procede d'o latín ''miraculum'', que significa ‘mirador’, y que fería referencia a un punto d'observación; no tien garra relación con questions relichiosas.<ref name=Belasko>{{es}} [https://mikelbelasko.blogspot.com/2009/11/milagro.html "Diccionario etimológico de los nombres de los pueblos, villas y ciudades de Navarra. Apellidos navarros"]. Mikel Belasko. Pamiela. Pamplona, 1999. 2ª ed. Pach. 301-302. ISBN 9788476813010.</ref><ref>{{es}} "Atlas toponímico de España". Jairo Javier García Sánchez. Arco libros. Madrid, 2007. Pach. 82. ISBN 84-7635-660-9</ref> En a decumentación antiga presenta as formas ''Miraclo'' (1198, [[Nomenclátor euskerico de Navarra|NEN]]), '''''Miraglo''''' (1201, 1210, 1229, 1232, 1268, 1280, 1330, 1350, 1366, NEN) y ''Miraglum'' (1210, NEN).<ref name=Belasko/> == Cheografía == Ye on o [[río Aragón]] desemboca en o [[río Ebro]]. ==Referencias== {{listaref}} == Se veiga tamién == * [[Lista de municipios de Navarra]]. {{Municipios Ribera Arga Aragón}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] schhn8wea4y06yw0a134sp9h9ofi27c Villafranca (Navarra) 0 22135 1837486 1805514 2022-07-21T13:36:12Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Ta atros emplegos d'o toponimo '''Villafranca''' se veiga '''[[Villafranca (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Villafranca |nombre_oficial = Alesbes |bandera = Bandera_de_Villafranca.svg |escudo = Escudo de Villafranca.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Vista_de_Villafranca.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Ribera Navarra |superficie = 46,43 |altaria = 291 |distancia = 70 |ta = Pamplona |población = 2.829 |calendata = 2007 |cp = 31330 |latitut = 42.28305 |lonchitut = -1.75 |mapa_loc = Navarra }} '''Villafranca''' (en [[idioma basco|basco]] ''Alesbes'') ye un municipio de [[Navarra]] situau a 70&nbsp;km de [[Pamplona]], amán d'o [[Río Ebro]]. A suya población ye de 2.892 habitants ([[2007]]), en una superficie de 46,43&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 62,29 hab/km². == Toponimia == Trobamos ''San Per'' u ''Camposamper'' como toponimo documental en textos referius a la [[Orden d'o Hespital]]<ref>Carlos Idoate Ezquieta. Inventarios de documentos relativos a la Orden de San Juan de Jerusalén en Navarra III Encomienda de Villafranca [http://dialnet.unirioja.es/servlet/fichero_articulo?codigo=15674&orden=85141].</ref> == Referencias == {{listaref}} == Veyer tamién == * [[Lista de municipios de Navarra]]. {{municipios Ribera Arga Aragón}} {{Municipios d'a Ribera Navarra}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] rtsl4pkv04wdyhehndptachg4wjrsir Güesa (Navarra) 0 22343 1837473 1832955 2022-07-21T13:13:49Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo tracta sobre lo municipio navarro de '''Güesa'''. Ta atros emplegos se veiga [[Güesa (desambigación)]].'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Güesa |nombre_orichinal = Gorza |bandera = |escudo = Escudo del valle de Salazar.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Gorza errepidetik.jpg|250px|Anvista de Güesa]]<br />Anvista de Güesa. |comunidat = Navarra |comarca = Comarca de Roncal y Sarasaz |cp = 31452 |superficie = 26,84 km² |altaria = 656 |distancia = 72 |ta = Pamplona |población = 57 |calendata = 2008 |chentilicio = |ríos = |web = |latitut= 42.8072 |lonchitut=-1.094 |mapa_loc = Navarra }} '''Güesa''' (''Gorza'' en [[Idioma basco|basco]]) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato en a [[val de Sarasaz]], que fa parte d'a [[Comarcas de Navarra|comarca]] de [[Comarca de Roncal y Sarasaz|Roncal y Sarasaz]] y [[Merindatz de Navarra|merindat]] de [[Merindat de Sangüesa|Sangüesa]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 57 habitants ([[2008]]), en una superficie de 26,84 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 2,12 hab/km². == Cheografía == A localidat de Güesa se troba situata a 656 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 72 [[km]] d'a ciudat de [[Pamplona]], a [[Capital (politica)|capital]] de Navarra. Comprene os concellos de Güesa y [[Igal]], y lo lugar de [[Ripalda]]. == Almenistraión == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Celestino Larrambe Pascualena | Independient |} == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]]. == Vinclos externos == {{Commonscat|Güesa - Gorza|Güesa}} * {{es}} [http://www.navarra.es/home_es/Navarra/272%20municipios/entidad.html?cod=295 Información de Güesa] en a pachina web d'o [[Gubierno de Navarra]]. {{Municipios Roncal y Sarasaz}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] i18urmkiczqhm9h469y5h3ph0lbbuhz Escároz 0 22345 1837472 1810624 2022-07-21T13:05:49Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Escároz |nombre_orichinal = Ezkaroze<br>Ezcároz |de = d' |bandera = |escudo = Escudo del valle de Salazar.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Ezkaroze.JPG|250px|Anvista d'Ezcároz]]<br />Anvista d'Escároz. |comunidat = Navarra |comarca = Comarca de Roncal y Sarasaz |cp = 31690 |superficie = 29,27 |altaria = 742 |distancia = 84 |ta = Pamplona |población = 352 |calendata = 2006 |chentilicio = |ríos = |web = |situación = |mapa_loc = Navarra |latd=42|latm=53|lats=19|latNS=N|longd=1|longm=5|longs=47|longEW=W }} '''Escároz'''<ref>Archivo General de Navarra. Cámara de Comptos de Navarra. Pamplona, 2011. IKER.27, p. 283.</ref> (''Ezkaroze'' en [[Idioma basco|basco]], en [[Idioma castellán|castellán]] ''Ezcároz'') ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato en a [[val de Sarasaz]]. A suya población ye de 352 habitants ([[2006]]), en una superficie de 29,27 con una [[densidat de población]] de 12,03 hab/km² ==Veyer tamién== *[[Lista de municipios de Navarra]] ==Referencias== {{listaref}} {{Municipios Roncal y Sarasaz}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] srz8ij64wix50yull939hp6kgakfkgo Erro 0 22389 1837471 1821990 2022-07-21T13:05:26Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Erro |nombre_oficial = Erroibar |nombre_orichinal = Erroiberra |de = d' |bandera = Erroibarreko_bandera.svg |escudo = Escudo de Erro.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Erroibarreko_ikuspegia.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Auñamendi |cp = 31696 |superficie = 144,28 |altaria = 669 |distancia = 31 |ta = Pamplona |población = 762 |calendata = 2008 |chentilicio = |ríos = |web = [http://www.erroibar.net/ www.Erroibar.net] |situación = |latd=42|latm=57|lats=46|latNS=N|longd=1|longm=26|longs=12|longEW=W |mapa_loc = Navarra }} '''Erro''' (''Erroibar'' en [[basco stándard]]; ''Erroiberra'' en [[Idioma basco|basco]] d'Erro) ye un [[municipio]] de [[Navarra]] situato en la [[Val d'Erro]], en la [[Comarcas de Navarra|comarca]] d'[[Auñamendi]], [[Merindatz de Navarra|merindat]] de [[Merindat de Sangüesa|Sangüesa]] y [[partito chudicial]] d'[[Aoiz]]. Fan parte d'o municipio 9 [[Concejo de Navarra|concellos]]: [[Aincioa]], [[Cilveti]], [[Erro (concello)|Erro]], [[Esnoz]], [[Aurizberri/Espinal]], [[Mezquíriz]], [[Olóndriz]], [[Viscarret-Guerendiáin]] y [[Linzoáin]] que ye a suya capital; y por 11 [[Lugar|[lugars]]: [[Loizu]], [[Larraingoa]], [[Ardaiz]], [[Urniza]], [[Cilveti]], [[Olaberri]], [[Kintoa/Quinto Real]], [[Mezquíriz]], [[Ureta]], [[Viscarret-Guerendiáin]] y [[Sorogain-Lastur]]. La suya [[Población humana|población]] ye de 762 habitants ([[2008]]), en una [[superficie]] de 144,28 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 5,28 hab/km². == Cheografía == La localidat d'Erro ye situata a 669 [[metro]]s d'[[altaria]] dencima de lo ran de la mar, a una [[distancia]] de 31 [[km]] de [[Pamplona]], a [[Capital (politica)|capital]] de [[Navarra]]. == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Enrique Garralda Erro | Agrupación Independiente del Valle de Erro |} == Se veiga tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]]. == Vinclos externos == *[http://www.erroibar.net/ Pachina web oficial municipal]. {{Municipios Auñamendi}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] kms16i89if7aocollih9pmen54wqs5z Lerín 0 22393 1837475 1833101 2022-07-21T13:17:58Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo ye sobre o municipio d'a Comunidat Foral de Navarra, ta o futbolista aragonés conoixiu como '''Lerín''' se veiga '''[[Andrés Lerín Bayona]]'''. {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Lerín |nombre_oficial = |bandera = |escudo = Escudo de Lerín.svg |escudo_grandaria = 70px |imachen = [[Imachen:Lerin.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Ribera de l'Alto Ebro |superficie = 97,97 |altaria = 437 |distancia = 55 |ta = Pamplona |población = 1.877 |calendata = 2008 |chentilicio = ''Lerinés'' (en [[idioma castellán|castellán]]) |cp = 31260 |latitut = 42.4814412 |lonchitut = -1.9737376 |mapa_loc = Navarra |web = }} '''Lerín''' ye un [[municipio]] d'a [[Comunidat Foral de Navarra]] situato en a [[Merindatz de Navarra|merindat]] d'[[Merindat d'Estella|Estella]], [[Comarcas de Navarra|comarca]] de [[Ribera de l'Alto Ebro]] y [[partito chudicial]] d'[[Estella]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 1.877 habitants([[2008]]), en una [[superficie]] de 97,97 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 19,16 hab/km². == Cheografía == Lerín ye situato a 437 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 55 [[km]] de [[Pamplona]], a [[Capital (politica)|capital]] de [[Navarra]]. == Administración == === Reparto de concellers === <center> {| {{tablabonita}} |- | colspan="9" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''</center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partito''' | align="right" | '''1979''' | align="right" | '''1983''' | align="right" | '''1987''' | align="right" | '''1991''' | align="right" | '''1995''' | align="right" | '''1999''' | align="right" | '''2003''' | align="right" | '''2007''' |- | bgcolor="#1E90FF" | '''[[Unión del Pueblo Navarro|UPN]]''' | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 5 |- | bgcolor="#32CD32" | '''Independients''' | bgcolor="#7CFC00" align="right" | | bgcolor="#7CFC00" align="right" | | bgcolor="#7CFC00" align="right" | | bgcolor="#7CFC00" align="right" | | bgcolor="#7CFC00" align="right" | | bgcolor="#7CFC00" align="right" | | bgcolor="#7CFC00" align="right" | | bgcolor="#7CFC00" align="right" | 4 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''''Total''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' 9''''' |} </center> === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Marcelino Azkoiti Alonso | [[Unión del Pueblo Navarro]] |} == Clima == O [[clima]] de Lerín ye un [[clima mediterranio]] continental subarido, con [[ibierno]]s fridos y [[Berán|berans]] calorosos, con pocas [[plebia]]s, que son a mas irregulars. {|style="width:900px; height:50px" border="1" |- |style="background:Black; color:white"|'''Meses''' |style="background:Black; color:white"| '''Chi''' |style="background:Black; color:white"|'''Feb''' | style="background:Black; color:white"|'''Mar''' |style="background:Black; color:white"|'''Abr''' |style="background:Black; color:white"|'''May''' |style="background:Black; color:white"|'''Chn''' |style="background:Black; color:white"|'''Chl''' |style="background:Black; color:white"|'''Ago''' |style="background:Black; color:white"|'''Set''' |style="background:Black; color:white"|'''Otu''' |style="background:Black; color:white"|'''Nob''' |style="background:Black; color:white"|'''Abi''' |style="background:Black; color:white"|'''Año''' |rowspan=15|[[Imachen:LERIN CLIMATOLOGIA.png|border|300px]] |- |style="background:Black; color:white"|'''Plebida meya (mm)''' |style="background:DarkOrange"|37,4 |style="background:DarkOrange"|24,4 |style="background:DarkOrange"|29,3 |style="background:DarkOrange"|47,3 |style="background:DarkOrange"|54,8 |style="background:DarkOrange"|40,3 | style="background:DarkOrange"|24,2 |style="background:DarkOrange"|20,9 |style="background:DarkOrange"|34,6 |style="background:DarkOrange"|42,4 |style="background:DarkOrange"|42,9 |style="background:DarkOrange"|44,1 |style="background:DarkOrange"|442,5 |- |style="background:Black; color:white"|'''Días de plebia''' |style="background:DarkOrange"|7 |style="background:DarkOrange"|5 |style="background:DarkOrange"|6 |style="background:DarkOrange"|8 |style="background:DarkOrange"|7 |style="background:DarkOrange"|5 |style="background:DarkOrange"|4 |style="background:DarkOrange"|3 |style="background:DarkOrange"|4 |style="background:DarkOrange"|8 |style="background:DarkOrange"|8 |style="background:DarkOrange"|8 |style="background:DarkOrange"|73 |- |style="background:Black; color:white"|'''Temp. meya maxima (°C)''' |style="background:DarkOrange"|9,4 |style="background:DarkOrange"|11,8 |style="background:DarkOrange"|15,1 |style="background:DarkOrange"|16,6 |style="background:DarkOrange"|21,1 |style="background:DarkOrange"|26,0 |style="background:DarkOrange"|29,2 |style="background:DarkOrange"|29,6 |style="background:DarkOrange"|25,3 |style="background:DarkOrange"|19,4 |style="background:DarkOrange"|13,4 |style="background:DarkOrange"|10,0 |style="background:DarkOrange"|18,9 |- |style="background:Black; color:white"|'''Temperatura meya (°C)''' |style="background:DarkOrange"|6,2 |style="background:DarkOrange"|8,1 |style="background:DarkOrange"|10,6 |style="background:DarkOrange"|11,9 |style="background:DarkOrange"|15,9 |style="background:DarkOrange"|20,1 |style="background:DarkOrange"|22,9 |style="background:DarkOrange"|23,3 |style="background:DarkOrange"|19,8 |style="background:DarkOrange"|15,0 |style="background:DarkOrange"|10,0 |style="background:DarkOrange"|7,0 |style="background:DarkOrange"|14,2 |- |style="background:Black; color:white"|'''Temp. meya minima (°C)''' |style="background:DarkOrange"|3,0 |style="background:DarkOrange"|4,4 |style="background:DarkOrange"|6,1 |style="background:DarkOrange"|7,2 |style="background:DarkOrange"|10,8 |style="background:DarkOrange"|14,2 |style="background:DarkOrange"|16,6 |style="background:DarkOrange"|16,9 |style="background:DarkOrange"|14,3 |style="background:DarkOrange"|10,7 |style="background:DarkOrange"|6,7 |style="background:DarkOrange"|4,0 |style="background:DarkOrange"|9,6 |} == Veyer tamién == *[[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Ribera de l'Alto Ebro}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] nhhe1n9dvkasxxi96egtuebiaczb19x Cartachena 0 23408 1837411 1773089 2022-07-21T12:14:13Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Cartachena |nombre_oficial = Cartagena |bandera = Bandera Cartagena.svg |escudo = Escudo Cartagena.png |imachen = [[Imachen:Ciudad de Cartagena.png|250px|Anvista de Cartachena]]<br />Anvista de Cartachena |comunidat = Rechión de Murcia |comarca = Campo de Cartachena |superficie = 558,3 |altaria = 10 |población = 211.286 |calendata = 2007 |distancia = 450 |ta = Madrit |cp = 30.2xx y 30.3xx |web = [http://www.cartagena.es www.cartagena.es] |diocesi = [[Diocesi de Cartachena]] |situación = [[Imachen:Cartagena Murcia.png|200px|Cartachena en a Rechión de Murcia]] }} '''Cartachena''' (''Cartagena'' en [[idioma castellán|castellán]], antiga ''Cartago Nova'') ye una ciudat [[Espanya|espanyola]], a segunda mas poblata d'a [[Rechión de Murcia]]. A suya población ye de 211.286 habitants ([[2007]]), en una superficie de 558,3 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 378,45 hab/km². == Historia == Cartachena ye una ciudat fundata por os cartachineses y en latín yera conoixita como ''Cartago Nova''. Fue presa por os romans en a [[segunda guerra punica]]. Os romans creyoron a [[provincia cartachinesa]] con amplos territorios d'o sureste y centro d'[[Hispania]] que tenioron de capital a Cartachena. Cartachena pasó a depender d'a [[Corona d'Aragón]] por a firma d'a [[sentencia arbitral de Torrellas]] o [[8 d'agosto]] de [[1304]]. Manimenos a revisión d'as mugas en o [[tractato d'Elch]] en l'anyo [[1305]] fació que Cartachena pasase a depender d'o [[Reino de Murcia (Corona de Castiella)|Reino de Murcia]] dentro d'a [[Corona de Castiella]]. En a [[primera Republica Espanyola]] Cartachena destacó como [[cantonalismo|cantonalista]] cerrina. == Puestos d'intrés == === Molimentos relichiosos === * ''Seu de Santa María'' * ''Ilesia de Nuestra Sinyora de Gracia'' * ''Ilesia Consagrata d'a Caridat'' * ''Ilesia de Santo Domingo'' * ''Ilesia d'o Sagrato Corazón de Chesús'' * ''Monesterio de Sant Chinés d'a Estepa'' === Molimentos civils === * ''Teatro Román'' * ''Castiello d'a Concepción'' * ''Muralla Punica'' == Vinclos externos == {{commonscat|Cartagena|Cartachena}} {{Municipios d'o Campo de Cartachena}} [[Categoría:Localidatz d'a Rechión de Murcia]] nwnl18tymmbacqzgsb7nr0pernntqps Fabaniella 0 24945 1837414 1773168 2022-07-21T12:16:50Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Fabaniella |nombre_oficial = Abanilla |bandera = Flag of Abanilla.svg |escudo = Escudo de Abanilla.png |imachen = [[Imachen:Abanilla.jpg|250px|Anvista de Fabaniella]]<br>Anvista de Fabaniella |comunidat = Rechión de Murcia |comarca = Rechión Oriental |superficie = 236,6 |altaria = 201 |población = 6.568 |calendata = 2007 |distancia = 28 |ta = Murcia |cp = 30640 |chentilicio = Abanillero, ra (en [[idioma castellán|castellán]]) |web = [http://www.abanilla.es/ www.abanilla.es] |situación = [[Imachen:Localización de Abanilla.svg|200px|Fabaniella en a Rechión de Murcia]] }} '''Fabaniella''' (''Favanella'' en [[idioma catalán|catalán]], ''Abanilla'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye una ciudat [[Espanya|espanyola]] situata en a [[Rechión de Murcia]]. A suya población ye de 6.568 habitants ([[2007]]), en una [[superficie]] de 236,6 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 27,76 hab/km². == Toponimia == Ye un toponimo d'orichen [[idioma mozarabe|mozarabe]]. Amaneix en a [[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]]: {{Cita|et el dito rey Don Jayme rendió la ciudat de Murcia al dito de Castiella mas retuuose [[Oriuela (Alicant)|Orihuela]], [[Guardamar]], [[Alicant|Alacant]], [[Elch]]e et [[Crevillent|Criuillen]], la Muela, la [[Val d'Elda|Valdella]] et de [[Novelda|Nonouella]] et '''Fauaniella''', et muytos de otros castiellos roqueros}} ==Vinclos externos== {{commonscat|Abanilla|Abanilla}} {{Municipios d'a Comarca Oriental}} [[Categoría:Localidatz d'a Rechión de Murcia]] gvem4affcbnox8mhsero0bf4lpx3dp6 La Población 0 25122 1837474 1773193 2022-07-21T13:16:53Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = La Población |nombre_orichinal = Lapoblación |bandera = |escudo = Escudo de Lapoblación.svg |escudo_grandaria = 65px |imachen = [[Imachen:Lapoblaciongo eliza.jpg|250px]] |comunidat = Navarra |comarca = Tierra d'Estella Occidental |superficie = 18 |altaria = 886 |distancia = 106 |ta = Pamplona |población = 160 |calendata = 2006 |cp = 31227 |latitut = 42.60472 |lonchitut = -2.47416 |mapa_loc = Navarra |web = }} '''La Población''' (''Lapoblación'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un municipio de [[Navarra]] situato a 106&nbsp;km de [[Pamplona]]. A suya población ye de 160 habitants([[2006]]), en una superficie de 18&nbsp;km² y una [[densidat de población]] de 8,89 hab/km². == Toponimia == Antigament se clamaba ''La Población de Marañón'' o ''Villa de la Población de Marañón''. == Veyer tamién == * [[Lista de municipios de Navarra]] {{Municipios Tierra d'Estella Occidental}} [[Categoría:Localidatz de Navarra]] rbo4xo0lwm5gx9n1u5qn5ib1fnvexgl Fabarán 0 25415 1837415 1773230 2022-07-21T12:17:32Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Fabarán |nombre_oficial = Abarán |bandera = |escudo = ESP Abarán COA.svg |escudo_grandaria = 75px |imachen = [[Imachen:Abaran vista general.jpg|250px|center|Anvista de Fabarán]] |comunidat = Rechión de Murcia |comarca = Vega Alta del Segura |superficie = 115,38 |altaria = 400 |distancia = 40 |ta = Murcia |población = 12.968 |calendata = 2007 |cp = 30550 |web = [http://www.abaran.es/ www.Abaran.es] |situación = [[Imachen:Localización de Abarán.svg|250px|Fabarán en a Rechión de Murcia]] |}} '''Fabarán''' (''Abarán'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] d'a [[Rechión de Murcia]], situato en a [[comarcas de Murcia|comarca]] d'a ''[[Vega Alta del Segura]]''. A suya población ye de 12.968 habitants ([[2007]]), en una [[superficie]] de 115,38 [[km²]]. == Toponimia == S'interpreta que o toponimo ye relacionato con os [[berbers]] d'a confederación tribal [[confederación Hawwara|hawwara]]. En [[castellán medieval]] s'escribiba ''Fabarán''. {{Municipios de l'Alta Segura}} [[Categoría:Localidatz d'a Rechión de Murcia]] dqkvhcidi21i6m6i98qg6ova6vwz6ft La Rentería 0 26058 1837492 1835473 2022-07-21T14:01:09Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = La Rentería |nombre_oficial = Errenteria<br>Rentería |imachen = [[Imachen:Oreretako udaletxea jaietan.JPG|250px|Madalenas de 2007 en a Plaza Mayor, debant a casa d'a villa.]]<br>Madalenas de 2007 en a Plaza Mayor, debant a casa d'a villa. |comunidat = País Basco |provincia = Guipuzcua |comarca = Donostialdea |cp = 20.100 |superficie = 32,26 |altaria = 10 |distancia = 7,5 |ta = Sant Sabastián |población = 38.336 |calendata = 2007 |web = [http://www.errenteria.eus/ www.errenteria.eus] |situación = [[Imachen:Gipuzkoa municipalities Errenteria.JPG|255px|La Rentería en Guipuzcua]] |pos_etiqueta_loc = left }} '''La Rentería''' (''Errenteria'' y ''Orereta'' en [[Idioma basco|basco]], ''Rentería'' en [[Idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] [[País Basco|basco]] situato a una [[distancia]] de 7,5 [[km]] d'a ciudat de [[Sant Sabastián]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 38.336 habitants ([[2007]]), en una [[superficie]] de 32,26 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 1.188,34 hab/km². == Localidatz achirmanatas == *[[Imachen:Flag_of_Castile_and_León.svg|22px]] [[Fuentepelayo]] ([[Provincia de Segovia|Segovia]], [[Castiella y Leyón]]). *[[Imachen:Flag of Portugal.svg|22px]] [[Lousada]] ([[Portugal]]). *[[Imachen:Flag of Extremadura with COA.svg|22px]] [[Monroy]] ([[Provincia de Cáceres|Cáceres]], [[Extremadura]]). *[[Imachen:Flag of Occitania.svg|22px]] [[Tula]] ([[Corresa]], [[Occitania]]). == Vinclos externos == *{{es}}/{{eu}} [http://www.errenteria.eus/ Pachina web oficial]. {{Municipios de Donostialdea}} [[Categoría:Localidatz de Guipuzcua]] qrbceni6thpq0322j6gqcqhhc6fr3n2 Chumiella 0 30086 1837413 1773774 2022-07-21T12:16:22Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Chumiella |nombre_oficial = Jumilla |de = d' |escudo =Escudo de Jumilla.svg |bandera = |escudo_grandaria = 75px |imachen = |comunidat = Rechión de Murcia |comarca = Altiplán murcián |superficie = 972 |altaria = 600 |distancia = 71 |ta = Murcia |población = 24.596 |calendata = 2007 |cp = 30520 |web = |situación = [[Imachen:Localización de Jumilla.svg|center|200px]] |}} '''Chumiella''' (en [[grafía SLA]] '''Jumiella''' , en [[idioma castellán|castellán]] ''Jumilla'') ye un [[municipio]] d'a [[Rechión de Murcia]], situato en a [[Comarcas de Murcia|comarca]] de l'[[Comarca de l'Altiplán Murcián|Altiplán Murcián]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 24.596 habitants ([[2007]]), en una [[superficie]] de 972 [[km²]]. == Cheografía == En o suyo [[termin municipal]] bi ha rocas [[rocas volcanicas]] d'a serie [[magmatismo alcalín|alcalina]]s. Os [[petrolochía|petrologo]]s definioron una roca clamata ''Jumillita'' a partir de materials de Chumiella, pero seguntes a clasificación actual ye simplament un [[basalto]] alcalín. == Luengas == En una zona d'o suyo extenso termin clamata ''El Carche'' se charra [[idioma catalán|valencián]]. == Toponimia == S'escribiba ''Jumiella'' en os textos medievals aragoneses como as [[Cronicas d'os Chudeces de Teruel]]. O [[toponimia murciana|toponimo]] ''Chumiella'' s'interpreta a partir d'o latín ''SUMMA VILLA'' u "cabalto d'a villa"<ref name=DICCIONARIOAPELLIDOS>{{es}} [[Roberto Faure]], [[María Asunción Ribes]], [[Antonio García]]: ''Diccionario de apellidos españoles''. [[Espasa-Calpe]], 2009, pp 450-451.</ref>. == Referencias == {{listaref}} {{Municipios de l'Altiplán murcián}} [[Categoría:Localidatz d'a Rechión de Murcia]] pl52gisemgatlig18szofjg9bbs6mf4 Molimento Natural d'as Cheleras Pirenencas 0 41179 1837519 1763709 2022-07-22T04:15:23Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'espacio natural |nombre = Cheleras Pirenencas |imachen = Glaciar del Aneto.jpg |tetulo = Chelera de l'Aneto |tipo = Molimento Natural |situación = [[Imachen:Flag of Aragon.svg|border|22px]] [[Alto Galligo]], [[Sobrarbe]] <br>y [[Ribagorza]] ([[provincia de Uesca|Uesca]]) |aria = 3.190 ha |establiu = [[1990]] |latitut = |lonchitut = |mapa = [[Imachen:Monumento Natural de los Glaciares Pirenaicos.png|250px]]<br><small>1. Macizo d'os Moros; 2. Macizo d'Infierno; <br>3. Macizo d'a Comachibosa; 4. [[Chelera d'as Tres Serols|As Tres Serols]];<br> 5. L'Almunia; 6. Lardana;<br>7. Perdiguero; 8. [[Chelera de la Maladeta|Maladeta]]-[[Chelera d'Aneto|Aneto]]</small> }} O '''Molimento Natural d'as Cheleras Pirenencas''' ye un [[molimento natural]] d'[[Aragón]] que fa parti d'o rete d'espacios naturals protechitos. O molimento natural se declara en l'anyo [[1990]] ta protecher as [[chelera]]s [[Pireneus|pirenencas]] y s'enampla en l'anyo [[2002]] dica las actuals 3.190 ha. d'amplaria y as 12.897 ha. incluyindo a ''Zona Periferica de Protección''. Se troba entre os 2700 y os 3000 metros d'altaria en os siguients macizos: * [[Pico Os Moros|Macizo d'os Moros]] ([[Sallent de Galligo]]) * [[Picos d'o Infierno|Macizo d'Infierno]] ([[Pandicosa]] y [[Sallent de Galligo]]) * [[Comachibosa|Macizo d'a Comachibosa]] ([[Torla]]) * [[Pico de L'Almunia Gran|L'Almunia]] ([[Bielsa]]) * [[Tuca Lardana]] ([[Sant Chuan de Plan]], [[Sagún]] y [[Benás]]) * [[Tuca Perdiguero]] (Benás) * [[Maladeta]]-[[Pico Aneto|Aneto]] ([[Benás]] y [[Montanui]]) * [[Mont Perdito]] ([[Bielsa]] y [[Fanlo]]) Se i pueden trobar amás d'os grans volumens de chelo, atras morfolochías singulars d'as cheleras como as [[morrena]]s, os [[ibón|ibons]] y as [[vals en forma d'U|bacía]]s. Belunas d'estas cheleras conoixioron una expansión mientres la [[chicota edat de chelo]]<ref>[[Fernando Biarge]], [[José María García Ruiz]], [[Ana Biarge]] ''Roca viva. El modelado del paisaje pirenaico''. Diputación de Huesca, 2001.