Wikipedia
anwiki
https://an.wikipedia.org/wiki/Portalada
MediaWiki 1.39.0-wmf.23
first-letter
Media
Especial
Descusión
Usuario
Descusión usuario
Wikipedia
Descusión Wikipedia
Imachen
Descusión imachen
MediaWiki
Descusión MediaWiki
Plantilla
Descusión plantilla
Aduya
Descusión aduya
Categoría
Descusión categoría
Portal
Descusión Portal
TimedText
TimedText talk
Módulo
Descusión módulo
Accesorio
Descusión accesorio
Accesorio definición
Descusión definición accesorio
Alcheria
0
1209
1842050
1840284
2022-08-12T08:32:39Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Articlo 1000|+30}}
{{Ficha de país
| nombre_oficial = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية <br/>ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ
| nombre_común = Alcheria
| nombre = Republica Alcheriana Democratica y Popular
| de = d'
| imachen_bandera = Flag of Algeria.svg
| imachen_escudo = Emblem of Algeria.svg
| imachen_escudo_grandaria = 80px
| simbolos =
| imachen_mapa = LocationAlgeria.svg
| lema_nacional =
| himno_nacional = ''[[Kassaman]]''
| capital = [[Alcher]]
| capital_población = 4.977.663 ([[2005]])
| capital_cor_fmt =
| capital_cor =
| ciudat_prencipal = [[Alcher]]
| idiomas_oficials = [[Idioma arabe|Arabe]] y [[Luengas berbers|berber]]
| gubierno = [[Republica|Republica democratica]]
| enfiladors_titols = [[President d'Alcheria|President]]<br />[[Primer menistro d'Alcheria|Primer menistro]]
| enfiladors_nombres = [[Abdelmadjid Tebboune]]<br /> [[Aymen Benabderrahmane]]
| establimiento= Independencia
| establimiento_fitas =
| establimiento_calendatas = de [[Francia]]<br />[[1962]]
| superficie = 2.381.740
| superficie_posición = 11
| superficie_augua = 0%
| mugas = 6.343 km
| costas =
| población = 32.818.500
| población_posición = 34
| población_densidat = 13,3
| población_anyada = 2008
| PIB = US$ 232.692 millons
| PIB_anyada = 2005
| PIB_posición = 38
| PIB_per_capita = US$ 7.095
| moneda = [[Dinar]] <small>([[ISO 4217|DZD]])</small>
| chentilicio =
| horario = [[UTC]]+1
| horario_estiu =
| cctld = [[.dz]]
| codigo_telefonico = +213
| prefixo_radiofonico = 7RA-7RZ, 7TA-7YZ
| codigo_ISO = 012 / DZA / DZ
| miembro_de = [[ONU]], [[Unión Africana|UA]], [[OPEP]], [[Liga Arabe|Liga d'Estatos Arabes]]
| notas =
}}
'''Alcheria''' (en [[Idioma arabe|arabe]] y [[alfabeto arabe]] '''الجزائر''', ''al-Jazàïr'' , [[Luengas berbers|berber]] '''ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ''') ye un [[país]] d'[[Africa]], en o [[Maghreb]], en o [[norte d'Africa]]. Muga a o norte con a [[mar Mediterrania]]; a l'este con [[Tunicia]] y [[Libia]]; a o sud con [[Nícher]] y [[Mali]]; a o sudueste con [[Mauritania]] y o [[Sahara Occidental]]; y a l'ueste con [[Marruecos]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 32.818.500 habitants ([[2002]]) en una [[superficie]] de 2.381.740 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 13,3 hab/km². Por a suya superficie ye o mas gran estato d'a mar Mediterrania, o segundo estato mas gran d'Africa y l'onceno de tot o mundo.
A [[Capital (politica)|capital]] y ciudat más poblata d'o país ye [[Alcher]]. Atras ciudatz importants son [[Orán]], [[Constantina]] y [[Annaba]].
Politicament, dende a suya independencia en [[1962]] de [[Francia]] (dende [[1830]] estió una [[Colonias de Francia|colonia]] d'ixe país) Alcheria ye una [[Republica|Republica democratica]], estando o suyo actual [[President d'Alcheria|President]] [[Abdelaziz Bouteflika]]. O país fa parte d'as [[Nacions Unidas]], d'a [[Unión Africana]], d'a [[OPEP]], y d'a [[Liga Arabe|Liga d'Estatos Arabes]]. Ye un país que se define como de doble cultura y luengas, [[Idioma arabe|arabe]] y [[Luengas berbers|berber]].
L'actual Alcheria recibe l'herencio de quantas [[Civilización|civilizacions]] que se han succedito en o país, y que li han adhibito influencias d'[[Europa]] a traviés d'a [[mar Mediterrania]], d'[[Africa]] a traviés d'o [[disierto d'o Sahara]], y d'[[Orient Meyo]]. Asinas, estió un territorio que fació parte de l'[[Imperio román]] y que, dica o [[sieglo VIII]], estió amplament [[Cristianismo|cristianizato]], fendo parte dimpués d'o [[Califato d'os Omeyas]] y de l'[[Imperio otomán]] (encara que mas que mas formalment), ta esdevenir en primerías d'o [[sieglo XIX]] una colonia de [[Francia]] dica recuperar a suya independencia a prencipios d'os [[anyos 1960]].
== Historia ==
{{Articlo principal|Historia d'Alcheria}}
L'actual Alcheria recibe l'herencio de quantas [[Civilización|civilizacions]] que se han succedito en o país, y que li han adhibito influencias d'[[Europa]] a traviés d'a [[mar Mediterrania]], d'[[Africa]] a traviés d'o [[disierto d'o Sahara]], y d'[[Orient Meyo]].
=== Prehistoria ===
[[Imachen:Femme-gravure.jpg|left|thumb|200px|[[Pintura rupestre]] d'o Tassili, de fa alto u baixo 10.000 anyadas.]]
A primer presencia conoixita de l' ''[[Homo habilis]]'' en Alcheria se troba en o [[chacimiento arqueolochico]] d'[[Aïn El Ahnech]], d'o [[Paleolitico]], que antiparte ye o chacimiento mas antigo d'[[Africa d'o Norte]], con 1,5/1,8 millons d'anyadas d'antigüidat. O chacimiento de [[Tighennif]], de 800.000-400.000 anyadas, con presencia d'elementos d'[[industria litica]], contién tamién repuis d'o ''[[Homo erectus]]'', os primers repuis humans constatatos.
Arredol de 20.000 aC, o disierto d'o Sahara yera un puesto humido, con [[plevia]]s, y a on existiba una abundant fauna, estando o chacimiento de [[Bir el-Ater]] representant d'ixa epoca. Os suyos habitants practicaban a [[cazata]], encara que o chacimiento plega dica a dita ''[[Revolución neolitica]]'', quan apareixió l'[[agricultura]].
Con a [[cultura capsiense]], que dura dende a Revolución neolitica dica 2.000 aC, se produció a primera [[domesticación]] d'animals, mas que mas [[bovidos]], [[capridos]] y [[ovidos]]. Tamién se considera que son os primers habitants d'o país en dixar-nos muestras d'o suyo [[arte]], y seguntes os lingüistas, o suyo luengache ye l'antecesor d'as [[luengas berbers]]. En [[3000 aC]] prencipió a escape un proceso de [[desertización]] que creyó l'actual [[disierto d'o Sahara]], y tamién plegó a [[Edat de Fierro]] (sin que a redolada hese conoixito a [[Edat de Bronze]], como s'escayece en Africa).
=== Edat Antiga ===
[[Imachen:Mauretania Caesariensis SPQR.png|right|thumb|225px|Mapa de l'Imperio Román, a on se destaca a provincia d'a [[Mauritania Cesariense]].]]
Os primers repuis arqueolochicos d'importancia en Alcheria corresponden a os [[pueblos berbers]] ([[numidas]]), como o [[mausoleu]] d'[[Imedghassen]] (''Medracen'' en [[Idioma francés|francés]]) y o [[mausoleu reyal de Mauritania]]; son os repuis arquitectonicos mas destacatos, encara que bi'n ha d'atros. Se conoix a existencia en l'actual Alcheria de reinos numidas, con dirichents como [[Massinissa]], estando important a suya [[Caballería]]. Istos reinos fuoron aliatos u enemigos indistintament en primeras de [[Cartago]], y dende a expansión d'a [[Republica de Roma]] por a mar Mediterrania tamién s'alioron con os romans, combatindo-ie chuntos mientres a [[Segunda Guerra Punica]], encara que istas buenas relacions rematoron con a conquiesta por Roma d'o territorio numida, mientres o [[sieglo II aC]] y o [[sieglo I aC]]. O proceso remató con a redota en a [[batalla de Thapsus]] ([[46 aC]]) de [[Chuba I]], que s'heba aliato con [[Gneu Pompeyo Magno]] en a suya guerra civil con [[Chulio César]]. Encara que se manteneba a ficción d'un reino independient, [[Numidia]] no yera en realidat mas que un [[estato satelite]] de l'[[Imperio román]], dica que en [[40|40 dC]] [[Caligula]] fació asasinar a [[Ptolomeu de Mauritania]], o zaguer rei numida, y creyó a [[Provincias de l'Imperio Román|provincia romana]] de [[Mauritania Cesariense]].
[[Imachen:Tomb of Massinissa 01.jpg|thumb|left|250px|O [[Mausoleu]] de [[Massinissa]].]]
Mientres o [[sieglo I]] prencipió un intenso proceso de [[romanización]], incluyindo-ie a fundación de nuevas ciudatz (u a re-fundación d'antigas ciudatz numidas) y o desembolique de l'[[agricultura]] ta suministrar [[alimento]]s a [[Roma]], a capital imperial. Os territorios de l'interior continoron estando semi-independients, encara que vinclatos a o territorio román por o [[comercio]], y os romans construyoron un sistema de fortificacions t'a protección d'o territorio que controlaban.