</ref>, pero actualment son en proceso de desaparición total. O clima extremo fa que no sían muitas as especies animals y vechetals que se troban en istas cheleras, nomás bells [[sarrio]]s y [[perdiz nival|perdices nivals]] y tamién o [[Calotriton asper|guardafuents pirenenco]] (''[[Calotriton asper]]''), especie endemica d'istas tucas. ==Atras feguras de protección== [[Imachen:Maladeta.jpg|thumb|250px|left|Chelera d'a Maladeta]] Coinciden en parti con o Molimento Natural atras feguras de protección: * [[Parque Natural de Pocetz-Maladeta]] * [[Parque Nacional d'Ordesa y d'as Tres Serols]] * [[Zona d'especial protección pa las aus|ZEPA]] de Pocetz-Maladeta * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Capecera d'o Río Aguas Limpias * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Alta Cinca, Ordesa-Comachibosa * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Buixaruelo y Foz d'os Navarros * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Pocetz-Maladeta * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Puertos de Pandicosa, Bramatuero y Brazato * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Alta Val d'a Cinca * [[Reserva d'a Biosfera Ordesa-Comachibosa]] == Referencias == {{listaref}} ==Vinclos externos== * {{es}} [http://portal.aragon.es/portal/page/portal/MEDIOAMBIENTE/MEDIONATURAL/RED/ESPACIOS/ENP/CATEGORIAS/GLACIARES/ Molimento Natural d'as Cheleras Pirenencas. Gubierno d'Aragón] * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/geografia/espacios_protegidos/monumentos_naturales.asp#Glaciares GEA. Espacios Naturals Protechitos d'Aragón] {{Espacios naturals d'Aragón}} [[Categoría:Molimentos naturals d'Aragón|Cheleras Pirenencas]] [[Categoría:Cheleras d'Aragón|*]] [[Categoría:Cheleras d'os Pireneus|*]] 3u350eavuzfrfyixqu9i9xqzrqv4dln 1837520 1837519 2022-07-22T04:23:52Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'espacio natural |nombre = Cheleras Pirenencas |imachen = Glaciar del Aneto.jpg |tetulo = [[Chelera d'Aneto]] |tipo = Molimento Natural |situación = [[Imachen:Flag of Aragon.svg|border|22px]] [[Alto Galligo]], [[Sobrarbe]] <br>y [[Ribagorza]] ([[provincia de Uesca|Uesca]]) |aria = 3.190 ha |establiu = [[1990]] |latitut = |lonchitut = |mapa = [[Imachen:Monumento Natural de los Glaciares Pirenaicos.png|250px]]<br><small>1. [[Macizo de Pico Moros|Pico Moros]]; 2. [[Picos de l'Infierno|Macizo de l'Infierno]]; 3. [[Macizo de Camachibosa|Camachibosa]];<br> 4. [[Chelera d'as Tres Serols|As Tres Serols]]; 5. [[Pico de l'Almunia Gran|L'Almunia]]; 6. [[Macizo de Pocetz|Lardana]];<br> 7. [[Macizo de Perdiguero|Perdiguero]]; 8. [[Chelera de la Maladeta|Maladeta]]-[[Chelera d'Aneto|Aneto]]</small> }} O '''Molimento Natural d'as Cheleras Pirenencas''' ye un [[molimento natural]] d'[[Aragón]] que fa parti d'o rete d'espacios naturals protechitos. O molimento natural se declara en l'anyo [[1990]] ta protecher as [[chelera]]s [[Pireneus|pirenencas]] y s'enampla en l'anyo [[2002]] dica las actuals 3.190 ha. d'amplaria y as 12.897 ha. incluyindo a ''Zona Periferica de Protección''. Se troba entre os 2700 y os 3000 metros d'altaria en os siguients macizos: * [[Macizo de Pico Moros]] ([[Sallent de Galligo]]) * [[Picos de l'Infierno|Macizo de l'Infierno]] ([[Pandicosa]] y [[Sallent de Galligo]]) * [[Macizo de Camachibosa]] ([[Torla]]) * [[Pico de l'Almunia Gran|Macizo de l'Almunia]] ([[Bielsa]]) * [[Macizo de Pocetz]] ([[Sant Chuan de Plan]], [[Sagún]] y [[Benás]]) * [[Macizo de Perdiguero]] (Benás) * [[Macizo de la Maladeta]] ([[Benás]] y [[Montanui]]) * [[As Tres Serols|Macizo d'as Tres Serols]] ([[Bielsa]] y [[Fanlo]]) Se i pueden trobar amás d'os grans volumens de chelo, atras morfolochías singulars d'as cheleras como as [[morrena]]s, os [[ibón|ibons]] y as [[vals en forma d'U|bacía]]s. Belunas d'estas cheleras conoixioron una expansión mientres la [[chicota edat de chelo]]<ref>[[Fernando Biarge]], [[José María García Ruiz]], [[Ana Biarge]] ''Roca viva. El modelado del paisaje pirenaico''. Diputación de Huesca, 2001.</ref>, pero actualment son en proceso de desaparición total. O clima extremo fa que no sían muitas as especies animals y vechetals que se troban en istas cheleras, nomás bells [[sarrio]]s y [[perdiz nival|perdices nivals]] y tamién o [[Calotriton asper|guardafuents pirenenco]] (''[[Calotriton asper]]''), especie endemica d'istas tucas. ==Atras feguras de protección== [[Imachen:Maladeta.jpg|thumb|250px|left|Chelera d'a Maladeta]] Coinciden en parti con o Molimento Natural atras feguras de protección: * [[Parque Natural de Pocetz-Maladeta]] * [[Parque Nacional d'Ordesa y d'as Tres Serols]] * [[Zona d'especial protección pa las aus|ZEPA]] de Pocetz-Maladeta * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Capecera d'o Río Aguas Limpias * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Alta Cinca, Ordesa-Comachibosa * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Buixaruelo y Foz d'os Navarros * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Pocetz-Maladeta * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Puertos de Pandicosa, Bramatuero y Brazato * [[Puesto d'importancia comunitaria|PIC]] Alta Val d'a Cinca * [[Reserva d'a Biosfera Ordesa-Comachibosa]] == Referencias == {{listaref}} ==Vinclos externos== * {{es}} [http://portal.aragon.es/portal/page/portal/MEDIOAMBIENTE/MEDIONATURAL/RED/ESPACIOS/ENP/CATEGORIAS/GLACIARES/ Molimento Natural d'as Cheleras Pirenencas. Gubierno d'Aragón] * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/geografia/espacios_protegidos/monumentos_naturales.asp#Glaciares GEA. Espacios Naturals Protechitos d'Aragón] {{Espacios naturals d'Aragón}} [[Categoría:Molimentos naturals d'Aragón|Cheleras Pirenencas]] [[Categoría:Cheleras d'Aragón|*]] [[Categoría:Cheleras d'os Pireneus|*]] jjwtf2ui3vqwdcmtw9t2js3msdm0190 Mula (Murcia) 0 50491 1837412 1833167 2022-07-21T12:15:14Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki :''Iste articlo trata sobre '''Mula'''. Ta altros emplegos d'o termin «mula» se veiga '''[[Mula (desambigación)]]'''.'' {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Mula |bandera = |escudo = Escudo de Mula.svg |imachen = [[Imachen:Mula cityscape.jpg|250px|Anvista de Mula]]<br />Anvista de Mula. |comunidat = Rechión de Murcia |comarca = Comarca d'o Río Mula |superficie = 633,38 |altaria = 313 |población = 16.942 |calendata = 2008 |distancia = 34 |ta = Murcia |cp = 30170 |chentilicio = |web = [http://www.mula.es/ www.Mula.es] |situación = [[Imachen:Mula Murcia.png|200px|situación de Mula en Murcia]]<br />situación de Mula en Murcia. }} '''Mula''' ye un [[municipio]] [[Espanya|espanyol]] situato en a [[Rechión de Murcia]], [[Comarcas d'a Rechión de Murcia|comarca]] d'o [[Comarca d'o Río Mula|Río Mula]] y [[partito chudicial]] de Mula (en ye a suya [[Capital (politica)|capital]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 16.942 habitants([[2008]]), en una superficie de 633,38 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 26,75 hab/km². == Cheografía == A localidat de Mula se troba situata a 313 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 34 [[km]] d'a ciudat de [[Murcia]], a capital d'a Rechión de Murcia. == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | Antonio Hernández Cava | [[Unión de Centro Democrático]] |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | Bibiano Imbernón García | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | Bibiano Imbernón García | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | Bibiano Imbernón García | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | José Iborra | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | José Iborra | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | José Iborra | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Diego Cervantes | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[2011]]– | José Iborra | [[Partido Popular]] |} == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.mula.es/ Pachina web oficial municipal de Mula]. {{Municipios d'a Comarca d'o Río Mula}} [[Categoría:Localidatz d'a Rechión de Murcia]] aeu25z2zch3dw93timmwa0o2z7yxcru Las Torres de Cotiellas 0 50526 1837417 1833279 2022-07-21T12:19:16Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Las Torres de Cotiellas |nombre_oficial = Las Torres de Cotillas |bandera = |escudo = |imachen = |comunidat = Rechión de Murcia |comarca = Segura Meya |superficie = 38,00 |altaria = 82 |población = 20.456 |calendata = 2008 |cod_provincia = 30 |cod_municipio = 038 |distancia = 15 |ta = Murcia |cp = 30565 |chentilicio = |ríos = [[Río Segura]] |web = [http://www.lastorresdecotillas.es/ www.LasTorresDeCotillas.es] |situación = [[Imachen:Torres de Cotillas.png|200px|situación de Las Torres de Cotillas en Murcia]]<br />situación de Las Torres de Cotillas en Murcia. }} '''Las Torres de Cotiellas''' (en [[idioma castellán|castellán]] ''Las Torres de Cotillas'') ye un [[municipio]] [[Espanya|espanyol]] situato en a [[Rechión de Murcia]], [[Comarcas d'a Rechión de Murcia|comarca]] d'a [[Segura Meya]] y [[partito chudicial]] de [[Molina del Segura]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 21.062 habitants ([[2009]]), en una superficie de 38,00 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 554,26 hab/km². == Cheografía == A localidat de Las Torres de Cotillas se troba situata a 82 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, a una [[distancia]] de 15 [[km]] d'a ciudat de [[Murcia]], a [[Capital (politica)|capital]] d'a Rechión de Murcia. === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1981]] | Juan de la Cruz Molina Molina | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[1981]]–[[1983]] | Antonio Contreras López | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | Jesús Ferrer García | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | Antonio Contreras López | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | José Beltrán Abellán | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | Manuel Fernandez Sandoval | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | Jesús Ferrer García | [[Partido Socialista Obrero Español]] |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | Domingo Coronado Romero | [[Partido Popular]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | Domingo Coronado Romero | [[Partido Popular]] |} == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.lastorresdecotillas.es/ Pachina web oficial municipal de Las Torres de Cotillas]. {{Municipios d'a Segura Meya}} [[Categoría:Localidatz d'a Rechión de Murcia]] b3or51uvwur7mx48j3jdwgs4xktkigg Categoría:Decenio de 700 14 62578 1837511 1496436 2022-07-21T20:17:51Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|700s|lo decenio de 700}} [[Categoría:Sieglo VIII]] 8dw2f30mgdjswcbp40f6wcfebf8r30z Categoría:Decenio de 710 14 62579 1837510 1496435 2022-07-21T20:17:34Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|710s|lo decenio de 710}} [[Categoría:Sieglo VIII]] q7q7ulrnstbtkgnp9ml3r591w86b7kx Categoría:Decenio de 720 14 62580 1837509 1496381 2022-07-21T20:17:17Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|720s|lo decenio de 720}} [[Categoría:Sieglo VIII]] p9mdl73cw37kg02n4ass7gxwqrbyfvu Categoría:Decenio de 730 14 62581 1837508 1496382 2022-07-21T20:17:00Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|730s|lo decenio de 730}} [[Categoría:Sieglo VIII]] rlijjzm5bupcfpd00f92xerqmzt6qbq Categoría:Decenio de 740 14 62582 1837507 1496383 2022-07-21T20:16:43Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|740s|lo decenio de 740}} [[Categoría:Sieglo VIII]] 03rf6shhwhw2kotfh64evi49fviwyvf Categoría:Decenio de 750 14 62583 1837506 1496384 2022-07-21T20:16:17Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|750s|lo decenio de 750}} [[Categoría:Sieglo VIII]] nhul39rgiou0r8h46dyx6kbk0ntjyt9 Categoría:Decenio de 760 14 62584 1837505 1496385 2022-07-21T20:01:44Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|760s|lo decenio de 760}} [[Categoría:Sieglo VIII]] ghq76gesz200r4npes08bgma85a5mww Categoría:Decenio de 770 14 62585 1837504 1496386 2022-07-21T20:01:22Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|770s|lo decenio de 770}} [[Categoría:Sieglo VIII]] 77p8vph6nbc22kgxckmhzd1eycrqh75 Categoría:Decenio de 780 14 62586 1837503 1511008 2022-07-21T20:01:02Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|780s|lo decenio de 780}} [[Categoría:Sieglo VIII]] c45n7pmi8qrjnjf9dg1t72py9cy7r0j Categoría:Decenio de 790 14 62587 1837502 1511009 2022-07-21T19:59:47Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|790s|lo decenio de 790}} [[Categoría:Sieglo VIII]] 0rgmdwfv8rca9vpwmxcv7751232h4gv Lista d'exotoponimos en aragonés 0 79426 1837493 1837369 2022-07-21T14:01:39Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki Ista ye una '''lista d'exotoponimos''' documentatos en [[idioma aragonés|aragonés]] clasificata por países y estatos. S'entienden como [[exotoponimo]]s totz os [[toponimo]]s de territorios que son allenos a l'aria a on que historicament s'ha parlato l'aragonés. ==[[Imachen:Flag of Albania.svg|22px|border]] Albania== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma albanés|albanés]] ! Atros nombres |- | [[Durrazo]]<ref>En a "[[Cronica de Espaynna]]" de [[García de Eugui]] s'escribe ''Duraço'', ''Duraçio'' y ''Duracio''</ref><ref>En a "[[Cronica de Morea]]" parlan a sobén d'o ''duch de Duraç'' y una vegata ''de Duraço''</ref><ref>En o "[[Libro de los Emperadors]]"escriben ''Dirrachio''</ref> | Durrës | |- | [[Tirana]] | Tiranë | |} ==[[Imachen:Flag of Germany.svg|22px|border]] Alemanya== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma alemán|alemán]] ! Atros nombres |- | [[Colonia (Alemanya)|Colonia]]<ref>Toponimo en [[Idioma aragonés|aragonés]] seguntes a ''[[Cronica de Morea]]'' en a suya traducción aragonesa.