Mientres o [[sieglo II]] y tamién en o [[sieglo III]] continó o desembolique economico d'a provincia d'a Mauritania Cesariense, que esdevenió una d'as prencipals subministradoras de [[trigo]] y [[cerials]] a la capital. Tamién se diversificó en una segunda etapa o conchunto d'as exportacions, con [[cuero]]s, [[oliva]]s, [[aceite d'oliva]] u [[vin]]. A meyatos d'o sieglo III plegó a o territorio a nueva relichión d'o [[Cristianismo]], encara que en os [[anyos 310]] se desembolicó una [[herechía]] autoctona, o [[donatismo]], que esdevenió una sinyal d'identidat en a revuelta de [[313]], prencipiando una serie de luitas dica que l'[[Exercito román]] albandonó o territorio en [[321]] por as crisis d'as [[invasions chermanicas]]. Continó sindembargo a represión d'o donatismo, y en [[409]] os donatistas fuoron formalment y legal declaratos como hereches, encara que [[Sant Agostín d'Hipona]] prebó de mitigar as condicions d'a represión.
[[Imachen:Vandales.png|right|thumb|225px|Territorios baixo control d'o [[Reino vandalo]] a meyatos d'o [[sieglo V]].]]
Antiparte, en [[429]] os [[vandalos]], que s'heban asentato en [[Hispania]] (mas que mas en [[Andalucía]]), presionatos por os [[visigodos]], trescruzoron o [[estreito de Chibraltar]] y plegoron enta o norte d'Africa, tresladando-se dimpués enta l'actual [[Tunicia]], a on establioron un estato independient, o dito [[Reino vandalo]], conducito por [[Chenserico]]. En a expansión d'o reino, incorporó a mayor parte d'os territorios que heban feito parte de l'antiga Mauritania Cesariense, dica o suyo esboldregamiento poco dimpués d'a muerte de Chenserico, presionato melitarment por os [[Imperio bizantín|bizantins]]. [[Belisario]], o mesmo cheneral bizantín que redotó a os [[ostrogodos]] en a [[peninsula italica]], conquirió en os [[anyos 530]] a ciudat de [[Cartago]], a capital d'os vandalos, rematando de raso con o suyo reino. Os bizantins establioron en o territorio magrebín una d'as suyas divisions administrativas, pero tenioron que luitar contra as sublevacions d'os [[berbers]], destacando entre as filas d'istos zaguers a figura d'[[Antalas]]. [[Yabdas]], sublevato poco dimpués, se proclamó rei d'os [[Aurés]], una redolada montanyosa en a muga entre Alcheria y [[Tunicia]], y estioron quantos os chicotz estatos d'a redolada que proclamoron a suya independencia, estando alternativament aliatos u enemigos d'os bizantins que controlaban Tunicia seguntes as circunstancias, dica a conquiesta islamica.
=== Edat Meya ===
En [[647]] plegan a o [[Maghreb]] as tropas [[islam]]icas d'os [[Omeyas]], prencipiando asinas a conquiesta d'Alcheria y a suya [[islamización]]. Sindembargo, iste proceso tenió a oposición activa de quantos berbers, que s'aliaron en un primer momento con os bizantins, resistindo a suya incorporación a o mundo islamico, plegando mesmo a haber-ie una important emigración u fuchita de bebers enta l'amanata isla de [[Sicilia]]. En as succesivas batallas, dica prencipios d'o [[sieglo VIII]], destacoron reis bebers como o rei [[Koceila]] u a reina [[Kahena]], que redotoron quantas vegatas a los exercitos islamicos conquistadors. Sindembargo, dende a muerte d'ista zaguera, se produció un fenomeno de conversión masiva de berbers a l'[[Islam]], adoptando mesmo a [[Idioma arabe|luenga arabe]]. Por ixo en [[711]], quan os musulmans atacoron a o [[Reino visigodo de Toledo]] en a [[peninsula iberica]], una part important d'os suyos exercitos yeran formatos por berbers, incluyindo-ie o suyo chefe, [[Tariq ibn Ziyad]] (qui dió o suyo nombre a [[Chibraltar]], ''Djebel Tarik''). Tamién se produció una chicota inmigración d'[[arabes]], encara que mas que mas en a redolada de [[Kairouan]] (y tamién en [[Táncher]], en [[Marruecos]]).
== Administración ==
{{Articlo principal||||provincias d'Alcheria|districtos d'Alcheria|municipios d'Alcheria}}
[[Imachen:Algeria wilayat.png|thumb|left|Mapa d'as provincias d'Alcheria numeratas seguntes l'orden oficial]]
Alcheria se divide en 48 [[provincias d'Alcheria|provincias]] (''[[wilaya]]s''), 553 [[districtos d'Alcheria|districtos]] (''[[daïra]]s'') y 1,541 [[Municipios d'Alcheria|municipios]] (''[[baladiyah]]s''). Cada provincia, districto, y municipio tien o nombre d'a suya [[Capital (politica)|capital]], que ye por un regular a ciudat mas gran.
D'alcuerdo con a constitución d'Alcheria, una provincia ye ''una colectividat territorial que tien bellas libertatz economicas''.
L'[[Asambleya popular provincial]] ye a entidat politica que gubierna a provincia y tien un "president", qui ye trigato por os miembros de l'asambleya. Istos s'esliyen por [[sufrachio universal]] cada cinco anyos. O "[[Wāli]]" ([[Prefecto]] u [[gubernador]]) diriche cada provincia. Ista persona ye esleyita por o president d'Archelia.
As divisions administrativas han cambeato quantas vegatas dende a independencia. Quan s'introducen nuevas provincias, os numeros d'as antigas provincias se mantienen, encara que no sían en orden alfabetico. As provincias con a numeración oficial son actualment (dende 1983):<ref name="cia">{{en}} [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ag.html Africa: Algeria, CIA World Factbook]</ref>
{| border="0"
|-
|
<br /><small>1</small> [[Provincia d'Adrar|Adrar]]
<br /><small>2</small> [[Provincia de Chlef|Chlef]]
<br /><small>3</small> [[Provincia de Laghouat|Laghouat]]
<br /><small>4</small> [[Provincia d'Oum el-Bouaghi|Oum el-Bouaghi]]
<br /><small>5</small> [[Provincia de Batna|Batna]]
<br /><small>6</small> [[Provincia de Béjaïa|Béjaïa]]
<br /><small>7</small> [[Provincia de Biskra|Biskra]]
<br /><small>8</small> [[Provincia de Béchar|Béchar]]
<br /><small>9</small> [[Provincia de Blida|Blida]]
<br /><small>10</small> [[Provincia de Bouira|Bouira]]
<br /><small>11</small> [[Provincia de Tamanghasset|Tamanghasset]]
<br /><small>12</small> [[Provincia de Tébessa|Tébessa]]
|
<br /><small>13</small> [[Provincia de Termicén|Termicén]]
<br /><small>14</small> [[Provincia de Tiaret|Tiaret]]
<br /><small>15</small> [[Provincia de Tizi Ouzou|Tizi Ouzou]]
<br /><small>16</small> [[Provincia d'Alcher|Alcher]]
<br /><small>17</small> [[Provincia de Djelfa|Djelfa]]
<br /><small>18</small> [[Provincia de Jijel|Jijel]]
<br /><small>19</small> [[Provincia de Sétif|Sétif]]
<br /><small>20</small> [[Provincia de Saïda|Saïda]]
<br /><small>21</small> [[Provincia de Skikda|Skikda]]
<br /><small>22</small> [[Provincia de Sidi Bel Abbes|Sidi Bel Abbes]]
<br /><small>23</small> [[Provincia de Annaba|Annaba]]
<br /><small>24</small> [[Provincia de Guelma|Guelma]]
|
<br /><small>25</small> [[Provincia de Constantina|Constantina]]
<br /><small>26</small> [[Provincia de Médéa|Médéa]]
<br /><small>27</small> [[Provincia de Mostaganem|Mostaganem]]
<br /><small>28</small> [[Provincia de M'Sila|M'Sila]]
<br /><small>29</small> [[Provincia de Mascara|Mascara]]
<br /><small>30</small> [[Provincia d'Ouargla|Ouargla]]
<br /><small>31</small> [[Provincia d'Orán|Orán]]
<br /><small>32</small> [[Provincia d'El Bayadh|El Bayadh]]
<br /><small>33</small> [[Provincia d'Illizi|Illizi]]
<br /><small>34</small> [[Provincia de Bordj Bou Arréridj|Bordj Bou Arréridj]]
<br /><small>35</small> [[Provincia de Boumerdès|Boumerdès]]
<br /><small>36</small> [[Provincia d'El Tarf|El Tarf]]
|
<br /><small>37</small> [[Provincia de Tindouf|Tindouf]]
<br /><small>38</small> [[Provincia de Tissemsilt|Tissemsilt]]
<br /><small>39</small> [[Provincia d'El Oued|El Oued]]
<br /><small>40</small> [[Provincia de Khenchela|Khenchela]]
<br /><small>41</small> [[Provincia de Souk Ahras|Souk Ahras]]
<br /><small>42</small> [[Provincia de Tipasa|Tipasa]]
<br /><small>43</small> [[Provincia de Mila|Mila]]
<br /><small>44</small> [[Provincia d'Aïn Defla|Aïn Defla]]
<br /><small>45</small> [[Provincia de Naama|Naama]]
<br /><small>46</small> [[Provincia d'Aïn Témouchent|Aïn Témouchent]]
<br /><small>47</small> [[Provincia de Ghardaïa|Ghardaïa]]
<br /><small>48</small> [[Provincia de Relizane|Relizane]]
|}
== Cheografía ==
{{Articlo principal|Cheografía d'Alcheria}}
Alcheria se troba prencipalment situata entre as latitutz 19° y 37°N (una chicota aria ye a o norte d'o 37°), y lonchitutz 11°U y 12°E. A mayoria d'a suya costa ye montayosa y bi ha bells [[puerto]]s natuarals. L'aria situata entre a mar y l'[[Atlas Telliano]] ye fértil. A o sud de l'Atlas Telliano se troba un paisache d'[[estepa]], que remata en l'[[Atlas Sahariano]]; mas enta o sud se troba o [[disierto d'o Sahara]].