</ref> | Köln | Colonia Agrippina ([[latín]]) |- | [[Hamburgo]] | Hamburg | |- | [[Gostanza]]<ref name=CHUCHES>Toponimo en [[Idioma aragonés|aragonés]] seguntes a ''[[Cronicas d'os Chueces de Teruel]]''.</ref> | Konstanz | Constantia ([[latín]]) |- | [[Maganza]]<ref>Toponimo en [[Idioma aragonés|aragonés]] seguntes [http://books.google.com/books?cd=1&hl=es&id=GJpiAAAAMAAJ&dq=livra+trasoro&q=arcebispados amanix] en o ''[[Libro d'o Trasoro]]'' en a suya traducción aragonesa.</ref> | Mainz | Moguntiacum ([[latín]]) |- | [[Múnich]] | München | Minga ([[austro-baverán]]) |- | [[Ratisbona]] | Regensburg | Ratisbona ([[latín]]) |} ==[[Imachen:Flag of Andalusia.svg|22px|border]] Andalucía== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma castellán|castellán]] ! Atros nombres |- | [[Alchezira (Cádiz)|Alchezira]]<ref name="Paños2">En a [[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]] s'escribiba ''Aljazira de Alfrada'' u ''Aljazira de Alfadra''.</ref> | Algeciras | |- | [[Andúchar]]<ref>En a [[Cronica de Espaynna]] de [[García d'Eugui]] s'escribe ''Anduchar''.</ref> | Andújar | |- | [[Cordoba]] | Córdoba | |- | [[Malaga]] | Málaga | |- | [[Uelba]] | Huelva | Onuba ([[latín]]) |- | [[Xerez de la Frontera]] | Jerez de la Frontera | |} ==[[Imachen:Flag of Andorra.svg|22px|border]] Andorra== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma catalán|catalán]] ! Atros nombres |- | [[Andorra la Viella]] | Andorra la Vella | |} ==[[Imachen:Flag of England.svg|22px|border]] Anglaterra== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma anglés|anglés]] ! Atros nombres |- | [[Bristón]]<ref name="Paños">Toponimo antigo en [[Idioma aragonés|aragonés]] recolliu o [http://books.google.es/books?id=Klp8i0nSoH4C&pg=PA234&lpg=PA234&dq=briston+feyto&source=bl&ots=YaKHsruZmD&sig=qI1saPrzyyNshECWzv15IjB5GTQ&hl=es&sa=X&oi=book_result&resnum=3&ct=result#PPA230,M1 5 de chinero de 1394] en [[Zaragoza]].</ref> | Bristol | |- | [[Cestre]] <ref name = "comercial"/> | Chester | Caer ([[Idioma galés|galés]]) |} ==[[Imachen:Flag of Asturias (indoor).svg|22px|border]] Asturias== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma asturián|asturián]] ! Atros nombres ([[Idioma castellán|castellán]]) |- | [[Oviedo]] | Uviéu |Oviedo |} ==[[Imachen:Flag of Austria.svg|22px|border]] Austria== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma alemán|alemán]] ! Atros nombres |- | [[Salzburgo]] | Salzburg | |- | [[Viena]] | Wien | |} ==[[Imachen:Flag of Belgium.svg|22px|border]] Belchica== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma neerlandés|flamenco]] ! Nombre en [[idioma francés|francés]] ! Atros nombres |- | [[Anvers]] | Antwerpen | Anvers |- | [[Bruche]]<ref name = "comercial">{{es}} [https://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/08/76/_ebook.pdf ''Léxico del comercio medieval en Aragón (siglo XV)''], J. Ángel Sesma, Ángeles Líbano, [[Institución Fernando el Católico]], [[1982]]. ISBN 84-00-05140-8</ref> | Brugge | Bruges |- | [[Contrai]]<ref>En un inventario d'obchectos escrito en Zaragoza en 1519 s'escribe ''Contray''</ref> | Kortrijk | Courtrai |} ==[[Imachen:Flag of Castile.svg|22px|border]] Castiella== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma castellán|castellán]] ! Atros nombres |- | [[Bilforato]]<ref>Apareixe en os textos latins escritos en Aragón como una d'as mugas d'os dominios d'o rei. Prene o suyo nombre por os buenos fueros. As formas que se conoixen en aragonés son ''Bilforato, Belforado y Bilforado''</ref> | Belorado | |- | [[Huet]]<ref>O exotoponimo aragonés se rechistra entre os apellitos de chent d'o sieglo XV en a [[Comunidat de Teruel]] (''De Huet'')</ref> | Huete | |- | [[Madrit]] | Madrid | |- | [[Miranda d'Ebro]] | Miranda de Ebro | |} ==[[Imachen:Flag of Catalonia.svg|22px|border]] Catalunya== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma catalán|catalán]] ! Atros nombres |- | [[Almacellas]]<ref>[[José María Sánchez Molledo]]: [http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/28/83/_ebook.pdf ''Arbitristas aragoneses de los siglos XVI y XVII'']. TEXTOS. Fuentes Históricas Aragonesas, 45. Institución Fernando el Católico.</ref> | Almacelles | |- | [[Azcón]] | Ascó | |- | [[Chirona]] | Girona | |- | [[Leida]]<ref>[//wikisource.org/wiki/Carta_d%27o_Rei_D._Chaime_d%27Arag%C3%B3n_%C3%A1_Mohamat_Aboabdille_Abenasar,_Rei_de_Granada_(1297) ''Carta d'o Rei D. Chaime d'Aragón a Mohamat Aboabdille Abenasar, Rei de Granada (1297)''].</ref><ref>[http://books.google.es/books?id=stg4AAAAIAAJ&dq=Arcevispe&q=Leyda&pgis=1#search Uso de ''Leyda'' en un decumento].</ref><ref>[http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/03/52/10caruana.pdf ''Leyda'' en ''Una relación inedita de los Jueces de Teruel].</ref> | Lleida | |- | [[Perpinyán]] | Perpinyà | Perpignan ([[idioma francés|francés]]) |} ==[[Imachen:Flag of Sardinia, Italy.svg|22px|border]] Cerdenya== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma sardo|sardo]] ! Atros nombres |- | [[Cáller]] | Castèddu | Cagliari ([[idioma italián|italián]]) |- | [[Oristán]] | Aristanis | Oristano ([[idioma italián|italián]]) |} ==[[Imachen:Flag of Croatia.svg|22px|border]] Croacia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma crovate|crovate]] ! Atros nombres |- | [[Chadra]]<ref>En a "[[Cronica de Morea]]" a ciudat ye mencionata como ''Jadra'' (ye dicir "Chadra"), y s'escribiba de trazas pareixitas en atras luengas europeas.</ref> | Zadar | Zadra ([[idioma dalmata|dalmata]]) |- | [[Parenzo]]<ref>En a "[[Cronica de Morea]]" s'escribe ''Parenço''</ref> | Poreč | Parenzo ([[idioma italián|italián]]) |- | [[Ragusa]]<ref>En o "[[Libro de los fechos et conquistas del principado de la Morea]]" amaneix como ''Ragusa''</ref> | Dubrovnik | Rausa ([[idioma dalmata|dalmata]]) |} ==[[Imachen:Flag of Denmark.svg|22px|border]] Dinamarca== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma danés|danés]] ! Atros nombres |- | [[Copenaguen]] | København | |} ==[[Imachen:Flag of Scotland.svg|22px|border]] Escocia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma gaelico escocés|gaelico escocés]] ! Atros nombres |- | [[Edimburgo]] | Dùn Èideann | Edinburgh (en [[Idioma anglés|anglés]]) |} ==[[Imachen:Flag of Egypt.svg|22px|border]] Echipto== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma arabe|arabe]] ! Atros nombres |- | [[Aleixandría (Echipto)|Aleixandría]] | al-Iskandariyya | Αλεξάνδρεια ([[idioma griego|griego]]) |- | [[O Caire|El Caire]] | Al-Qāhira | |- | [[Damiata]] | Medīnat Dimyāt | |} ==[[Imachen:Flag of the Basque Country.svg|22px|border]] Euskal Herria<ref>No encluye a parti de Navarra historicament de parla navarro-aragonesa. Ta toponimos d'iste territorio se veiga [[Lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos#Navarra|Lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos]]</ref>== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma basco|basco]] ! Atros nombres |- | [[Abaurrea de Chuso]] | Abaurrepea | Abaurrea Baja ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Abaurrea de Suso]] | Abaurregaina | Abaurrea Alta ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Bermeu]] | Bermeo | Bermeo ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Berrio Plano]] | Berriobeiti | Berrioplano ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Bidángoz]] | Bidankoze | Vidángoz ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Bilbau]]<ref>O exotoponimo en aragonés se conoix por l'apellito de Bilbau que teneba una habitanta de Zaragoza (María de Vilbau) en o [[Fogache de 1495]].</ref> | Bilbo | Bilbao ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Burguet]] | Auritz | Burguete ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Burlata]] u [[Burlata|Bruslata]] | Burlata | Burlada ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Chaurrieta]] | Eaurta | Jaurrieta ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Chus la Penya]] | Juslapeña | Txulapain ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Escároz]] | Ezkaroze | Ezcároz ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Fontarrabia]]<ref>Toponimo aragonés seguntes a ''[[Cronica de Espaynna]]'' de [[García de Eugui]].</ref> | Hondarribia | Fuenterrabía ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Lezon]] | Lezo | Lezo ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Ochogavia]] | Otsagabia | Ochagavía ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Orbaiceta]] | Orbaitzeta | Orbaiceta ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[La Rentería]] | Errenteria | Rentería ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Roncesvals]] | Orreaga | Roncesvalles ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Sant Miguel lo Viello]] | Eiheralarre | Saint-Michel ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Sant Sabastián]] | Donostia | Sant Sebastián ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Uhart]] | Uharte | Huarte ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Uhart de Val d'Araquil]] | Uharte-Arakil | Huarte-Araquil ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Urroz]] | Urroz | Urrotz ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[La Val de Carlos]] | Luzaide | Valcarlos ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Val d'Ollo]] | Ollaran | Ollo ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Villanueva d'Ezcua]] | Hiriberri | Villanueva de Aezcoa ([[idioma castellán|castellán]]) |- | [[Villava]] | Atarrabia | Villava ([[idioma castellán|castellán]]) |} ==[[Imachen:Flag of the United States.svg|22px|border]] Estaus Unius== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma anglés|anglés]] ! Atros nombres |- | [[Nueva York]] | New York | |} ==[[Imachen:Flag of France.svg|22px|border]] Francia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma francés|francés]] ! Atros nombres |- | [[Alanzón]] | Alençon | Alençoun (en [[idioma normando|normando]]) |- | [[Burch (Francia)|Burch]]<ref name = "comercial"/> | Bourges | |- | [[Cambrai]]<ref name = "comercial"/> | Cambrai | Kamerijk (en [[idioma neerlandés|neerlandés]]) |- | [[Engolesme]] | Angoulême | Engoulaeme (en [[Idioma petavín-santonchés|petavín-santonchés]]) |- | [[Exalons]]<ref name = "comercial"/> | Châlons-en-Champagne | |- | [[León d'o Roine]]<ref>Apareixe en a [[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]] como ''León del Royne'', en a [[Cronica de Morea]] como ''León sobre el Rose'' y en as [[Cronicas d'os Chudeces de Teruel]] como ''Leon sobre el Roine''</ref> | Lyon | Liyon (en [[Idioma franco-provenzal|franco-provenzal]]) |- | [[Piteus]] | Poitiers | Poetae (en [[Idioma petavín-santonchés|petavín-santonchés]]) |- |- | [[Rems]]<ref name = "comercial"/> | Reims | |- | [[Roan]]<ref name = "comercial"/> | Rouen | |- | [[Vianes]]<ref name = "comercial"/> | Vienne (Isèra) | Vièna (en [[Idioma franco-provenzal|franco-provenzal]]) |} ==[[Imachen:Flag of Greece.svg|22px|border]] Grecia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma griego|griego]] ! Atros nombres |- | [[Atenas]] | Αθήνα | |- | [[Salonica]] | Σαλονίκη | |} ==[[Imachen:Flag of India.svg|22px|border]] India== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre ! Atros nombres |- | [[Calcula]] | Kolkata (en [[idioma bengalí|bengalí]]) | |} ==[[Imachen:Flag of Italy.svg|22px|border]] Italia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma italián|italián]] ! Atros nombres |- | [[Aquileya]]<ref>Traducción herediana de "[[Breviarum ab urbe condita]]"</ref> | Aquileia | Aquilee ([[idioma friulán|friulán]]) |- | [[Brándiz]]<ref>"[[Cronica de los Conquiridors]]"</ref> | Brindisi | Brinnisi ([[dialecto brindisín|brindisín]]) |- | [[Florencia]] | Firenze | |- | [[Gayeta]]<ref name=CHUCHES/> | Gaeta | |- | [[Milán]] | Milano | |- | [[Nápols]] | Napoli | Napule ([[idioma napolitán|napolitán]]) |- | [[Padua]] | Padova | Pàdoa o Pàoa ([[idioma venecián|venecián]]) |- | [[Potencia (Italia)|Potencia]]<ref name = "comercial"/> | Potenza | Putenza ([[idioma napolitán|napolitán]]) |- | [[Venecia]] | Venezia | Venezsia ([[idioma venecián|venecián]]) |} ==[[Imachen:Flag of Lithuania.svg|22px|border]] Lituania== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma lituán|lituán]] ! Atros nombres |- | [[Vilna]] | Vilnius | |} ==[[Imachen:Flag of the Republic of Macedonia.svg|22px|border]] Macedonia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma macedonián|macedonián]] ! Atros nombres |- | [[Agrida]]<ref name="ReferenceA"/> | Ohrid | Ochrida/Achrida ([[idioma griego|griego]]) |- | [[Scopia]]<ref name="ReferenceA">Toponimo en [[idioma aragonés|aragonés]] seguntes o [[Libro de los Emperadors]] en a suya traducción aragonesa</ref> | Skopje | |} ==[[Imachen:Flag of Morocco.svg|22px|border]] Marruecos== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma arabe|arabe]] ! Atros nombres |- | [[Táncher]] | طنجة / Tanja | طنجة / Tanja (en [[Luengas berbers|berber]]) |} ==[[Imachen:Flag of Occitania.svg|22px|border]] Occitania== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma occitán|occitán]] ! Atros nombres |- | [[Aranyonet]] | Aranhonet | Aragnouet ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Ausa]] | Aus e Aussat | Aux-Aussat ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Avinyón]] | Avinhon | Avignon ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Banyeras de Luixón]] | Banhèras de Luishon | Bagnères-de-Luchon ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Besers]] | Besièrs | Béziers ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Bordeus]] | Bordèu | Bordeaux ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Brianzo]]<ref name = "comercial"/> | Briançon | |- | [[Carcasona]]<ref>Toponimo en aragonés seguntes a ''[[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]]''.</ref> | Carcassona | Carcassonne ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Coarasa]] | Coarrasa | Coarraze ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Limoches]]<ref name = "comercial"/> | Limoges | Limòtges |- | [[Montpeller]] | Montpelhièr | Montpellier ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Narbona]]<ref>Toponimo en aragonés seguntes a ''[[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]]''.</ref> | Narbona | Narbonne ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Sant Ponz de Tomeras]]<ref>Toponimo en aragonés seguntes a ''[[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]]''.</ref> | Sant Ponç de Tomièiras | Saint-Pons-de-Thomières ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Seta (Biarn)|Seta]]<ref>Apareixe en o ''"Cartulario d'o Hespital de Santa Cristina de Somport"'' en romance aragonés como ''Seta''.</ref> | Cèta-Eigun | Cette-Eygun ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Valverde (Gardon)|Valverde]]<ref>Apareixe en a ''"[[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]]"'' en romance aragonés como ''Valuerde''.</ref> | Vauvèrd | Vauvert ([[idioma francés|francés]]) |- | [[Villa d'Osal]] | Vièla | Bielle ([[idioma francés|francés]]) |} ==[[Imachen:Flag of the Land of Valencia (official).svg|22px|border]] País Valencián<ref>No encluye a parti d'o País Valencián historicament de parla aragonesa. Ta toponimos d'iste territorio se veiga [[Lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos#País Valencián]]</ref>== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma catalán|catalán]] ! Atros nombres |- | [[Alchezira (Valencia)|Alchezira]] | Alzira | |} ==[[Imachen:Flag of Palestine.svg|22px|border]] Palestina== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma arabe|arabe]] ! Atros nombres |- | [[Ebrón (Palestina)|Ebrón]]<ref name=ACTASDELASCORTZ>{{an}} ''[[Actas de las cortz de 1398-1400]]''.</ref> | الخليل | |} ==[[Imachen:Flag of Poland.svg|22px|border]] Polonia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma polaco|polaco]] ! Atros nombres |- | [[Cracovia]] | Kraków | |- | [[Varsovia]] | Warszawa | |} ==[[Imachen:Flag of Portugal.svg|22px|border]] Portugal== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma portugués|portugués]] ! Atros nombres |- | [[Beyas]]<ref name = "comercial"/> | Beja |- | [[Lisbona]]<ref name=CHUCHES/> | Lisboa | |} ==[[Imachen:Flag of the Czech Republic.svg|22px|border]] Republica Checa== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma checo|checo]] ! Atros nombres |- | [[Praga]] | Praha | |} ==[[Imachen:Flag of Romania.svg|22px|border]] Rumanía== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma rumán|rumán]] ! Atros nombres |- | [[Bucarest]] | Bucureşti | |- | [[Constancia (Rumanía)|Constancia]] | Constanţa | |} ==[[Imachen:Flag of Russia.svg|22px|border]] Rusia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma ruso|ruso]] ! Atros nombres |- | [[Moscú]] | Москва | |- | [[Sant Petersburgo]] | Санкт-Петерб́ург | |} ==[[Imachen:Sicilian Flag.svg|22px|border]] Secilia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma secilián|secilián]] ! Atros nombres |- | [[Mecina]]<ref>Toponimo en aragonés seguntes la ''[[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]]''.</ref> | Missina | Messina ([[idioma italián|italián]]) |- | [[Palermo]] | Palermu | |} ==[[Imachen:Flag of Serbia.svg|22px|border]] Serbia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma serbio|serbo]] ! Atros nombres |- | [[Belgrado]] | Београд | |} ==[[Imachen:Flag of Syria.svg|22px|border]] Siria== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma arabe|arabe]] ! Atros nombres |- | [[Domás]] | Dimashq | |} ==[[Imachen:Flag of Sweden.svg|22px|border]] Suecia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma sueco|sueco]] ! Atros nombres |- | [[Estocolmo]] | Stockholm | |} ==[[Imachen:Flag of Switzerland.svg|22px|border]] Suiza== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma alemán|alemán]] ! Nombre en [[idioma francés|francés]] ! Nombre en [[idioma italián|italián]] ! Nombre en [[Idioma rumanch|rumanch]] ! Atros nombres |- | [[Berna]] | Bern | Berne | Berna | Berna | |- | [[Chinevra]] | Genf | Genève | Ginevra | Genevra | Geneva ([[idioma franco-provenzal|franco-provenzal]]) |- | [[Lausana]] | | Lausanne | Losanna | Genevra | Losena ([[idioma franco-provenzal|franco-provenzal]]) |- | [[Zúrich]] | | Zürich | | | |} ==[[Imachen:Flag of Turkey.svg|22px|border]] Turquía== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[idioma turco|turco]] ! Atros nombres |- | [[Andrianoplin]]<ref>En a obra [[Chuan Ferrández d'Heredia|herediana]] se troba de diferents trazas ''Andrianopli'', ''Andrianoplin'', ''Andrianopoli''</ref> | Edirne | Ανδριανούπολις ([[idioma griego|griego]]) |- | [[Antioquía]]<ref>En o "[[Libro de los Emperadors]]" escriben o toponimo como ''Antiochia'' u ''Antiocha'' (a ''ch'' tien valor de ''k'' en iste caso)</ref><ref>En o "[[Libro d'as Marabillas d'o Mundo]]" escriben ''Antiocha'' (a ''ch'' tien valor de ''k'' en iste caso)</ref> | Antakya | Ἀντιόχεια ([[idioma griego|griego]]) |- | [[Trapesonda]]<ref>Trobamos mencions a Trapesonda en o "[[Libro de los Emperadors]]" y en o "[[Libro d'as Marabillas d'o Mundo]]"</ref> | Trabzon | Τραπεζούντα ([[idioma griego|griego]]) |} ==Referencias== {{listaref|2}} ==Se veiga tamién== *[[Lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos]] *[[Lista de toponimos d'o territorio catalanofono d'Aragón]] [[Categoría:Toponimia aragonesa]] [[Categoría:Listas|Exotoponimos en aragonés]] ar2fbc7zzq4rjexpeh590cm8kzaci6r Lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos 0 79428 1837409 1837402 2022-07-21T12:11:16Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki Ista ye una '''lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos''' en [[idioma aragonés|aragonés]] clasificata por territorios. Aquí se pueden trobar toponimos de localidatz que han perteneixiu a o dominio lingüistico de l'aragonés encara que en l'actualidat no lo fan, por ixo se pueden tractar como [[endotoponimo]]s. Tampoco no s'encluyen en ista lista os toponimos de localidatz perteneixients a l'actual Aragón, se pueden consultar en a [[lista de municipios d'Aragón]]. Se considera como territorios historicament aragonesofonos a parti de [[Navarra]] de parla [[navarro-aragonés|navarro-aragonesa]], as [[comarcas churras]] d'o País Valencián y qualques zonas d'a [[rechión de Murcia]] y [[A Riocha]]. ==[[Imachen:Flag of the Region of Murcia.svg|22px|border]] Murcia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Ricot]] | Ricote |} ==[[Imachen:Flag of Navarre.svg|22px|border]] Navarra== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Cortz (Navarra)|Cortz]]<ref>Apareixe en textos medievals como ''Corts''</ref> | Cortes |- | [[Liach]] | Liache |- | [[Petiella d'Aragón]] | Petilla de Aragón |- | [[Xabier]] | Javier |} ==[[Imachen:Flag of the Land of Valencia (official).svg|22px|border]] País Valencián== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma valencián|valencián]] ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alchimia d'Almonecir]] | Algímia d'Almonesir | Algimia de Almonacid |- | [[Aranyuel]] | Aranyel | Arañuel |- | [[Archelita]] | Argeleta | Argeleta |- | [[Castiello de Villamalefa]] | El Castell de Vilamalefa | Castillo de Villamalefa |- | [[Cortes d'Arenoso]] | Cortes d'Arenós | Cortes de Arenoso |- | [[Espadiella]] | Espadella | Espadilla |- | [[Fuent la Reina]] | La Font de la Reina | Fuente la Reina |- | [[Fuents d'Ayódar]] | Les Fonts d'Aiòder | Fuentes de Ayódar |- | [[Ludién]] | Lludient | Ludiente |- | [[Montanellos]] | Montanejos | Montanejos |- | [[Montán]] | Montant | Montán |- | [[Puebla d'Arenoso]] | La Pobla d'Arenós | Puebla de Arenoso |- | [[Tuega]] | Toga | Toga |- | [[Torralba (Castellón)|Torralba]] | Torralba | Torralba del Pinar |- | [[Torrechiva]] | Torre-xiva | Torrechiva |- | [[Zucaina]] | Sucaina | Zucaina |- | [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]] | Vilafermosa | Villahermosa del Río |- | [[Villamalur]] | Vilamalur | Villamalur |- | [[Villanueva de la Reina]] | Vilanova de la Reina | Villanueva de Viver |} ==[[Imachen:Flag of La Rioja (with coat of arms).svg|22px|border]] A Riocha== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alberit (A Riocha)|Alberit]] | Alberite |} ==Referencias== {{listaref}} ==Se veiga tamién== *[[Lista de toponimos d'o territorio catalanofono d'Aragón]] *[[Lista d'exotoponimos en aragonés]] [[Categoría:Toponimia aragonesa]] 60fxu6jn85lb8fursp23sdi0ttlszs9 1837416 1837409 2022-07-21T12:18:55Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki Ista ye una '''lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos''' en [[idioma aragonés|aragonés]] clasificata por territorios. Aquí se pueden trobar toponimos de localidatz que han perteneixiu a o dominio lingüistico de l'aragonés encara que en l'actualidat no lo fan, por ixo se pueden tractar como [[endotoponimo]]s. Tampoco no s'encluyen en ista lista os toponimos de localidatz perteneixients a l'actual Aragón, se pueden consultar en a [[lista de municipios d'Aragón]]. Se considera como territorios historicament aragonesofonos a parti de [[Navarra]] de parla [[navarro-aragonés|navarro-aragonesa]], as [[comarcas churras]] d'o País Valencián y qualques zonas d'a [[rechión de Murcia]] y [[A Riocha]]. ==[[Imachen:Flag of the Region of Murcia.svg|22px|border]] Murcia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alcantariella]] | Alcantarilla |- | [[Alfama de Murcia]] | Alhama de Murcia |- | [[Bulles]] | Bullas |- | [[Cartachena]] | Cartagena |- | [[Chumiella]] | Jumilla |- | [[Fabaniella]] | Abanilla |- | [[Fabarán]] | Abarán |- | [[Libriella]] | Librella |- | [[Llorquí]] | Lorquí |- | [[Oxóx]] | Ojós |- | [[Ricot]] | Ricote |- | [[Las Torres de Cotiellas]] | Las Torres de Cotillas |} ==[[Imachen:Flag of Navarre.svg|22px|border]] Navarra== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Cortz (Navarra)|Cortz]]<ref>Apareixe en textos medievals como ''Corts''</ref> | Cortes |- | [[Liach]] | Liache |- | [[Petiella d'Aragón]] | Petilla de Aragón |- | [[Xabier]] | Javier |} ==[[Imachen:Flag of the Land of Valencia (official).svg|22px|border]] País Valencián== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma valencián|valencián]] ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alchimia d'Almonecir]] | Algímia d'Almonesir | Algimia de Almonacid |- | [[Aranyuel]] | Aranyel | Arañuel |- | [[Archelita]] | Argeleta | Argeleta |- | [[Castiello de Villamalefa]] | El Castell de Vilamalefa | Castillo de Villamalefa |- | [[Cortes d'Arenoso]] | Cortes d'Arenós | Cortes de Arenoso |- | [[Espadiella]] | Espadella | Espadilla |- | [[Fuent la Reina]] | La Font de la Reina | Fuente la Reina |- | [[Fuents d'Ayódar]] | Les Fonts d'Aiòder | Fuentes de Ayódar |- | [[Ludién]] | Lludient | Ludiente |- | [[Montanellos]] | Montanejos | Montanejos |- | [[Montán]] | Montant | Montán |- | [[Puebla d'Arenoso]] | La Pobla d'Arenós | Puebla de Arenoso |- | [[Tuega]] | Toga | Toga |- | [[Torralba (Castellón)|Torralba]] | Torralba | Torralba del Pinar |- | [[Torrechiva]] | Torre-xiva | Torrechiva |- | [[Zucaina]] | Sucaina | Zucaina |- | [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]] | Vilafermosa | Villahermosa del Río |- | [[Villamalur]] | Vilamalur | Villamalur |- | [[Villanueva de la Reina]] | Vilanova de la Reina | Villanueva de Viver |} ==[[Imachen:Flag of La Rioja (with coat of arms).svg|22px|border]] A Riocha== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alberit (A Riocha)|Alberit]] | Alberite |} ==Referencias== {{listaref}} ==Se veiga tamién== *[[Lista de toponimos d'o territorio catalanofono d'Aragón]] *[[Lista d'exotoponimos en aragonés]] [[Categoría:Toponimia aragonesa]] slz21e18bq6azeqjhfk2tim2yhno54n 1837420 1837416 2022-07-21T12:21:37Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki Ista ye una '''lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos''' en [[idioma aragonés|aragonés]] clasificata por territorios. Aquí se pueden trobar toponimos de localidatz que han perteneixiu a o dominio lingüistico de l'aragonés encara que en l'actualidat no lo fan, por ixo se pueden tractar como [[endotoponimo]]s. Tampoco no s'encluyen en ista lista os toponimos de localidatz perteneixients a l'actual Aragón, se pueden consultar en a [[lista de municipios d'Aragón]]. Se considera como territorios historicament aragonesofonos a parti de [[Navarra]] de parla [[navarro-aragonés|navarro-aragonesa]], as [[comarcas churras]] d'o País Valencián y qualques zonas d'a [[rechión de Murcia]] y [[A Riocha]]. ==[[Imachen:Flag of the Region of Murcia.svg|22px|border]] Murcia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alcantariella]] | Alcantarilla |- | [[Alfama de Murcia]] | Alhama de Murcia |- | [[Bulles]] | Bullas |- | [[Cartachena]] | Cartagena |- | [[Chumiella]] | Jumilla |- | [[Fabaniella]] | Abanilla |- | [[Fabarán]] | Abarán |- | [[Libriella]] | Librella |- | [[Llorquí]] | Lorquí |- | [[Oxóx]] | Ojós |- | [[Ricot]] | Ricote |- | [[Las Torres de Cotiellas]] | Las Torres de Cotillas |} ==[[Imachen:Flag of Navarre.svg|22px|border]] Navarra== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Cortz (Navarra)|Cortz]]<ref>Apareixe en textos medievals como ''Corts''</ref> | Cortes |- | [[Liach]] | Liache |- | [[Petiella d'Aragón]] | Petilla de Aragón |- | [[Xabier]] | Javier |} ==[[Imachen:Flag of the Land of Valencia (official).svg|22px|border]] País Valencián== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma valencián|valencián]] ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alchimia d'Almonecir]] | Algímia d'Almonesir | Algimia de Almonacid |- | [[Aranyuel]] | Aranyel | Arañuel |- | [[Archelita]] | Argeleta | Argeleta |- | [[Castiello de Villamalefa]] | El Castell de Vilamalefa | Castillo de Villamalefa |- | [[Cortes d'Arenoso]] | Cortes d'Arenós | Cortes de Arenoso |- | [[Espadiella]] | Espadella | Espadilla |- | [[Fuent la Reina]] | La Font de la Reina | Fuente la Reina |- | [[Fuents d'Ayódar]] | Les Fonts d'Aiòder | Fuentes de Ayódar |- | [[Ludién]] | Lludient | Ludiente |- | [[Montanellos]] | Montanejos | Montanejos |- | [[Montán]] | Montant | Montán |- | [[Puebla d'Arenoso]] | La Pobla d'Arenós | Puebla de Arenoso |- | [[Tuega]] | Toga | Toga |- | [[Torralba (Castellón)|Torralba]] | Torralba | Torralba del Pinar |- | [[Torrechiva]] | Torre-xiva | Torrechiva |- | [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]] | Vilafermosa | Villahermosa del Río |- | [[Villamalur]] | Vilamalur | Villamalur |- | [[Villanueva de la Reina]] | Vilanova de la Reina | Villanueva de Viver |- | [[Zucaina]] | Sucaina | Zucaina |} ==[[Imachen:Flag of La Rioja (with coat of arms).svg|22px|border]] A Riocha== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alberit (A Riocha)|Alberit]] | Alberite |} ==Referencias== {{listaref}} ==Se veiga tamién== *[[Lista de toponimos d'o territorio catalanofono d'Aragón]] *[[Lista d'exotoponimos en aragonés]] [[Categoría:Toponimia aragonesa]] ehnzlcbjs1hz0shdd72lmh7w8vslnbn 1837461 1837420 2022-07-21T12:42:50Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki Ista ye una '''lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos''' en [[idioma aragonés|aragonés]] clasificata por territorios. Aquí se pueden trobar toponimos de localidatz que han perteneixiu a o dominio lingüistico de l'aragonés encara que en l'actualidat no lo fan, por ixo se pueden tractar como [[endotoponimo]]s. Tampoco no s'encluyen en ista lista os toponimos de localidatz perteneixients a l'actual Aragón, se pueden consultar en a [[lista de municipios d'Aragón]]. Se considera como territorios historicament aragonesofonos a parti de [[Navarra]] de parla [[navarro-aragonés|navarro-aragonesa]], as [[comarcas churras]] d'o País Valencián y qualques zonas d'a [[rechión de Murcia]] y [[A Riocha]]. ==[[Imachen:Flag of the Region of Murcia.svg|22px|border]] Murcia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alcantariella]] | Alcantarilla |- | [[Alfama de Murcia]] | Alhama de Murcia |- | [[Bulles]] | Bullas |- | [[Cartachena]] | Cartagena |- | [[Chumiella]] | Jumilla |- | [[Fabaniella]] | Abanilla |- | [[Fabarán]] | Abarán |- | [[Libriella]] | Librella |- | [[Llorquí]] | Lorquí |- | [[Oxóx]] | Ojós |- | [[Ricot]] | Ricote |- | [[Las Torres de Cotiellas]] | Las Torres de Cotillas |} ==[[Imachen:Flag of Navarre.svg|22px|border]] Navarra== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Cortz (Navarra)|Cortz]]<ref>Apareixe en textos medievals como ''Corts''</ref> | Cortes |- | [[Liach]] | Liache |- | [[Petiella d'Aragón]] | Petilla de Aragón |- | [[Xabier]] | Javier |} ==[[Imachen:Flag of the Land of Valencia (official).svg|22px|border]] País Valencián== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma valencián|valencián]] ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alchimia d'Almonecir]] | Algímia d'Almonesir | Algimia de Almonacid |- | [[Aranyuel]] | Aranyel | Arañuel |- | [[Archelita]] | Argeleta | Argeleta |- | [[Castiello de Villamalefa]] | El Castell de Vilamalefa | Castillo de Villamalefa |- | [[Cortes d'Arenoso]] | Cortes d'Arenós | Cortes de Arenoso |- | [[Espadiella]] | Espadella | Espadilla |- | [[Fuent la Reina]] | La Font de la Reina | Fuente la Reina |- | [[Fuents d'Ayódar]] | Les Fonts d'Aiòder | Fuentes de Ayódar |- | [[Ludién]] | Lludient | Ludiente |- | [[Montanellos]] | Montanejos | Montanejos |- | [[Montán]] | Montant | Montán |- | [[Puebla d'Arenoso]] | La Pobla d'Arenós | Puebla de Arenoso |- | [[Tuega]] | Toga | Toga |- | [[Torralba (Castellón)|Torralba]] | Torralba | Torralba del Pinar |- | [[Torrechiva]] | Torre-xiva | Torrechiva |- | [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]] | Vilafermosa | Villahermosa del Río |- | [[Villamalur]] | Vilamalur | Villamalur |- | [[Villanueva de la Reina]] | Vilanova de la Reina | Villanueva de Viver |- | [[Zucaina]] | Sucaina | Zucaina |} ==[[Imachen:Flag of La Rioja (with coat of arms).svg|22px|border]] A Riocha== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alberit (A Riocha)|Alberit]] | Alberite |- | [[Agonciello]] | Agoncillo |- | [[Arnediello]] | Arnedillo |- | [[Calagorra]] | Calahorra |- | [[Castroviello]] | Castroviejo |- | [[Daroca de Riocha]] | Daroca de Rioja |- | [[Fornos (A Riocha)|Fornos]] | Hornos de Moncalvillo |- | [[Lacuniella de Chubera]] | Lagunilla del Jubera |- | [[Logronyo]] | Logroño |- | [[Matut]] | Matute |- | [[Muniella]] | Munilla |- | [[Muriello de Río Leza]] | Murillo de Río Leza |- | [[Nachera]] | Nájera |- | [[Navarret (A Riocha)|Navarret]] | Navarrete |- | [[Preixano]] | Préjano |- | [[Ribafreta]] | Ribafrecha |} ==Referencias== {{listaref}} ==Se veiga tamién== *[[Lista de toponimos d'o territorio catalanofono d'Aragón]] *[[Lista d'exotoponimos en aragonés]] [[Categoría:Toponimia aragonesa]] e0b2zdieesj25v54r8sza2j5gijophs 1837463 1837461 2022-07-21T12:46:43Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki Ista ye una '''lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos''' en [[idioma aragonés|aragonés]] clasificata por territorios. Aquí se pueden trobar toponimos de localidatz que han perteneixiu a o dominio lingüistico de l'aragonés encara que en l'actualidat no lo fan, por ixo se pueden tractar como [[endotoponimo]]s. Tampoco no s'encluyen en ista lista os toponimos de localidatz perteneixients a l'actual Aragón, se pueden consultar en a [[lista de municipios d'Aragón]]. Se considera como territorios historicament aragonesofonos a parti de [[Navarra]] de parla [[navarro-aragonés|navarro-aragonesa]], as [[comarcas churras]] d'o País Valencián y qualques zonas d'a [[rechión de Murcia]] y [[A Riocha]]. ==[[Imachen:Flag of the Region of Murcia.svg|22px|border]] Murcia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alcantariella]] | Alcantarilla |- | [[Alfama de Murcia]] | Alhama de Murcia |- | [[Bulles]] | Bullas |- | [[Cartachena]] | Cartagena |- | [[Chumiella]] | Jumilla |- | [[Fabaniella]] | Abanilla |- | [[Fabarán]] | Abarán |- | [[Libriella]] | Librella |- | [[Llorquí]] | Lorquí |- | [[Oxóx]] | Ojós |- | [[Ricot]] | Ricote |- | [[Las Torres de Cotiellas]] | Las Torres de Cotillas |} ==[[Imachen:Flag of Navarre.svg|22px|border]] Navarra== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Cortz (Navarra)|Cortz]]<ref>Apareixe en textos medievals como ''Corts''</ref> | Cortes |- | [[Liach]] | Liache |- | [[Petiella d'Aragón]] | Petilla de Aragón |- | [[Xabier]] | Javier |} ==[[Imachen:Flag of the Land of Valencia (official).svg|22px|border]] País Valencián== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma valencián|valencián]] ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alchimia d'Almonecir]] | Algímia d'Almonesir | Algimia de Almonacid |- | [[Aranyuel]] | Aranyel | Arañuel |- | [[Archelita]] | Argeleta | Argeleta |- | [[Castiello de Villamalefa]] | El Castell de Vilamalefa | Castillo de Villamalefa |- | [[Cortes d'Arenoso]] | Cortes d'Arenós | Cortes de Arenoso |- | [[Espadiella]] | Espadella | Espadilla |- | [[Fuent la Reina]] | La Font de la Reina | Fuente la Reina |- | [[Fuents d'Ayódar]] | Les Fonts d'Aiòder | Fuentes de Ayódar |- | [[Ludién]] | Lludient | Ludiente |- | [[Montanellos]] | Montanejos | Montanejos |- | [[Montán]] | Montant | Montán |- | [[Puebla d'Arenoso]] | La Pobla d'Arenós | Puebla de Arenoso |- | [[Tuega]] | Toga | Toga |- | [[Torralba (Castellón)|Torralba]] | Torralba | Torralba del Pinar |- | [[Torrechiva]] | Torre-xiva | Torrechiva |- | [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]] | Vilafermosa | Villahermosa del Río |- | [[Villamalur]] | Vilamalur | Villamalur |- | [[Villanueva de la Reina]] | Vilanova de la Reina | Villanueva de Viver |- | [[Zucaina]] | Sucaina | Zucaina |} ==[[Imachen:Flag of La Rioja (with coat of arms).svg|22px|border]] A Riocha== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alberit (A Riocha)|Alberit]] | Alberite |- | [[Agonciello]] | Agoncillo |- | [[Arnediello]] | Arnedillo |- | [[Calagorra]] | Calahorra |- | [[Castroviello]] | Castroviejo |- | [[Daroca de Riocha]] | Daroca de Rioja |- | [[Fornos (A Riocha)|Fornos]] | Hornos de Moncalvillo |- | [[Lacuniella de Chubera]] | Lagunilla del Jubera |- | [[Logronyo]] | Logroño |- | [[Matut]] | Matute |- | [[Muniella]] | Munilla |- | [[Muriello de Río Leza]] | Murillo de Río Leza |- | [[Nachera]] | Nájera |- | [[Navarret (A Riocha)|Navarret]] | Navarrete |- | [[Preixano]] | Préjano |- | [[Ribafreta]] | Ribafrecha |- | [[Torreciella en Cameros]] | Torrecilla en Cameros |- | [[Tudeliella]] | Tudeliella |} ==Referencias== {{listaref}} ==Se veiga tamién== *[[Lista de toponimos d'o territorio catalanofono d'Aragón]] *[[Lista d'exotoponimos en aragonés]] [[Categoría:Toponimia aragonesa]] 5wf21xzyk0gwjoefk5gic6pf3vlgroa 1837494 1837463 2022-07-21T14:02:09Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki Ista ye una '''lista de toponimos d'os territorios historicament aragonesofonos''' en [[idioma aragonés|aragonés]] clasificata por territorios. Aquí se pueden trobar toponimos de localidatz que han perteneixiu a o dominio lingüistico de l'aragonés encara que en l'actualidat no lo fan, por ixo se pueden tractar como [[endotoponimo]]s. Tampoco no s'encluyen en ista lista os toponimos de localidatz perteneixients a l'actual Aragón, se