O macizo d'[[Ahaggar]] (en [[idioma arabe|arabe]] جبال هقار), tamién conoixito como ''Hoggar'', ye una rechión montanyosa en o centro d'o Sahara, a o sud d'Alcheria. Se troba a bells 1500 km a o sud d'a capital, Alcher y chusto a l'ueste de [[Tamanrasset]].
Alchers, [[Orán]], [[Constantina]], [[Tizi Ouzou]] y [[Annaba]] son as prencipals ciudatz d'Alcheria.
== Clima ==
[[Imachen:Algeria Topography.png|thumb|Mapa topografico d'Alcheria]]
En ista rechión, mesmo d'hibierno, as temperaturas diarias d'o disierto gosan estar calidas. Manimenos, dimpués d'a boca de nueit, l'aire xuto permite una rapeda perduga d'a calor, lo que fa que as nueitz sía fredas. S'han rechistrato grans diferencias entre as temperaturas diurnas y nocturnas.
A mayor temperatura rechistrata oficialment estió de 50.6 °C en In Salah.<ref>[http://www.mherrera.org/temp.htm MHerrera.org] and Burt, Christopher C. 'Extreme Weather: A Guide and Record Book (W.W. Norton Press, 2007)</ref>
As precipitacions son prou abundants en a zona costera de l'Atlas Telliano, con rechistros d'entre 400 y 670 mm anyals, incrementandose a cantidat de precipitacions d'ueste ta este. As [[plevia|precipitacionss]] son mayore en parti nororiental de Alcheria, a on s'han replegato bells anyos dica 1000 mm.
En l'interior as plevias son muito mas escasas. Os [[vientos dominants]] que bufan dende l'este y o nordeste en verano cambean d'hibierno, bufando de l'ueste y d'o norte y portiando con ells por un regular un incremento d'as precipitacions dende septiembre dica aviento, un decremento en os zaguers meses d'hibierno y primers de primavera, y una quasi ausencia de plevias en os meses estivals. Alcheria tien tamién ''[[erg]]s'', u dunas d'arena entre as montanyas, a on que en verano quan os vientos son cerenyos, as temperaturas pueden plegar a os 43.3 °C.
== Economía ==
[[Imachen:Ministerefinacealger.jpg|thumb|250px|Menisterio de Finanzas d'Alcheria]]
O sector d'os [[combustibles fósils]] ye a columna vertebral d'a economía d'Alcheria, representando alto u baixo un 60% d'os suyos ingresos, un 30% d'o [[Producto Interior Bruto|PIB]] y mas d'un 95% d'os suyos beneficios en exportacions. O estato se troba en o puesto tretze seguntes as suyas reservas de petrolio, tenendo una reserva de 11.800 millons de barrils (1.88×10^9 m³), encara que s'estima que a zifra actual ye incluso mayor. L'''Administración d'Información sobre Enerchía d'os Estaus Unius'' dio en [[2005]] o dato de que a reserva de [[gas natural]] d'Alcheria yera de 160 billons de pietz cubicos<ref name="ciawfb">{{en}} [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2179rank.html cia.gov]</ref> (4.5×10^12 m³), a ueitena mayor d'o mundo.<ref name="eia">{{en}} [https://archive.is/20121211230049/www.eia.doe.gov/emeu/cabs/algeria.html Algeria Country Analysis Brief], EIA, March 2005.</ref> A meya anyal d'o PIB no asociato a hidrocarburos creixió en un 6 por cient entre 2003 y 2007, con un creiximiento total d'o PIB meyo d'o 4.5 por cient en o mesmo periodo debito a la menor producción de petrolio en 2006-07. A deuda externa ha estato virtualment eliminata, y o gubierno ha acumulato grans reservas de diners gracias a o petrolio. A inflacción, a mas baixa d'a rechión, s'ha mantenito estable en un 4 por cient de meya en o periodo 2003-07.<ref name="MFW4A">[http://www.mfw4a.org/algeria/algeria-financial-sector-profile.html], MFW4A, Algeria Financial Sector Profile</ref>
Os indicadors financiers y economicos d'Alcheria han amillorato prou dende a metat d'os anyos 1990, en parti gracias a las reformas politicas refirmatas por o [[Fundo Monetario Internacional]] (FMI) y a reestructuración d'a deuda por o [[Club de París]]. As finanzas d'Alcheria en 2000 y 2001 se beneficioron d'un incremento d'o precio d'o petrolio y politica fiscal d'o gubierno, aduyó a aumentar prou o superávit comercial, obtener nivels récord en as reservas de divisas foranas y reducir a [[deuda externa]].
Os continos esfuerzos d'o gubierno ta diversificar a economia atrayendo [[capital (economía)|capital]] nacional y internacional han feito que o sector d'a enerchía haiga tenito exito reducindo una mica as altas tasas de [[desempleo]] y amillorando as condicions de vida. En 2001, o gubierno sinyó un tractato d'asociación con a [[Unión Europea]] por o que o estato se beneficia en temas d'importacions y exportacions con a Unión. En marzo de 2006, [[Rusia]] condonó a deuda de 4.74 mil millons de dólars que Alcheria manteneba dende a [[Unión Sovietica|era sovietica]]<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.brtsis.com/ |title=Brtsis, brief on Russian defence, trade, security and energy |publisher=Brtsis.com |date=|accessdate=2008-11-24}}</ref> en una vesita d'o [[President de Rusia|president]] [[Vladimir Putin]] a o país, a primera d'un líder ruso en o zaguer meyo sieglo. Por a suya parti, o president [[Bouteflika]] alcordó mercar avions de combate, sistemas d'esfensa anti-aerios y atras armas por un valor de 7.500 millons a o prencipal exportador d'armamento de Rusia, [[Rosoboronexport]].<ref>{{en}} {{cite news |title=Russia agrees Algeria arms deal, writes off debt |publisher=Reuters |date=11 March 2006 |url=http://za.today.reuters.com/news/NewsArticle.aspx?type=businessNews&storyID=2006-03-11T082958Z_01_BAN130523_RTRIDST_0_OZABS-ECONOMY-RUSSIA-ALGERIA-20060311.XML}}</ref><ref>{{fr}} {{cite news |title=La Russie efface la dette algérienne |publisher=Radio France International |date=10 March 2006 |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/075/article_42379.asp}}</ref>
Alcheria tamién decidió en 2006 pagar a totalidat d'a suya deuda, 8.000 millons de dólars (£4.300 millons), a o [[Club de París]]. Isto fació que a deuda externa d'Alcheria fuese de menos de 5.000 millons de dólars en zaguerías de 2006. O [[Club de París]] afirmo que iste acto reflecta a recuperación economica d'Alcheria en os zaguers anyos.
== Agricultura ==
Alcheria siempre ha estato conoixita por a fertilidat d'o suyo suelo. Un 25% d'os alcherianos treballan en o sector agricola.<ref>{{en}} {{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ |title=CIA factbook |publisher=Cia.gov |date=|accessdate=2008-11-24}}</ref>
En a epoca d'a [[Guerra Civil Estausunidense]] se cautivó una gran cantidat de [[cotón]], pero dende alavez ista industria fue retaculando. En primerías d'o sieglo XX se facioron esfuerzos por fomentar o cautivo d'ista [[Plantae|planta]]. Una chicota cantidat de cotón creixe tamién en os oasis d'o sud d'o país. Bi ha bells cautivos de palmeras chicotas que s'emplegar ta prener-ne as suyas fuellas, ya que tienen fibras prou pareixitas a o pelo d'os caballos. As [[olivera]]s (tanto por as [[oliva]]s como por l'[[aceite]]) y o [[tabaco]] son atros cautivos importants en a zona.
Mas de 30.000 km² (7.000.000 d'acres) de tierras s'adedican a o cautivo de [[cerial]]s. L'[[Atlas Telliano]] ye a tierra a o mas se fan iste tipo de cautivos. Mientres o periodo de colonización francesa a productividat s'incremento prou debito a la construcción de pozos artesians en muitos districtos que nomas requeriban augua ta fer-los fértils. Entre os cerials os prencipals son o [[Triticum|trigo]], l'[[Hordeum vulgare|hordio]] y a [[Avena sativa|cevada]]. S'exporta una gran variedat de [[verdura]]s y [[fruita]]s, mas que mas productos [[citricos]]. Alcheria tamién exporta [[Ficus|figos]], [[dátil (fruito)|dátils]], [[esparto]], y [[zuro]]. Ye o prencipal mercato de [[Avena sativa|cevada]] d'Africa.
== Demografía ==
=== Población por etnias y nacionalidatz ===
[[Imachen:Zidane in Poznan.jpg|thumb|200px|[[Zinedine Zidane]], futbolista francés d'orichen cabilenyo]]
A més gran part d'a población son [[arabes]] (por o suyo orichen berbers arabizatos), talment o 80 % u quasi. En [[Tinduf]] y a suya redolada os arabes presentan una cultura d'o disierto común con os [[saharauis]] y os habitants d'o [[Sahara Occidental]] y sud de Marruecos y fuoron denominatos como "[[moros (pueblo d'a part occidental d'o Sahara y Sahel)|moros]]" dende o periodo colonial.
Os [[berbers]] son arredol d'un 20 % y se dividen en diferents grupos etnicos, os més importants son os [[kabilenyos]], os [[tuaregs]] d'o [[Sahara]]), y os [[xagüiya]] de l'[[Aurés]].
Os [[andalusís]] (musulmans orichinarios de l'[[Al-Andalus]] medieval) son pocos mils en vicos de ciudatz como [[Shersell]]. En as ciudatz costeras tamién bi ha pocos mils arabes con orichens [[turcos anatolians|turcos]], herencio de tiempos de l'[[Imperio Otomán]]. Os [[chodigos]] fuyoron d'Alcheria quan declaró a suya independencia, muitos d'ellos yeran [[sefardís]] y actualment viven en [[Francia]] (por eixemplo os propietarios de [[FNAC]]) u en [[Israel]]. Encara quedan uns pocos mils de [[Pietz Negros (Alcheria)|Pietz Negros]], colonos europeus de diferents orichens pero afrancesatos totz que vinioron quan a ocupación francesa d'Alcheria.
=== Luengas ===
[[Imachen:Panneau de signalisation multilingue à Issers (Algérie).jpg|thumb|200px|Sinyal trilingüe en [[Cabilia]]: arabe, cabilenyo y francés]]
A [[luenga oficial]] d'Alcheria, seguntes a suya constitución de 1963, ye l'[[idioma arabe|arabe]]. Amás, se reconoixe como luenga nacional o [[Luengas berbers|berber]] en una enmienda d'a constitución d'o 8 de mayo de 2002. O 99% d'os alcherinos tienen como luenga materna a una d'istas dos, estando l'arabe parlato como luenga materna por un 83% d'a población y o berber por un 15%.<ref name="leclerc">{{fr}} [http://www.tlfq.ulaval.ca/AXL/AFRIQUE/algerie-1demo.htm Jacques Leclerc. Algérie: Situation géographique et démolinguistique. L'aménagement linguistique dans le monde]. [[Université Laval]]. 2009-04-05</ref> O [[idioma francés|francés]], encara que no tien un estatus oficial, ye amplament emplegato por o [[gubierno]], o mundo d'a cultura, os [[medios de comunicación]] (periodicos) y l'[[amostranza]] (s'amuestra en a [[escuela primaria]]), debito mas que mas a o pasato d'Alcheria como colonia francesa, por lo que puet considerar-se como idioma oficial ''de facto'' en Alcheria. L'[[idioma cabilenyo]], a mas parlata d'as luengas berbers en o país, s'amuestra en a escuela y ye parcialment co-oficial (con bellas restriccions) en partis de [[Cabilia]].
==== Arabe ====
L'arabe coloquial ye a luenga nativa de mas d'o 83% d'a población; d'os que, mas d'un 78% parlan arabe alcherino y alto u baixo un 5% [[hassaniya]]<ref name=tlfq>{{fr}} – [http://www.tlfq.ulaval.ca/AXL/AFRIQUE/algerie-1demo.htm TLFQ.ulaval.ca], [[Jacques Leclerc (linguiste)|Jacques Leclerc]], L'aménagement linguistique dans le monde. CIRAL (Centre international de recherche en aménagement linguistique)</ref> L'arabe alcherino ye a luenga segundaria de muitos berbers. Manimenos, en os [[medios de comunicación]] y en os actos oficials ye fa servir por un regular l'[[idioma arabe|arabe stándard]].
==== Berber ====
[[Imachen:Berber as percentage of total popn Algeria 1966.jpeg|thumb|250px|Porcentache de población que parla luengas berbers en cada departamento]]
As luengas berbers son parlatas por alto u baixo un 20% d'a población d'Alcheria, mas que mas en a rechión de [[Cabilia]], en os [[Aurés]] y en o [[Sahara]] (por os [[tuaregs]]), y tamién en os arredols d'[[Alcher]], a capital d'o estato. Muito antis de l'arribata d'os [[fenicios]], o berber se parlaba en tot o territorio de l'actual Alchería, como s'ha puesto documentar en inscripcions [[tifinagh]] d'ixa epoca. A tamas d'o creiximiento d'o [[punico]], o [[latín]] y dimpués, de l'[[arabe]], o berber continó estando a luenga prencipal d'Alcheria en o sieglo XI dimpués d'as invasions d'os [[Banu Hilal]] y os [[Banu Sulaym]].
Entre un 28% y un 45% d'os alcherinos parlan un d'os quantos dialectos d'a luenga berber (nombre nativo: [[tamazight]]).<ref name="tlfq"/> L'arabe contina estando a unica [[luenga oficial]] d'Alcheria, encara que o berber ha estato reconoixito recientment como [[luenga nacional]].<ref>{{fr}} – [http://www.apn-dz.org/apn/french/constitution96/loi02_03.htm « Loi n° 02-03 portant révision constitutionnelle »], adoptata o 10 d'abril de 2002.</ref>
==== Francés ====
O [[idioma francés|francés]] ye luenga forana que mas s'estudea en o país, y a mayoría d'alcherinos pueden entender-lo y parlar-lo, encara que por un regular no lo fan servir en a vida diaria. Dende a [[independencia]], o gubierno ha promocionato una politica d'arabización lingüistica de l'[[amostranza]] y a burocracia, feito que ha tenito como resultato a limitación d'o [[luengas berbers|berber]] y l'arabización de muitos parlants d'ista zaguera luenga. A posición d'o francés en Alcheria por estar una luenga prou important no ha estato tan afectata por a politica d'arabización. De feito muitos cursos, mas que mas os relacionatos con temas scientificos y economicos, d'as [[universidat]]z se fan encara en francés. Recientment, as escuelas han prencipiato a meter o francés en o suyo temario ta que ninos l'aprendan dende l'inte en que prencipian a aprender a escribir en arabe clasico. O francés tamién ye prou emplegato en [[medios de comunicación]] y negocios. Dimpués d'un debate politico en Alcheria en os anyos 1990, en que se planteyó a sustitución d'o francés por l'anglés en o sistema educativo, o gubierno decidió mantener o francés. L'anglés s'amuestra tamién en o primer anyo d'educación secundaria.
L'idioma punico, una [[luenga fenicia]], se creye que s'habió de parlar en quantas arias de l'actual estato d'Alcheria. Iste idioma morió en o [[sieglo VI]]. Muitas ciudatz d'Alcheria tienen nombres deribatos d'o punico u d'o latín.
=== Relichión ===
A relichión predominant en Archelia ye o [[islam]], con un porcentache d'o 99% de población musulmana.
A mayoría d'os alcherinos practican o [[sunnismo]], fueras de bells 200.000 [[ibadismo|ibadis]] en a val de M'zab en a rechión de [[Ghardaïa]].<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.angelfire.com/az/rescon/mgcibadi.html |title=Ibadis and Kharijis |publisher=Angelfire.com |date= |accessdate=2010-04-23}}</ref>
Bi ha tamién uns 250.000 [[cristianismo|cristians]] en o país, incluyindo bells 10.000 [[ilesia catolica|catolicos]] y entre 150.000 y 200.000 [[protestantismo|protestants]] evanchelicos (mas que mas [[Pentecostalismo|pentecostals]]), seguntes o líder d'a [[Ilesia Protestant d'Alcheria]] Mustapha Krim.<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.topchretien.com/topinfo/view/40011/lalgerie-malmene-ses-chretiens.html |title=Top Chrétien |publisher=Topchretien.com |date= |accessdate=2010-04-23}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.vodeo.tv/4-33-5995-le-reveil-des-chretiens-d-algerie.html |title=Vodeo TV |publisher=Vodeo TV |date= |accessdate=2010-04-23}}</ref> Bellas fuents afirman que bi ha mas d'un millón de cristians en Alcheria, a mayoría d'ells vivindo en l'aria d'a [[Cabilia]].<ref>{{no}} {{cita web|url=http://www.tbve.no/nyheter/nyhetsarkiv/over-en-million-jesus-troende-i-algerie///nigeria.html?tx_ttnews[pointer]=8&cHash=fb582259df |title=Over en million Jesus-troende i Algerie |publisher=Troens Bevis - Verdens Evangelisering |date= |accessdate=2010-05-23}}</ref>
Alcheria tenió una important comunidat [[chudaísmo|chodiga]] dica a decada de 1960. Quasi totz os chodigos emigroron dimpués d'a independencia d'o país, encara que un chicot numero de [[Chodigos archelinos|chodigos]] continan vivindo en Alcher.<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90207.htm |title=U.S. Department of State |publisher=State.gov |date=2007-04-11 |accessdate=2010-04-23}}</ref>
== Esporte ==
* [[Imachen:Olympic flag.svg|50px]] [[{{PAGENAME}} en os Chuegos Olimpicos]].
Beluns d'os esportes son tradicionals y praticatos dende l'antigüidat como desafíos, como as cursas de caballos. Actualmente os esportes mes practicatos son o [[fútbol]], l'[[atletismo]], o [[boxeyo]] y o [[ciclismo]] con bells exitos esportivos continentals. Alcheria bi ha partecipato en os [[Chuegos Olimpicos]] dende o anyo 1964, con a excepción d'o boicot de [[Mont-reyal 1976]] y bi ha ganato 17 medallas estando quatre d'istas d'oro. L'atletacon mas medalllas ye [[Taufik Majlufi]] con tres medallas en atletismo (una d'oro y tres d'archent).
* O fútbol ye o esporte mes popular, l'organismo rector ye a [[Federación Alcherina de Fútbol]] (Fédération Algérienne de Football ) y a suya competición mes important ye a [[División Une]]. O equipe nacional, a [[selección d'Alcheria de fútbol]], conoixitos com "as rabosas d'o disierto", bi ha partecipato en tres [[Copa d'o Mundo de fútbol|mundials de fútbol]], os d'as anyadas [[Copa d'o Mundo de fútbol de 1982|1982]], [[Copa d'o Mundo de fútbol de 1986|1986]] y [[Copa d'o Mundo de fútbol de 2010|2010]].