pueden consultar en a [[lista de municipios d'Aragón]]. Se considera como territorios historicament aragonesofonos a parti de [[Navarra]] de parla [[navarro-aragonés|navarro-aragonesa]], as [[comarcas churras]] d'o País Valencián y qualques zonas d'a [[rechión de Murcia]] y [[A Riocha]]. ==[[Imachen:Flag of the Region of Murcia.svg|22px|border]] Murcia== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alcantariella]] | Alcantarilla |- | [[Alfama de Murcia]] | Alhama de Murcia |- | [[Bulles]] | Bullas |- | [[Cartachena]] | Cartagena |- | [[Chumiella]] | Jumilla |- | [[Fabaniella]] | Abanilla |- | [[Fabarán]] | Abarán |- | [[Libriella]] | Librella |- | [[Llorquí]] | Lorquí |- | [[Oxóx]] | Ojós |- | [[Ricot]] | Ricote |- | [[Las Torres de Cotiellas]] | Las Torres de Cotillas |} ==[[Imachen:Flag of Navarre.svg|22px|border]] Navarra== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] ! Nombre en [[Idioma basco|basco]] |- | [[Aibar]] | Aibar | Oibar |- | [[Améscua la Baixa]] | Améscoa Baja | Ameskoabarren |- | [[Andosiella]] | Andosilla | |- | [[Aranarach]] | Aranarache | Aranaratxe |- | [[Bariellas]] | Barillas | |- | [[Bunyuel (Navarra)|Bunyuel]] | Buñuel | |- | [[Cabaniellas]] | Cabanillas | |- | [[Carcastiello]] | Carcastillo | |- | [[Cascant (Navarra)|Cascant]] | Cascante | |- | [[Castellón (Navarra)|Castellón]] | Castejón | |- | [[Castiello Nuevo]] | Castillonuevo | Gaztuluberri |- | [[Cortz (Navarra)|Cortz]]<ref>Apareixe en textos medievals como ''Corts''</ref> | Cortes | |- | [[Desollo]] | Desojo | Desoio |- | [[Deyerri]] | Yerri | Deierri |- | [[Dicastiello]] | Dicastillo | Deikaztelu |- | [[Fustinyana]] | Fustiñana | |- | [[Liach]] | Liache | |- | [[Petiella d'Aragón]] | Petilla de Aragón | |- | [[La Población]] | Lapoblación | |- | [[Maranyón]] | Marañón | |- | [[Marciella]] | Marcilla | |- | [[Miraglo (Navarra)|Miraglo]] | Milagro | |- | [[Miranda d'Arga]] | Miranda de Arga | |- | [[Mont-reyal (Navarra)|Mont-reyal]] | Monreal | |- | [[Mont Agut (Navarra)|Mont Agut]] | Monteagudo | |- | [[Murchant]] | Murchante | |- | [[Moriello del Cuende]] | Murillo el Cuende | |- | [[Moriello Freito]] | Murillo el Fruto | |- | [[Navascués]] | Navascués | Nabaskoze |- | [[Olit]] | Olite | Erriberri |- | [[Pamplona]] | Pamplona | Iruña |- | [[Pitiellas]] | Pitillas | |- | [[Puent de la Reina]] | Puente la Reina | Gares |- | [[Riba Forada]] | Ribaforada | |- | [[Romanzado]] | Romanzado | |- | [[Salinas d'Oro]] | Salinas de Oro | Jaitz |- | [[Sant Hadrián (Navarra)|Sant Hadrián]] | San Adrián | |- | [[Sangüesa]] | Sangüesa | Zangoza |- | [[Santa Cara]] | Santacara | |- | [[Uncit]] | Unciti | Untziti |- | [[Urraúl Alta]] | Urraúl Alto | Urraulgoiti |- | [[Urraúl Baixa]] | Urraúl Bajo | Urraulbeiti |- | [[Uxué]] | Ujué | Uxue |- | [[Val Tierra]] | Valtierra | |- | [[Villamayor de Mont Chardín]] | Villamayor de Monjardín | |- | [[Xabier]] | Javier | |} ==[[Imachen:Flag of the Land of Valencia (official).svg|22px|border]] País Valencián== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma valencián|valencián]] ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alchimia d'Almonecir]] | Algímia d'Almonesir | Algimia de Almonacid |- | [[Aranyuel]] | Aranyel | Arañuel |- | [[Archelita]] | Argeleta | Argeleta |- | [[Castiello de Villamalefa]] | El Castell de Vilamalefa | Castillo de Villamalefa |- | [[Cortes d'Arenoso]] | Cortes d'Arenós | Cortes de Arenoso |- | [[Espadiella]] | Espadella | Espadilla |- | [[Fuent la Reina]] | La Font de la Reina | Fuente la Reina |- | [[Fuents d'Ayódar]] | Les Fonts d'Aiòder | Fuentes de Ayódar |- | [[Ludién]] | Lludient | Ludiente |- | [[Montanellos]] | Montanejos | Montanejos |- | [[Montán]] | Montant | Montán |- | [[Puebla d'Arenoso]] | La Pobla d'Arenós | Puebla de Arenoso |- | [[Tuega]] | Toga | Toga |- | [[Torralba (Castellón)|Torralba]] | Torralba | Torralba del Pinar |- | [[Torrechiva]] | Torre-xiva | Torrechiva |- | [[Villafermosa (Castellón)|Villafermosa]] | Vilafermosa | Villahermosa del Río |- | [[Villamalur]] | Vilamalur | Villamalur |- | [[Villanueva de la Reina]] | Vilanova de la Reina | Villanueva de Viver |- | [[Zucaina]] | Sucaina | Zucaina |} ==[[Imachen:Flag of La Rioja (with coat of arms).svg|22px|border]] A Riocha== {| {{Tablapolida}} ! Nombre ! Nombre en [[Idioma castellán|castellán]] |- | [[Alberit (A Riocha)|Alberit]] | Alberite |- | [[Agonciello]] | Agoncillo |- | [[Arnediello]] | Arnedillo |- | [[Calagorra]] | Calahorra |- | [[Castroviello]] | Castroviejo |- | [[Daroca de Riocha]] | Daroca de Rioja |- | [[Fornos (A Riocha)|Fornos]] | Hornos de Moncalvillo |- | [[Lacuniella de Chubera]] | Lagunilla del Jubera |- | [[Logronyo]] | Logroño |- | [[Matut]] | Matute |- | [[Muniella]] | Munilla |- | [[Muriello de Río Leza]] | Murillo de Río Leza |- | [[Nachera]] | Nájera |- | [[Navarret (A Riocha)|Navarret]] | Navarrete |- | [[Preixano]] | Préjano |- | [[Ribafreta]] | Ribafrecha |- | [[Torreciella en Cameros]] | Torrecilla en Cameros |- | [[Tudeliella]] | Tudeliella |} ==Referencias== {{listaref}} ==Se veiga tamién== *[[Lista de toponimos d'o territorio catalanofono d'Aragón]] *[[Lista d'exotoponimos en aragonés]] [[Categoría:Toponimia aragonesa]] 4uwek2an3wykm4jg0aif0rgm50zv98j Glacis 0 97761 1837521 1724057 2022-07-22T04:27:01Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki [[Imachen:Glacis_almudevar_400.jpg|thumb|300px|Glacis d'o somontano [[Prepireneu|prepirenenco]] ([[Almudévar]])]] Un '''glacis''' ye una superficie de terreno inclinada que se troba sobre tot en las rechions de [[semontano]] y a lo piet de los [[pueyo]]s. Ye definiu por [[Alain Foucault|Foucault]] y [[Jean-François Raoult|Raoult]] en lur ''Diccionario de Cheolochía''<ref>[[Alain Foucault]] y [[Jean-François Raoult]] ''Diccionario de Geología''. Masson, 1985.</ref> como: Un glacis ye una [[forma de releu]] no estructural consistent en una superficie plana y poco inclinada (qualques graus). Seguntes lo suyo orichen se distingue entre: * Los [[glacis d'erosión]]: en los quals se veye a roca viva sin [[suelo]] u bi ha fragmentos que son rapidament retiraus por la erosión. Este termin ye emplegau por un regular en las superficies erosionadas en rocas tovas, que las que se fan en rocas duras se dicen "[[pedimentos]]". * Los [[glacis aluvials]]: a ón la roca madre ye amagaba baixo un espesor d'aluvions gran ([[glacis d'acumulación]]) u chicot ([[glacis d'espardimiento]]). Los glacis son a sobén cruzaus, seguntes la suya pendient por reguers poco profundos ditos ''[[rills]]''." En la [[toponimia aragonesa]] bell glacis puede corresponder a "[[varello]]s", atros a "[[saso]]s", y si un glacis ye erosionau y despartiu en diferents superficies planas que rematan en [[ripa (topografía)|ripa]]s, estas superficies planas y poco inclinadas se dicen "coronas". == Los glacis en la Depresión d'Ebro == Los glacis de la [[Depresión d'Ebro]] presentan unas pendients inferiors a lo 2-3 %, son caracteristicos de los [[semontano]]s y de los pietz de las [[muela (cheomorfolochía)|muela]]s y son glacis d'acumulación. Presentan cantals angulosos y de litolochía homochenia por dimanar de los mesmos puestos y por un transporte curto por la mesma augua de plevia u por barrancos. Conectan con las [[faixa fluvial|faixas fluvials]]. Se'n distingue tres libels principals: l'alto, lo meyo y lo baixo. *Lo libel alto de glacis enlaza con las faixas fluvials de lo libel T IV y ye lo libel de glacis que a vegadas corresponde a microtoponimos como "[[saso]]" u "[[sarda]]". *Lo libel meyo de glacis enlaza con las faixas T III. *Lo libel baixo de glacis empalma con lo libel T II en la mes gran part de los casos y presenta una morfolochía de cono. A vegadas la erosión [[quaternario|quaternaria]] recient ha feito desapareixer los puestos a on se produciba la contiguidat territorial glacis-faixa fluvial. Por atra part los glacis de libels meyo y baixo s'han desembolicau en puestos a on s'ha erosionau lo libel alto, crebando-li contiguidat.<ref>[[Antonio Higueras Arnal]] (coordinador), ''Geografía de Aragón'' Tomo I. Editorial Guara. pp63-64</ref> == Referencias == {{listaref}} ==Veyer tamién == * [[pedimento]]. * [[glacis continental]]. == Referencias == {{listaref}} ==Bibliografía== *[[Roger Brunet]] (dir.), ''Les mots de la géographie'', Paris, Reclus-La Documentation française, 1993, ISBN 2110030364, article « glacis », page 242. *[[Max Derruau]], ''Les formes du relief terrestre. Notions de géomorphologie'', Paris, Armand Colin, 1969, 2001, édition, ISBN 2200210140 [[Categoría:Cheomorfolochía]] qirxi1ye062bq3kxaaio8qxg6kcytqm Wikipedia:Usuarios activos 4 108626 1837406 1837311 2022-07-21T11:59:46Z Jembot 32402 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|500}} |- | 1 || [[User:Willtron|Willtron]] (Admin) || [[Special:Contributions/Willtron|{{formatnum:113}}]] |- | 2 || [[User:Wilkez|Wilkez]] || [[Special:Contributions/Wilkez|{{formatnum:94}}]] |- | 3 || [[User:Cembo123|Cembo123]] (Admin) || [[Special:Contributions/Cembo123|{{formatnum:73}}]] |- | 4 || [[User:Caro de Segeda|Caro de Segeda]] || [[Special:Contributions/Caro de Segeda|{{formatnum:5}}]] |- | 5 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:4}}]] |- | 6 || [[User:EduardoGG|EduardoGG]] || [[Special:Contributions/EduardoGG|{{formatnum:4}}]] |- | 7 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:4}}]] |- | 8 || [[User:WikiBayer|WikiBayer]] || [[Special:Contributions/WikiBayer|{{formatnum:2}}]] |- | 9 || [[User:Iggy1975|Iggy1975]] || [[Special:Contributions/Iggy1975|{{formatnum:2}}]] |- | 10 || [[User:-Lemmy-|-Lemmy-]] || [[Special:Contributions/-Lemmy-|{{formatnum:2}}]] |- | 11 || [[User:Adam Cuerden|Adam Cuerden]] || [[Special:Contributions/Adam Cuerden|{{formatnum:1}}]] |- | 12 || [[User:Bradipo Lento|Bradipo Lento]] || [[Special:Contributions/Bradipo Lento|{{formatnum:1}}]] |- | 13 || [[User:Aacases|Aacases]] || [[Special:Contributions/Aacases|{{formatnum:1}}]] |- | 14 || [[User:TKsdik8900|TKsdik8900]] || [[Special:Contributions/TKsdik8900|{{formatnum:1}}]] |- | 15 || [[User:FMSky|FMSky]] || [[Special:Contributions/FMSky|{{formatnum:1}}]] {{/end}} hydayasrrfjpckh3dbf59qq72cj9s1h Narendra Modi 0 116754 1837514 1826493 2022-07-21T21:21:29Z Niegodzisie 51783 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'autoridat | tratamiento = | Feku = | imachen = PM Modi 2015.jpg | grandaria = 250px | pietimachen = Narendra Modi | escudo = Emblem of India.svg | cargo = 18<sup>er</sup> [[Primer Menistro d'a India]] | districto = | prencipio = [[26 de mayo]] de [[2014]] | fin = en cargo | predecesor = [[Manmohan Singh]] | succesor = en cargo | partiu= [[Partito Popular de India]] | calendatanaix= [[17 de setiembre]] de [[1950]] | puestonax= [[Vadnagar]] ([[Gucharat]], [[India]]) | calendatamuerte= | puestomuerte= | almamáter= | profesión= | residencia= | conchuche= | relichión= | sinyal= | pachinaweb= }} '''Narendra Damodardas Modi''', naixito de [[Vadnagar]] ([[Gucharat]], [[India]]) o [[17 de setiembre]] de [[1950]], ye un politico [[India|indián]] que ye o [[Primer menistro]] d'a [[India]] dende o [[26 de mayo]] de [[2014]]. <center> {{start box}} {{succession box | predecesor = [[Manmohan Singh]] | títol =Primer Menistro d'a India <br>फेकू = नरेंद्र मोदी | periodo = [[26 de mayo]] de [[2014]] - en cargo | succesor = en cargo }} {{end box}} </center> {{DEFAULTSORT:Modi, Narendra}} [[Categoría:Primers menistros d'a India]] [[Categoría:1950 (naixencias)]] dtlanirlkeloge7ihkms0fg9ub8kjns Chelera de la Maladeta 0 123630 1837518 1763359 2022-07-22T04:14:48Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de chelera | nombre = Chelera de la Maladeta | atras_luengas = | imachen= [[Imachen:Maladeta.jpg|250px]] | descripción = Chelera y [[tuca de la Maladeta]] | ariaprotechida = [[Molimento Natural d'as Cheleras Pirenencas]] | cordelera = [[Pireneu]] | macizo = [[Macizo de la Maladeta]] | val = [[Val de Benás]] | país = [[Imachen:Flag of Aragon.svg|22px|border]] [[Aragón]] | tprechión = Comarca | rechión = [[Ribagorza]] | tpprovincia = Provincia | provincia = [[Provincia de Uesca|Uesca]] | municipio = [[Benás]] | tipo = Chelera penchada | estau = En retacule | frent = [[Morrena]] | chelera_mai = | cheleras_derivadas = | altaria = | largaria = | anyo_largaria = | superficie = 31,3 ha | anyo_superficie = | fondura = | anyo_fondura = | velocidat = | anyo_velocidat= | cimas = [[Tuca de la Maladeta]] (3.308 m) | ríos= | mapa =<div style="width:100%;position:relative;text-align:left">[[Imachen:Perineu Aragonés (orografía).png|250px]]<div style="position:absolute; font-size:1px; border:0px solid #F00;left:222px; top:50px;">[[Image:Location dot cyan.svg|12x12px]]</div></div> }} A '''chelera de la Maladeta''' ye a tercera [[chelera]] más gran d'os [[Pireneus]] con una superficie de 31,3 [[hectaria]]s en [[2011]]<ref name=surface2011>{{fr}} [http://asso.moraine.free.fr/index.php/les-glaciers-des-pyrenees/inventaire-en-2011/ Les glaciers des Pyrénées en 2011]</ref>. Se troba en a versant norte d'a [[tuca de la Maladeta]] en o [[macizo de la Maladeta]] en [[Aragón]]<ref>Coordenadas d'o centro d'a chelera, identificadas con l'aduya de [[WikiMapia]] y d'un [http://castel.jl.free.fr/images/anetoparcours.jpg mapa d'o macizo de la Maladeta]</ref>. == Cheografía == Seguntes investigadors espanyols, a chelera de la Maladeta ha perdiu 15,50 metros de gordaria en un periodo de catorce anyos de midas, dende [[2001]]<ref>{{fr}} "Pyrénées: les glaciers fondent à vue d'œil, ''Le Mag'' n° 193, suplemento en ''[[Sud Ouest]]'', [[12 d'aviento]] de [[2015]], p. 8.