* En atletismo bi ha que destacar a [[El Ouafi Boughera]] campión olimpico de [[Maratón (atletismo)|maratón]] en os [[Chuegos Olimpicos d'Amsterdam]] anque partecipando en o equipe de Francia. Tamién a [[Hassiba Boulmerka]], primera africana campiona d'o mundo, campiona olimpica<ref>{{en}} [http://www.iaaf.org/athletes/biographies/letter=Bcountry=ALG/athcode=60203/index.html Perfil de Hassiba Boulmerka en a pachina web oficial d'a IAAF]</ref> y 4 vegatas campiona d'Africa amás de [[Premio Prencipe d'Asturias d'os esportes]], a [[Noureddine Morceli]] dominador d'a preba de 1.500 metros lisos en a primera mitat d'a decada d'os 1990 con os records d'o mundo de 1.500 m lisos, a milla y os 3.000 metros lisos, campion olimpico y 3 vegatas campión d'o mundo de 1.500 metros lisos<ref>{{en}} [http://www.iaaf.org/athletes/biographies/letter=0/athcode=1936/index.html Perfil de Noureddine Morceli en a pachina web oficial d'a IAAF].</ref> y a [[Nouria Mérah-Benida]] campiona olimpica de 1.500 en os [[Chuegos Olimpicos de Sydney]] y dos vegatas [[Campionatos d'Africa d'atletismo|campiona d'Africa]].
=== Competicions esportivas ===
Alcheria organiza dos competicions de [[maratón (atletismo)|maratón]] importants: ''La Marathon des dunes''<ref>{{en}}/{{fr}} [http://www.marathondunes.com/GU/index.php?lng=en Pachina web oficial d'a ''Marathon des dunes''].</ref> (o suyo recorrido ye integro por o [[disierto d'o Sahara]]) y a ''Marathon d'Alger''.<ref>{{en}}/{{fr}} [http://www.marathondalger.com/GU/index.php?lng=en Pachina web oficial d'a maratón d'Alcher].</ref>
== Referencias ==
{{listaref|2}}
== Vinclos externos ==
{{Commonscat|Algeria|Alcheria}}
* {{ar}}{{fr}} [http://www.el-mouradia.dz ''El Mouradia''], pachina web oficial d'a Presidencia d'Alcheria.
{{Africa}}
[[Categoría:Alcheria]]
qqwwc44efxus8n4lgbae7ggzec8dpdh
1842051
1842050
2022-08-12T08:32:57Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Articlo 1000|+30}}
{{Ficha de país
| nombre_oficial = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية <br/>ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ
| nombre_común = Alcheria
| nombre = Republica Alcheriana Democratica y Popular
| de = d'
| imachen_bandera = Flag of Algeria.svg
| imachen_escudo = Emblem of Algeria.svg
| imachen_escudo_grandaria = 80px
| simbolos =
| imachen_mapa = LocationAlgeria.svg
| lema_nacional =
| himno_nacional = ''[[Kassaman]]''
| capital = [[Alcher]]
| capital_población = 4.977.663 ([[2005]])
| capital_cor_fmt =
| capital_cor =
| ciudat_prencipal = [[Alcher]]
| idiomas_oficials = [[Idioma arabe|Arabe]] y [[Luengas berbers|berber]]
| gubierno = [[Republica|Republica democratica]]
| enfiladors_titols = [[President d'Alcheria|President]]<br />[[Primer menistro d'Alcheria|Primer menistro]]
| enfiladors_nombres = [[Abdelmadjid Tebboune]]<br /> [[Aymen Benabderrahmane]]
| establimiento= Independencia
| establimiento_fitas =
| establimiento_calendatas = de [[Francia]]<br />[[1962]]
| superficie = 2.381.740
| superficie_posición = 11
| superficie_augua = 0%
| mugas = 6.343 km
| costas =
| población = 32.818.500
| población_posición = 34
| población_densidat = 13,3
| población_anyada = 2008
| PIB = US$ 232.692 millons
| PIB_anyada = 2005
| PIB_posición = 38
| PIB_per_capita = US$ 7.095
| moneda = [[Dinar]] <small>([[ISO 4217|DZD]])</small>
| chentilicio =
| horario = [[UTC]]+1
| horario_estiu =
| cctld = [[.dz]]
| codigo_telefonico = +213
| prefixo_radiofonico = 7RA-7RZ, 7TA-7YZ
| codigo_ISO = 012 / DZA / DZ
| miembro_de = [[ONU]], [[Unión Africana|UA]], [[OPEP]], [[Liga Arabe|Liga d'Estatos Arabes]]
| notas =
}}
'''Alcheria''' (en [[Idioma arabe|arabe]] y [[alfabeto arabe]] '''الجزائر''', ''al-Jazàïr'' , [[Luengas berbers|berber]] '''ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ''') ye un [[país]] d'[[Africa]], en o [[Maghreb]], en o [[norte d'Africa]]. Muga a o norte con a [[mar Mediterrania]]; a l'este con [[Tunicia]] y [[Libia]]; a o sud con [[Nícher]] y [[Mali]]; a o sudueste con [[Mauritania]] y o [[Sahara Occidental]]; y a l'ueste con [[Marruecos]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 32.818.500 habitants ([[2002]]) en una [[superficie]] de 2.381.740 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 13,3 hab/km². Por a suya superficie ye o mas gran estato d'a mar Mediterrania, o segundo estato mas gran d'Africa y l'onceno de tot o mundo.
A [[Capital (politica)|capital]] y ciudat más poblata d'o país ye [[Alcher]]. Atras ciudatz importants son [[Orán]], [[Constantina]] y [[Annaba]].
Politicament, dende a suya independencia en [[1962]] de [[Francia]] (dende [[1830]] estió una [[Colonias de Francia|colonia]] d'ixe país) Alcheria ye una [[Republica|Republica democratica]], estando o suyo actual [[President d'Alcheria|President]] [[Abdelaziz Bouteflika]]. O país fa parte d'as [[Nacions Unidas]], d'a [[Unión Africana]], d'a [[OPEP]], y d'a [[Liga Arabe|Liga d'Estatos Arabes]]. Ye un país que se define como de doble cultura y luengas, [[Idioma arabe|arabe]] y [[Luengas berbers|berber]].
L'actual Alcheria recibe l'herencio de quantas [[Civilización|civilizacions]] que se han succedito en o país, y que li han adhibito influencias d'[[Europa]] a traviés d'a [[mar Mediterrania]], d'[[Africa]] a traviés d'o [[disierto d'o Sahara]], y d'[[Orient Meyo]]. Asinas, estió un territorio que fació parte de l'[[Imperio román]] y que, dica o [[sieglo VIII]], estió amplament [[Cristianismo|cristianizato]], fendo parte dimpués d'o [[Califato d'os Omeyas]] y de l'[[Imperio otomán]] (encara que mas que mas formalment), ta esdevenir en primerías d'o [[sieglo XIX]] una colonia de [[Francia]] dica recuperar a suya independencia a prencipios d'os [[anyos 1960]].
== Historia ==
{{Articlo principal|Historia d'Alcheria}}
L'actual Alcheria recibe l'herencio de quantas [[Civilización|civilizacions]] que se han succedito en o país, y que li han adhibito influencias d'[[Europa]] a traviés d'a [[mar Mediterrania]], d'[[Africa]] a traviés d'o [[disierto d'o Sahara]], y d'[[Orient Meyo]].
=== Prehistoria ===
[[Imachen:Femme-gravure.jpg|left|thumb|200px|[[Pintura rupestre]] d'o Tassili, de fa alto u baixo 10.000 anyadas.]]
A primer presencia conoixita de l' ''[[Homo habilis]]'' en Alcheria se troba en o [[chacimiento arqueolochico]] d'[[Aïn El Ahnech]], d'o [[Paleolitico]], que antiparte ye o chacimiento mas antigo d'[[Africa d'o Norte]], con 1,5/1,8 millons d'anyadas d'antigüidat. O chacimiento de [[Tighennif]], de 800.000-400.000 anyadas, con presencia d'elementos d'[[industria litica]], contién tamién repuis d'o ''[[Homo erectus]]'', os primers repuis humans constatatos.
Arredol de 20.000 aC, o disierto d'o Sahara yera un puesto humido, con [[plevia]]s, y a on existiba una abundant fauna, estando o chacimiento de [[Bir el-Ater]] representant d'ixa epoca. Os suyos habitants practicaban a [[cazata]], encara que o chacimiento plega dica a dita ''[[Revolución neolitica]]'', quan apareixió l'[[agricultura]].
Con a [[cultura capsiense]], que dura dende a Revolución neolitica dica 2.000 aC, se produció a primera [[domesticación]] d'animals, mas que mas [[bovidos]], [[capridos]] y [[ovidos]]. Tamién se considera que son os primers habitants d'o país en dixar-nos muestras d'o suyo [[arte]], y seguntes os lingüistas, o suyo luengache ye l'antecesor d'as [[luengas berbers]]. En [[3000 aC]] prencipió a escape un proceso de [[desertización]] que creyó l'actual [[disierto d'o Sahara]], y tamién plegó a [[Edat de Fierro]] (sin que a redolada hese conoixito a [[Edat de Bronze]], como s'escayece en Africa).
=== Edat Antiga ===
[[Imachen:Mauretania Caesariensis SPQR.png|right|thumb|225px|Mapa de l'Imperio Román, a on se destaca a provincia d'a [[Mauritania Cesariense]].]]
Os primers repuis arqueolochicos d'importancia en Alcheria corresponden a os [[pueblos berbers]] ([[numidas]]), como o [[mausoleu]] d'[[Imedghassen]] (''Medracen'' en [[Idioma francés|francés]]) y o [[mausoleu reyal de Mauritania]]; son os repuis arquitectonicos mas destacatos, encara que bi'n ha d'atros. Se conoix a existencia en l'actual Alcheria de reinos numidas, con dirichents como [[Massinissa]], estando important a suya [[Caballería]]. Istos reinos fuoron aliatos u enemigos indistintament en primeras de [[Cartago]], y dende a expansión d'a [[Republica de Roma]] por a mar Mediterrania tamién s'alioron con os romans, combatindo-ie chuntos mientres a [[Segunda Guerra Punica]], encara que istas buenas relacions rematoron con a conquiesta por Roma d'o territorio numida, mientres o [[sieglo II aC]] y o [[sieglo I aC]]. O proceso remató con a redota en a [[batalla de Thapsus]] ([[46 aC]]) de [[Chuba I]], que s'heba aliato con [[Gneu Pompeyo Magno]] en a suya guerra civil con [[Chulio César]]. Encara que se manteneba a ficción d'un reino independient, [[Numidia]] no yera en realidat mas que un [[estato satelite]] de l'[[Imperio román]], dica que en [[40|40 dC]] [[Caligula]] fació asasinar a [[Ptolomeu de Mauritania]], o zaguer rei numida, y creyó a [[Provincias de l'Imperio Román|provincia romana]] de [[Mauritania Cesariense]].
[[Imachen:Tomb of Massinissa 01.jpg|thumb|left|250px|O [[Mausoleu]] de [[Massinissa]].]]
Mientres o [[sieglo I]] prencipió un intenso proceso de [[romanización]], incluyindo-ie a fundación de nuevas ciudatz (u a re-fundación d'antigas ciudatz numidas) y o desembolique de l'[[agricultura]] ta suministrar [[alimento]]s a [[Roma]], a capital imperial. Os territorios de l'interior continoron estando semi-independients, encara que vinclatos a o territorio román por o [[comercio]], y os romans construyoron un sistema de fortificacions t'a protección d'o territorio que controlaban.
Mientres o [[sieglo II]] y tamién en o [[sieglo III]] continó o desembolique economico d'a provincia d'a Mauritania Cesariense, que esdevenió una d'as prencipals subministradoras de [[trigo]] y [[cerials]] a la capital. Tamién se diversificó en una segunda etapa o conchunto d'as exportacions, con [[cuero]]s, [[oliva]]s, [[aceite d'oliva]] u [[vin]]. A meyatos d'o sieglo III plegó a o territorio a nueva relichión d'o [[Cristianismo]], encara que en os [[anyos 310]] se desembolicó una [[herechía]] autoctona, o [[donatismo]], que esdevenió una sinyal d'identidat en a revuelta de [[313]], prencipiando una serie de luitas dica que l'[[Exercito román]] albandonó o territorio en [[321]] por as crisis d'as [[invasions chermanicas]]. Continó sindembargo a represión d'o donatismo, y en [[409]] os donatistas fuoron formalment y legal declaratos como hereches, encara que [[Sant Agostín d'Hipona]] prebó de mitigar as condicions d'a represión.
[[Imachen:Vandales.png|right|thumb|225px|Territorios baixo control d'o [[Reino vandalo]] a meyatos d'o [[sieglo V]].]]
Antiparte, en [[429]] os [[vandalos]], que s'heban asentato en [[Hispania]] (mas que mas en [[Andalucía]]), presionatos por os [[visigodos]], trescruzoron o [[estreito de Chibraltar]] y plegoron enta o norte d'Africa, tresladando-se dimpués enta l'actual [[Tunicia]], a on establioron un estato independient, o dito [[Reino vandalo]], conducito por [[Chenserico]]. En a expansión d'o reino, incorporó a mayor parte d'os territorios que heban feito parte de l'antiga Mauritania Cesariense, dica o suyo esboldregamiento poco dimpués d'a muerte de Chenserico, presionato melitarment por os [[Imperio bizantín|bizantins]]. [[Belisario]], o mesmo cheneral bizantín que redotó a os [[ostrogodos]] en a [[peninsula italica]], conquirió en os [[anyos 530]] a ciudat de [[Cartago]], a capital d'os vandalos, rematando de raso con o suyo reino. Os bizantins establioron en o territorio magrebín una d'as suyas divisions administrativas, pero tenioron que luitar contra as sublevacions d'os [[berbers]], destacando entre as filas d'istos zaguers a figura d'[[Antalas]]. [[Yabdas]], sublevato poco dimpués, se proclamó rei d'os [[Aurés]], una redolada montanyosa en a muga entre Alcheria y [[Tunicia]], y estioron quantos os chicotz estatos d'a redolada que proclamoron a suya independencia, estando alternativament aliatos u enemigos d'os bizantins que controlaban Tunicia seguntes as circunstancias, dica a conquiesta islamica.
=== Edat Meya ===
En [[647]] plegan a o [[Maghreb]] as tropas [[islam]]icas d'os [[Omeyas]], prencipiando asinas a conquiesta d'Alcheria y a suya [[islamización]]. Sindembargo, iste proceso tenió a oposición activa de quantos berbers, que s'aliaron en un primer momento con os bizantins, resistindo a suya incorporación a o mundo islamico, plegando mesmo a haber-ie una important emigración u fuchita de bebers enta l'amanata isla de [[Sicilia]]. En as succesivas batallas, dica prencipios d'o [[sieglo VIII]], destacoron reis bebers como o rei [[Koceila]] u a reina [[Kahena]], que redotoron quantas vegatas a los exercitos islamicos conquistadors. Sindembargo, dende a muerte d'ista zaguera, se produció un fenomeno de conversión masiva de berbers a l'[[Islam]], adoptando mesmo a [[Idioma arabe|luenga arabe]]. Por ixo en [[711]], quan os musulmans atacoron a o [[Reino visigodo de Toledo]] en a [[peninsula iberica]], una part important d'os suyos exercitos yeran formatos por berbers, incluyindo-ie o suyo chefe, [[Tariq ibn Ziyad]] (qui dió o suyo nombre a [[Chibraltar]], ''Djebel Tarik''). Tamién se produció una chicota inmigración d'[[arabes]], encara que mas que mas en a redolada de [[Kairouan]] (y tamién en [[Táncher]], en [[Marruecos]]).
== Administración ==
{{Articlo principal||||provincias d'Alcheria|districtos d'Alcheria|municipios d'Alcheria}}
[[Imachen:Algeria wilayat.png|thumb|left|Mapa d'as provincias d'Alcheria numeratas seguntes l'orden oficial]]
Alcheria se divide en 48 [[provincias d'Alcheria|provincias]] (''[[wilaya]]s''), 553 [[districtos d'Alcheria|districtos]] (''[[daïra]]s'') y 1,541 [[Municipios d'Alcheria|municipios]] (''[[baladiyah]]s''). Cada provincia, districto, y municipio tien o nombre d'a suya [[Capital (politica)|capital]], que ye por un regular a ciudat mas gran.
D'alcuerdo con a constitución d'Alcheria, una provincia ye ''una colectividat territorial que tien bellas libertatz economicas''.
L'[[Asambleya popular provincial]] ye a entidat politica que gubierna a provincia y tien un "president", qui ye trigato por os miembros de l'asambleya. Istos s'esliyen por [[sufrachio universal]] cada cinco anyos. O "[[Wāli]]" ([[Prefecto]] u [[gubernador]]) diriche cada provincia. Ista persona ye esleyita por o president d'Archelia.
As divisions administrativas han cambeato quantas vegatas dende a independencia. Quan s'introducen nuevas provincias, os numeros d'as antigas provincias se mantienen, encara que no sían en orden alfabetico. As provincias con a numeración oficial son actualment (dende 1983):<ref name="cia">{{en}} [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ag.html Africa: Algeria, CIA World Factbook]</ref>
{| border="0"
|-
|
<br /><small>1</small> [[Provincia d'Adrar|Adrar]]
<br /><small>2</small> [[Provincia de Chlef|Chlef]]
<br /><small>3</small> [[Provincia de Laghouat|Laghouat]]
<br /><small>4</small> [[Provincia d'Oum el-Bouaghi|Oum el-Bouaghi]]
<br /><small>5</small> [[Provincia de Batna|Batna]]
<br /><small>6</small> [[Provincia de Béjaïa|Béjaïa]]
<br /><small>7</small> [[Provincia de Biskra|Biskra]]
<br /><small>8</small> [[Provincia de Béchar|Béchar]]
<br /><small>9</small> [[Provincia de Blida|Blida]]
<br /><small>10</small> [[Provincia de Bouira|Bouira]]
<br /><small>11</small> [[Provincia de Tamanghasset|Tamanghasset]]
<br /><small>12</small> [[Provincia de Tébessa|Tébessa]]
|
<br /><small>13</small> [[Provincia de Termicén|Termicén]]
<br /><small>14</small> [[Provincia de Tiaret|Tiaret]]
<br /><small>15</small> [[Provincia de Tizi Ouzou|Tizi Ouzou]]
<br /><small>16</small> [[Provincia d'Alcher|Alcher]]
<br /><small>17</small> [[Provincia de Djelfa|Djelfa]]
<br /><small>18</small> [[Provincia de Jijel|Jijel]]
<br /><small>19</small> [[Provincia de Sétif|Sétif]]
<br /><small>20</small> [[Provincia de Saïda|Saïda]]
<br /><small>21</small> [[Provincia de Skikda|Skikda]]
<br /><small>22</small> [[Provincia de Sidi Bel Abbes|Sidi Bel Abbes]]
<br /><small>23</small> [[Provincia de Annaba|Annaba]]
<br /><small>24</small> [[Provincia de Guelma|Guelma]]
|
<br /><small>25</small> [[Provincia de Constantina|Constantina]]
<br /><small>26</small> [[Provincia de Médéa|Médéa]]
<br /><small>27</small> [[Provincia de Mostaganem|Mostaganem]]
<br /><small>28</small> [[Provincia de M'Sila|M'Sila]]
<br /><small>29</small> [[Provincia de Mascara|Mascara]]
<br /><small>30</small> [[Provincia d'Ouargla|Ouargla]]
<br /><small>31</small> [[Provincia d'Orán|Orán]]
<br /><small>32</small> [[Provincia d'El Bayadh|El Bayadh]]
<br /><small>33</small> [[Provincia d'Illizi|Illizi]]
<br /><small>34</small> [[Provincia de Bordj Bou Arréridj|Bordj Bou Arréridj]]
<br /><small>35</small> [[Provincia de Boumerdès|Boumerdès]]
<br /><small>36</small> [[Provincia d'El Tarf|El Tarf]]
|
<br /><small>37</small> [[Provincia de Tindouf|Tindouf]]
<br /><small>38</small> [[Provincia de Tissemsilt|Tissemsilt]]
<br /><small>39</small> [[Provincia d'El Oued|El Oued]]
<br /><small>40</small> [[Provincia de Khenchela|Khenchela]]
<br /><small>41</small> [[Provincia de Souk Ahras|Souk Ahras]]
<br /><small>42</small> [[Provincia de Tipasa|Tipasa]]
<br /><small>43</small> [[Provincia de Mila|Mila]]
<br /><small>44</small> [[Provincia d'Aïn Defla|Aïn Defla]]
<br /><small>45</small> [[Provincia de Naama|Naama]]
<br /><small>46</small> [[Provincia d'Aïn Témouchent|Aïn Témouchent]]
<br /><small>47</small> [[Provincia de Ghardaïa|Ghardaïa]]
<br /><small>48</small> [[Provincia de Relizane|Relizane]]
|}
== Cheografía ==
{{Articlo principal|Cheografía d'Alcheria}}
Alcheria se troba prencipalment situata entre as latitutz 19° y 37°N (una chicota aria ye a o norte d'o 37°), y lonchitutz 11°U y 12°E. A mayoria d'a suya costa ye montayosa y bi ha bells [[puerto]]s natuarals. L'aria situata entre a mar y l'[[Atlas Telliano]] ye fértil. A o sud de l'Atlas Telliano se troba un paisache d'[[estepa]], que remata en l'[[Atlas Sahariano]]; mas enta o sud se troba o [[disierto d'o Sahara]].