</ref>. == Referencias == {{listaref}} == Se veiga tamién == * [[Cheleras d'os Pireneus]] * [[Macizo de la Maladeta]] == Vinclos externos == * {{fr}} [http://perso.orange.fr/asso.moraine/htdocs/biblio_bulletins.htm# Bulletins de l'association Moraine] [[Categoría:Cheleras d'os Pireneus|Maladeta]] [[Categoría:Cheleras d'Aragón|Maladeta]] [[Categoría:Macizo de la Maladeta]] pkjm4ntf5g7wwy1jt4gxcc6kklxshm9 Interlingue 0 128019 1837526 1837006 2022-07-22T11:12:04Z Willtron 41 O conteniu s'ha cambiato por "{{Ficha de luenga | color = black | font = white | nombre autoctono = | nombre = Interlingue | país = [[luenga auxiliar internacional]] | fablants = ''sin datos'' | familia = [[luenga artificial]] | escritura = [[alfabeto latino]] | regulau = Interlingue-Union | iso1 = ia | iso2 = ina | iso3 = ina }} '''Interlingue''' u '''occidental''' (clamau asinas entre 1922-1947) ye una luenga artificial creyada por [[Edgar de Wahl]], un d'os primers esperantistas. Von…" wikitext text/x-wiki {{Ficha de luenga | color = black | font = white | nombre autoctono = | nombre = Interlingue | país = [[luenga auxiliar internacional]] | fablants = ''sin datos'' | familia = [[luenga artificial]] | escritura = [[alfabeto latino]] | regulau = Interlingue-Union | iso1 = ia | iso2 = ina | iso3 = ina }} '''Interlingue''' u '''occidental''' (clamau asinas entre 1922-1947) ye una luenga artificial creyada por [[Edgar de Wahl]], un d'os primers esperantistas. Von Wahl naixió en Tallin, hue [[Estonia]] y alavez provincia de l'Imperio ruso, en o sino d'una familia de luenga alemana. Os suyos consellos estioron seguius por Zamenhof. Oficial d'a marina de guerra, optó por o bando zarista en a Revolución de 1917. Dimpués d'o trunfo d'os sovieticos, s'exilió en Francia, cambiando o suyo apelliu por De Wahl. Descontento con o esperanto, decidió creyar o suyo propio prochecto, a o que clamaría "occidental". Publica en 1922 o suyo prochecto de luenga. Formula a regla de Wahl. Aconsiguió reunir un chicot grupo de seguidors, que continaría editando a revista ''Cosmoglotta'' dica os anyos 1950. En 1947 decidioron cambiar o nombre por o de interlingue (no [[interlingua]], nombre usau por Peano pa o suyo "Latino sine flexione", y tamién por l'Alexander Gode en prochecto de IALA de 1953). Manimenos, l'asociación no tornó a dar sinyals de vida dica o decenio d'os anyos 1990, a traviés d'Internet. == Referencias == {{listaref}} == Vinclos externos == * [https://occidental-lang.com/dictionaries/?d=an Diccionario aragonés-interlingue] {{InterWiki|ie}} {{luengas construitas}} [[Categoría:Interlingue|*]] 1ajev4wjcomh8vaaq4wp0k7s58hbez5 1837527 1837526 2022-07-22T11:12:12Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Ficha de luenga | color = black | font = white | nombre autoctono = | nombre = Interlingue | país = [[luenga auxiliar internacional]] | fablants = ''sin datos'' | familia = [[luenga artificial]] | escritura = [[alfabeto latino]] | regulau = Interlingue-Union | iso1 = ia | iso2 = ina | iso3 = ina }} '''Interlingue''' u '''occidental''' (clamau asinas entre 1922-1947) ye una luenga artificial creyada por [[Edgar de Wahl]], un d'os primers esperantistas. Von Wahl naixió en Tallin, hue [[Estonia]] y alavez provincia de l'Imperio ruso, en o sino d'una familia de luenga alemana. Os suyos consellos estioron seguius por Zamenhof. Oficial d'a marina de guerra, optó por o bando zarista en a Revolución de 1917. Dimpués d'o trunfo d'os sovieticos, s'exilió en Francia, cambiando o suyo apelliu por De Wahl. Descontento con o esperanto, decidió creyar o suyo propio prochecto, a o que clamaría "occidental". Publica en 1922 o suyo prochecto de luenga. Formula a regla de Wahl. Aconsiguió reunir un chicot grupo de seguidors, que continaría editando a revista ''Cosmoglotta'' dica os anyos 1950. En 1947 decidioron cambiar o nombre por o de interlingue (no [[interlingua]], nombre usau por Peano pa o suyo "Latino sine flexione", y tamién por l'Alexander Gode en prochecto de IALA de 1953). Manimenos, l'asociación no tornó a dar sinyals de vida dica o decenio d'os anyos 1990, a traviés d'Internet. == Vinclos externos == * [https://occidental-lang.com/dictionaries/?d=an Diccionario aragonés-interlingue] {{InterWiki|ie}} {{luengas construitas}} [[Categoría:Interlingue|*]] nl6z1dyygpds9fubtuhfk7tpo2ze2g9 Val de Castanesa 0 142133 1837499 1837356 2022-07-21T18:48:24Z Cembo123 6885 wikitext text/x-wiki {{Ficha de val |nombre=Val de Castanesa |imachen=[[Imachen:Pasqua 044.JPG|250px]] |país=[[Imachen:Flag of Aragon.svg|22px|border]] [[Aragón]] |ríos=Valiera de Castanesa |macizo=[[Pireneus]] |tpdivision=[[Comarcas d'Aragón|Comarca]] |division=[[Ribagorza]] |localidatz=[[Montanui]], [[Escané]], [[Castanesa]], [[Senyiu]], [[Ardanui]], [[Benifonts]], [[Noals]], [[Fontchanina]], [[Castarné]], [[Las Pauls]], [[Ardoné]], [[Denui]], [[Bonansa]], [[Bebils]] |mapa=<div style="width:100%;position:relative;text-align:left">[[Imachen:Pyrenees topographic map-ca.svg|250px]]<div style="position:absolute; font-size:1px; border:0px solid #F00;left:120px; top:62px;">[[Image:City locator 10.svg|15x15px]]</div></div> }} La '''val de Castanesa''' ye una depresión alargada d'a superficie [[Tierra|terrestre]] recorrida por a Valira de Castanesa. Esta [[val]] ye situada en os [[Pireneu|Pireneus]], a la [[comarca]] d'a [[Ribagorza]]. La Valira de Castanesa drena tota la val, antes d'arribar a la suya [[desembocadura]], auguas alto d'o [[El Pont de Suert|Pont de Suert]], a la [[Río Noguera Ribagorzana|Noguera Ribagorzana]]. [[Categoría:Ribagorza]] [[Categoría:Vals pirinencas]] [[Categoría:Vals d'a provincia de Uesca]] cyeidi2bbn6mzcp08ouudu8erdcg8ln Rihards Lomažs 0 142146 1837498 2022-07-21T16:15:02Z EduardoGG 12563 Pachina creyada con '{{Infobox esportistas |nombre = Rihards Lomažs |imachen = 2021-04-13 Basketball, easyCredit Basketball-Bundesliga, Syntainics MBC - BG Göttingen 1DX 1945 by Stepro.jpg |grandaria imachen = 200px |piet de foto = |calendata naximiento = [[13 d'abril]] de [[1996]] |puesto naximiento = [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Tukums]] ([[Letonia]]) |puesto residenzia = |esporte = [[Baloncesto]] |altaria = 1,93 m |peso = 85 kg |equipe = Basket Zaragoza 2002|Basket…' wikitext text/x-wiki {{Infobox esportistas |nombre = Rihards Lomažs |imachen = 2021-04-13 Basketball, easyCredit Basketball-Bundesliga, Syntainics MBC - BG Göttingen 1DX 1945 by Stepro.jpg |grandaria imachen = 200px |piet de foto = |calendata naximiento = [[13 d'abril]] de [[1996]] |puesto naximiento = [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Tukums]] ([[Letonia]]) |puesto residenzia = |esporte = [[Baloncesto]] |altaria = 1,93 m |peso = 85 kg |equipe = [[Basket Zaragoza 2002|Basket Zaragoza]] |man = |profesional = |millor puesto = |tpCampionato1= |tpC1medalla1= |tpC1campionato1= |tpC1disciplinac1= |tetuls = |premios= |sitio web = }} '''Rihards Lomažs''' ([[13 d'abril]] de [[1996]] de [[Tukums]], [[Letonia]]) ye un chugador profesional [[Letonia|letón]] de [[baloncesto]]. Tien una altaria de 1,93 metros y ocupa a posición d'[[Escolta (baloncesto)|escolta]]. En l'actualidat chuga en o [[Basket Zaragoza 2002|Casademont Zaragoza]], d'a [[Liga ACB|liga ACB]]. == Trachectoria esportiva == {| class="wikitable sortable" !width="90"|Anyadas !width="200"|Equipe !width="80"|Liga !width="180"|País |- |align=center|[[2014]] |[[Basketbola klubs Jūrmala|BK Jūrmala]] |'''[[Latvijas Basketbola Līga|LBL]]''' | [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Letonia]] |- |align=center|[[2014]]-[[2015]] |[[Basketbola klubs Jelgava|BK Jelgava]] |'''[[Latvijas Basketbola Līga|LBL]]''' | [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Letonia]] |- |align=center|[[2015]]-[[2019]] |[[Basketbola klubs Ventspils|BK Ventspils]] |'''[[Latvijas Basketbola Līga|LBL]]''' | [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Letonia]] |- |align=center|[[2019]]-[[2021]] |[[ASVEL Lyon-Villeurbanne]] |'''[[Ligue Nationale de Basket-ball Pro A|LNB Pro A]]''' | [[Imachen:Flag of France.svg|22px|border]] [[Francia]] |- |align=center|[[2021]] |[[Basketballgemeinschaft Göttingen seit 1974|BG 74 Gottinga]] |'''[[Basketball Bundesliga|BBL]]''' | [[Imachen:Flag of Germany.svg|22px|border]] [[Alemanya]] |- |align=center|[[2021]]-[[2022]] |[[Merkezefendi Belediyesi Denizli Basket|Merkezefendi Belediyesi]] |'''[[Basketbol Süper Ligi|BSL]]''' | [[Imachen:Flag of Turkey.svg|22px|border]] [[Turquía]] |- |align=center|[[2022]]-hue |[[Basket Zaragoza 2002|Casademont Zaragoza]] |'''[[Liga ACB|ACB]]''' | [[Imachen:Flag of Spain.svg|22px|border]] [[Espanya]] |- |} == Vinclos externos == * {{en}} [https://basketball.realgm.com/player/Rihards-Lomazs/Summary/41649 Ficha d'o chugador en realgm.com]. {{DEFAULTSORT:Lomažs, Rihards}} [[Categoría:Chugadors de baloncesto de Letonia]] [[Categoría:Chugadors de baloncesto d'a Liga ACB]] [[Categoría:Chugadors de baloncesto d'o Basket Zaragoza 2002]] [[Categoría:1996 (naixencias)]] taryja8i4670jkj8ixpfozhxtgwlpng 1837516 1837498 2022-07-22T03:58:52Z Willtron 41 wikitext text/x-wiki {{Infobox esportistas |nombre = Rihards Lomažs |imachen = 2021-04-13 Basketball, easyCredit Basketball-Bundesliga, Syntainics MBC - BG Göttingen 1DX 1945 by Stepro.jpg |grandaria imachen = 250px |piet de foto = |calendata naximiento = [[13 d'abril]] de [[1996]] |puesto naximiento = [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Tukums]] ([[Letonia]]) |puesto residenzia = |esporte = [[Baloncesto]] |altaria = 1,93 m |peso = 85 kg |equipe = [[Basket Zaragoza 2002|Basket Zaragoza]] |man = |profesional = |millor puesto = |tpCampionato1= |tpC1medalla1= |tpC1campionato1= |tpC1disciplinac1= |tetuls = |premios= |sitio web = }} '''Rihards Lomažs''' ([[13 d'abril]] de [[1996]] de [[Tukums]], [[Letonia]]) ye un chugador profesional [[Letonia|letón]] de [[baloncesto]]. Tien una altaria de 1,93 metros y ocupa a posición d'[[Escolta (baloncesto)|escolta]]. En l'actualidat chuga en o [[Basket Zaragoza 2002|Casademont Zaragoza]], d'a [[Liga ACB|liga ACB]]. == Trachectoria esportiva == {| class="wikitable sortable" !width="90"|Anyadas !width="200"|Equipe !width="80"|Liga !width="180"|País |- |align=center|[[2014]] |[[Basketbola klubs Jūrmala|BK Jūrmala]] |'''[[Latvijas Basketbola Līga|LBL]]''' | [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Letonia]] |- |align=center|[[2014]]-[[2015]] |[[Basketbola klubs Jelgava|BK Jelgava]] |'''[[Latvijas Basketbola Līga|LBL]]''' | [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Letonia]] |- |align=center|[[2015]]-[[2019]] |[[Basketbola klubs Ventspils|BK Ventspils]] |'''[[Latvijas Basketbola Līga|LBL]]''' | [[Imachen:Flag of Latvia.svg|22px|border]] [[Letonia]] |- |align=center|[[2019]]-[[2021]] |[[ASVEL Lyon-Villeurbanne]] |'''[[Ligue Nationale de Basket-ball Pro A|LNB Pro A]]''' | [[Imachen:Flag of France.svg|22px|border]] [[Francia]] |- |align=center|[[2021]] |[[Basketballgemeinschaft Göttingen seit 1974|BG 74 Gottinga]] |'''[[Basketball Bundesliga|BBL]]''' | [[Imachen:Flag of Germany.svg|22px|border]] [[Alemanya]] |- |align=center|[[2021]]-[[2022]] |[[Merkezefendi Belediyesi Denizli Basket|Merkezefendi Belediyesi]] |'''[[Basketbol Süper Ligi|BSL]]''' | [[Imachen:Flag of Turkey.svg|22px|border]] [[Turquía]] |- |align=center|[[2022]]-hue |[[Basket Zaragoza 2002|Casademont Zaragoza]] |'''[[Liga ACB|ACB]]''' | [[Imachen:Flag of Spain.svg|22px|border]] [[Espanya]] |- |} == Vinclos externos == * {{en}} [https://basketball.realgm.com/player/Rihards-Lomazs/Summary/41649 Ficha d'o chugador en realgm.com]. {{DEFAULTSORT:Lomažs, Rihards}} [[Categoría:Chugadors de baloncesto de Letonia]] [[Categoría:Chugadors de baloncesto d'a Liga ACB]] [[Categoría:Chugadors de baloncesto d'o Basket Zaragoza 2002]] [[Categoría:1996 (naixencias)]] 9e595izv0t1podptbuc3fteks639fmx Usuario:MMessine19 2 142147 1837513 2022-07-21T21:08:42Z MMessine19 68402 Pachina creyada con '[[file:Wikicat.png|100px]]' wikitext text/x-wiki [[file:Wikicat.png|100px]] bi3y05knxrb2l36qohr3y6u1dxr4w5n Usuario:Caro de Segeda 2 142148 1837524 2022-07-22T11:05:28Z Willtron 41 Pachina creyada con '{{usuario bloqueyato}} {{Sockpuppet|Chabi}}' wikitext text/x-wiki {{usuario bloqueyato}} {{Sockpuppet|Chabi}} 02cilind1savtwwy8tzv5l1ayr3psxk