O macizo d'[[Ahaggar]] (en [[idioma arabe|arabe]] جبال هقار), tamién conoixito como ''Hoggar'', ye una rechión montanyosa en o centro d'o Sahara, a o sud d'Alcheria. Se troba a bells 1500 km a o sud d'a capital, Alcher y chusto a l'ueste de [[Tamanrasset]].
Alchers, [[Orán]], [[Constantina]], [[Tizi Ouzou]] y [[Annaba]] son as prencipals ciudatz d'Alcheria.
== Clima ==
[[Imachen:Algeria Topography.png|thumb|Mapa topografico d'Alcheria]]
En ista rechión, mesmo d'hibierno, as temperaturas diarias d'o disierto gosan estar calidas. Manimenos, dimpués d'a boca de nueit, l'aire xuto permite una rapeda perduga d'a calor, lo que fa que as nueitz sía fredas. S'han rechistrato grans diferencias entre as temperaturas diurnas y nocturnas.
A mayor temperatura rechistrata oficialment estió de 50.6 °C en In Salah.<ref>[http://www.mherrera.org/temp.htm MHerrera.org] and Burt, Christopher C. 'Extreme Weather: A Guide and Record Book (W.W. Norton Press, 2007)</ref>
As precipitacions son prou abundants en a zona costera de l'Atlas Telliano, con rechistros d'entre 400 y 670 mm anyals, incrementandose a cantidat de precipitacions d'ueste ta este. As [[plevia|precipitacionss]] son mayore en parti nororiental de Alcheria, a on s'han replegato bells anyos dica 1000 mm.
En l'interior as plevias son muito mas escasas. Os [[vientos dominants]] que bufan dende l'este y o nordeste en verano cambean d'hibierno, bufando de l'ueste y d'o norte y portiando con ells por un regular un incremento d'as precipitacions dende septiembre dica aviento, un decremento en os zaguers meses d'hibierno y primers de primavera, y una quasi ausencia de plevias en os meses estivals. Alcheria tien tamién ''[[erg]]s'', u dunas d'arena entre as montanyas, a on que en verano quan os vientos son cerenyos, as temperaturas pueden plegar a os 43.3 °C.
== Economía ==
[[Imachen:Ministerefinacealger.jpg|thumb|250px|Menisterio de Finanzas d'Alcheria]]
O sector d'os [[combustibles fósils]] ye a columna vertebral d'a economía d'Alcheria, representando alto u baixo un 60% d'os suyos ingresos, un 30% d'o [[Producto Interior Bruto|PIB]] y mas d'un 95% d'os suyos beneficios en exportacions. O estato se troba en o puesto tretze seguntes as suyas reservas de petrolio, tenendo una reserva de 11.800 millons de barrils (1.88×10^9 m³), encara que s'estima que a zifra actual ye incluso mayor. L'''Administración d'Información sobre Enerchía d'os Estaus Unius'' dio en [[2005]] o dato de que a reserva de [[gas natural]] d'Alcheria yera de 160 billons de pietz cubicos<ref name="ciawfb">{{en}} [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2179rank.html cia.gov]</ref> (4.5×10^12 m³), a ueitena mayor d'o mundo.<ref name="eia">{{en}} [https://archive.is/20121211230049/www.eia.doe.gov/emeu/cabs/algeria.html Algeria Country Analysis Brief], EIA, March 2005.</ref> A meya anyal d'o PIB no asociato a hidrocarburos creixió en un 6 por cient entre 2003 y 2007, con un creiximiento total d'o PIB meyo d'o 4.5 por cient en o mesmo periodo debito a la menor producción de petrolio en 2006-07. A deuda externa ha estato virtualment eliminata, y o gubierno ha acumulato grans reservas de diners gracias a o petrolio. A inflacción, a mas baixa d'a rechión, s'ha mantenito estable en un 4 por cient de meya en o periodo 2003-07.<ref name="MFW4A">[http://www.mfw4a.org/algeria/algeria-financial-sector-profile.html], MFW4A, Algeria Financial Sector Profile</ref>
Os indicadors financiers y economicos d'Alcheria han amillorato prou dende a metat d'os anyos 1990, en parti gracias a las reformas politicas refirmatas por o [[Fundo Monetario Internacional]] (FMI) y a reestructuración d'a deuda por o [[Club de París]]. As finanzas d'Alcheria en 2000 y 2001 se beneficioron d'un incremento d'o precio d'o petrolio y politica fiscal d'o gubierno, aduyó a aumentar prou o superávit comercial, obtener nivels récord en as reservas de divisas foranas y reducir a [[deuda externa]].
Os continos esfuerzos d'o gubierno ta diversificar a economia atrayendo [[capital (economía)|capital]] nacional y internacional han feito que o sector d'a enerchía haiga tenito exito reducindo una mica as altas tasas de [[desempleo]] y amillorando as condicions de vida. En 2001, o gubierno sinyó un tractato d'asociación con a [[Unión Europea]] por o que o estato se beneficia en temas d'importacions y exportacions con a Unión. En marzo de 2006, [[Rusia]] condonó a deuda de 4.74 mil millons de dólars que Alcheria manteneba dende a [[Unión Sovietica|era sovietica]]<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.brtsis.com/ |title=Brtsis, brief on Russian defence, trade, security and energy |publisher=Brtsis.com |date=|accessdate=2008-11-24}}</ref> en una vesita d'o [[President de Rusia|president]] [[Vladimir Putin]] a o país, a primera d'un líder ruso en o zaguer meyo sieglo. Por a suya parti, o president [[Bouteflika]] alcordó mercar avions de combate, sistemas d'esfensa anti-aerios y atras armas por un valor de 7.500 millons a o prencipal exportador d'armamento de Rusia, [[Rosoboronexport]].<ref>{{en}} {{cite news |title=Russia agrees Algeria arms deal, writes off debt |publisher=Reuters |date=11 March 2006 |url=http://za.today.reuters.com/news/NewsArticle.aspx?type=businessNews&storyID=2006-03-11T082958Z_01_BAN130523_RTRIDST_0_OZABS-ECONOMY-RUSSIA-ALGERIA-20060311.XML}}</ref><ref>{{fr}} {{cite news |title=La Russie efface la dette algérienne |publisher=Radio France International |date=10 March 2006 |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/075/article_42379.asp}}</ref>
Alcheria tamién decidió en 2006 pagar a totalidat d'a suya deuda, 8.000 millons de dólars (£4.300 millons), a o [[Club de París]]. Isto fació que a deuda externa d'Alcheria fuese de menos de 5.000 millons de dólars en zaguerías de 2006. O [[Club de París]] afirmo que iste acto reflecta a recuperación economica d'Alcheria en os zaguers anyos.
== Agricultura ==
Alcheria siempre ha estato conoixita por a fertilidat d'o suyo suelo. Un 25% d'os alcherianos treballan en o sector agricola.<ref>{{en}} {{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ |title=CIA factbook |publisher=Cia.gov |date=|accessdate=2008-11-24}}</ref>
En a epoca d'a [[Guerra Civil Estausunidense]] se cautivó una gran cantidat de [[cotón]], pero dende alavez ista industria fue retaculando. En primerías d'o sieglo XX se facioron esfuerzos por fomentar o cautivo d'ista [[Plantae|planta]]. Una chicota cantidat de cotón creixe tamién en os oasis d'o sud d'o país. Bi ha bells cautivos de palmeras chicotas que s'emplegar ta prener-ne as suyas fuellas, ya que tienen fibras prou pareixitas a o pelo d'os caballos. As [[olivera]]s (tanto por as [[oliva]]s como por l'[[aceite]]) y o [[tabaco]] son atros cautivos importants en a zona.
Mas de 30.000 km² (7.000.000 d'acres) de tierras s'adedican a o cautivo de [[cerial]]s. L'[[Atlas Telliano]] ye a tierra a o mas se fan iste tipo de cautivos. Mientres o periodo de colonización francesa a productividat s'incremento prou debito a la construcción de pozos artesians en muitos districtos que nomas requeriban augua ta fer-los fértils. Entre os cerials os prencipals son o [[Triticum|trigo]], l'[[Hordeum vulgare|hordio]] y a [[Avena sativa|cevada]]. S'exporta una gran variedat de [[verdura]]s y [[fruita]]s, mas que mas productos [[citricos]]. Alcheria tamién exporta [[Ficus|figos]], [[dátil (fruito)|dátils]], [[esparto]], y [[zuro]]. Ye o prencipal mercato de [[Avena sativa|cevada]] d'Africa.
== Demografía ==
=== Población por etnias y nacionalidatz ===
[[Imachen:Zidane in Poznan.jpg|thumb|200px|[[Zinedine Zidane]], futbolista francés d'orichen cabilenyo]]
A més gran part d'a población son [[arabes]] (por o suyo orichen berbers arabizatos), talment o 80 % u quasi. En [[Tinduf]] y a suya redolada os arabes presentan una cultura d'o disierto común con os [[saharauis]] y os habitants d'o [[Sahara Occidental]] y sud de Marruecos y fuoron denominatos como "[[moros (pueblo d'a part occidental d'o Sahara y Sahel)|moros]]" dende o periodo colonial.
Os [[berbers]] son arredol d'un 20 % y se dividen en diferents grupos etnicos, os més importants son os [[kabilenyos]], os [[tuaregs]] d'o [[Sahara]]), y os [[xagüiya]] de l'[[Aurés]].
Os [[andalusís]] (musulmans orichinarios de l'[[Al-Andalus]] medieval) son pocos mils en vicos de ciudatz como [[Shersell]]. En as ciudatz costeras tamién bi ha pocos mils arabes con orichens [[turcos anatolians|turcos]], herencio de tiempos de l'[[Imperio Otomán]]. Os [[chodigos]] fuyoron d'Alcheria quan declaró a suya independencia, muitos d'ellos yeran [[sefardís]] y actualment viven en [[Francia]] (por eixemplo os propietarios de [[FNAC]]) u en [[Israel]]. Encara quedan uns pocos mils de [[Pietz Negros (Alcheria)|Pietz Negros]], colonos europeus de diferents orichens pero afrancesatos totz que vinioron quan a ocupación francesa d'Alcheria.
=== Luengas ===
[[Imachen:Panneau de signalisation multilingue à Issers (Algérie).jpg|thumb|200px|Sinyal trilingüe en [[Cabilia]]: arabe, cabilenyo y francés]]
A [[luenga oficial]] d'Alcheria, seguntes a suya constitución de 1963, ye l'[[idioma arabe|arabe]]. Amás, se reconoixe como luenga nacional o [[Luengas berbers|berber]] en una enmienda d'a constitución d'o 8 de mayo de 2002. O 99% d'os alcherinos tienen como luenga materna a una d'istas dos, estando l'arabe parlato como luenga materna por un 83% d'a población y o berber por un 15%.<ref name="leclerc">{{fr}} [http://www.tlfq.ulaval.ca/AXL/AFRIQUE/algerie-1demo.htm Jacques Leclerc. Algérie: Situation géographique et démolinguistique. L'aménagement linguistique dans le monde]. [[Université Laval]]. 2009-04-05</ref> O [[idioma francés|francés]], encara que no tien un estatus oficial, ye amplament emplegato por o [[gubierno]], o mundo d'a cultura, os [[medios de comunicación]] (periodicos) y l'[[amostranza]] (s'amuestra en a [[escuela primaria]]), debito mas que mas a o pasato d'Alcheria como colonia francesa, por lo que puet considerar-se como idioma oficial ''de facto'' en Alcheria. L'[[idioma cabilenyo]], a mas parlata d'as luengas berbers en o país, s'amuestra en a escuela y ye parcialment co-oficial (con bellas restriccions) en partis de [[Cabilia]].
==== Arabe ====
L'arabe coloquial ye a luenga nativa de mas d'o 83% d'a población; d'os que, mas d'un 78% parlan arabe alcherino y alto u baixo un 5% [[hassaniya]]<ref name=tlfq>{{fr}} – [http://www.tlfq.ulaval.ca/AXL/AFRIQUE/algerie-1demo.htm TLFQ.ulaval.ca], [[Jacques Leclerc (linguiste)|Jacques Leclerc]], L'aménagement linguistique dans le monde. CIRAL (Centre international de recherche en aménagement linguistique)</ref> L'arabe alcherino ye a luenga segundaria de muitos berbers. Manimenos, en os [[medios de comunicación]] y en os actos oficials ye fa servir por un regular l'[[idioma arabe|arabe stándard]].
==== Berber ====
[[Imachen:Berber as percentage of total popn Algeria 1966.jpeg|thumb|250px|Porcentache de población que parla luengas berbers en cada departamento]]
As luengas berbers son parlatas por alto u baixo un 20% d'a población d'Alcheria, mas que mas en a rechión de [[Cabilia]], en os [[Aurés]] y en o [[Sahara]] (por os [[tuaregs]]), y tamién en os arredols d'[[Alcher]], a capital d'o estato. Muito antis de l'arribata d'os [[fenicios]], o berber se parlaba en tot o territorio de l'actual Alchería, como s'ha puesto documentar en inscripcions [[tifinagh]] d'ixa epoca. A tamas d'o creiximiento d'o [[punico]], o [[latín]] y dimpués, de l'[[arabe]], o berber continó estando a luenga prencipal d'Alcheria en o sieglo XI dimpués d'as invasions d'os [[Banu Hilal]] y os [[Banu Sulaym]].
Entre un 28% y un 45% d'os alcherinos parlan un d'os quantos dialectos d'a luenga berber (nombre nativo: [[tamazight]]).<ref name="tlfq"/> L'arabe contina estando a unica [[luenga oficial]] d'Alcheria, encara que o berber ha estato reconoixito recientment como [[luenga nacional]].<ref>{{fr}} – [http://www.apn-dz.org/apn/french/constitution96/loi02_03.htm « Loi n° 02-03 portant révision constitutionnelle »], adoptata o 10 d'abril de 2002.</ref>
==== Francés ====
O [[idioma francés|francés]] ye luenga forana que mas s'estudea en o país, y a mayoría d'alcherinos pueden entender-lo y parlar-lo, encara que por un regular no lo fan servir en a vida diaria. Dende a [[independencia]], o gubierno ha promocionato una politica d'arabización lingüistica de l'[[amostranza]] y a burocracia, feito que ha tenito como resultato a limitación d'o [[luengas berbers|berber]] y l'arabización de muitos parlants d'ista zaguera luenga. A posición d'o francés en Alcheria por estar una luenga prou important no ha estato tan afectata por a politica d'arabización. De feito muitos cursos, mas que mas os relacionatos con temas scientificos y economicos, d'as [[universidat]]z se fan encara en francés. Recientment, as escuelas han prencipiato a meter o francés en o suyo temario ta que ninos l'aprendan dende l'inte en que prencipian a aprender a escribir en arabe clasico. O francés tamién ye prou emplegato en [[medios de comunicación]] y negocios. Dimpués d'un debate politico en Alcheria en os anyos 1990, en que se planteyó a sustitución d'o francés por l'anglés en o sistema educativo, o gubierno decidió mantener o francés. L'anglés s'amuestra tamién en o primer anyo d'educación secundaria.
L'idioma punico, una [[luenga fenicia]], se creye que s'habió de parlar en quantas arias de l'actual estato d'Alcheria. Iste idioma morió en o [[sieglo VI]]. Muitas ciudatz d'Alcheria tienen nombres derivatos d'o punico u d'o latín.
=== Relichión ===
A relichión predominant en Archelia ye o [[islam]], con un porcentache d'o 99% de población musulmana.
A mayoría d'os alcherinos practican o [[sunnismo]], fueras de bells 200.000 [[ibadismo|ibadis]] en a val de M'zab en a rechión de [[Ghardaïa]].<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.angelfire.com/az/rescon/mgcibadi.html |title=Ibadis and Kharijis |publisher=Angelfire.com |date= |accessdate=2010-04-23}}</ref>
Bi ha tamién uns 250.000 [[cristianismo|cristians]] en o país, incluyindo bells 10.000 [[ilesia catolica|catolicos]] y entre 150.000 y 200.000 [[protestantismo|protestants]] evanchelicos (mas que mas [[Pentecostalismo|pentecostals]]), seguntes o líder d'a [[Ilesia Protestant d'Alcheria]] Mustapha Krim.<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.topchretien.com/topinfo/view/40011/lalgerie-malmene-ses-chretiens.html |title=Top Chrétien |publisher=Topchretien.com |date= |accessdate=2010-04-23}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.vodeo.tv/4-33-5995-le-reveil-des-chretiens-d-algerie.html |title=Vodeo TV |publisher=Vodeo TV |date= |accessdate=2010-04-23}}</ref> Bellas fuents afirman que bi ha mas d'un millón de cristians en Alcheria, a mayoría d'ells vivindo en l'aria d'a [[Cabilia]].<ref>{{no}} {{cita web|url=http://www.tbve.no/nyheter/nyhetsarkiv/over-en-million-jesus-troende-i-algerie///nigeria.html?tx_ttnews[pointer]=8&cHash=fb582259df |title=Over en million Jesus-troende i Algerie |publisher=Troens Bevis - Verdens Evangelisering |date= |accessdate=2010-05-23}}</ref>
Alcheria tenió una important comunidat [[chudaísmo|chodiga]] dica a decada de 1960. Quasi totz os chodigos emigroron dimpués d'a independencia d'o país, encara que un chicot numero de [[Chodigos archelinos|chodigos]] continan vivindo en Alcher.<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90207.htm |title=U.S. Department of State |publisher=State.gov |date=2007-04-11 |accessdate=2010-04-23}}</ref>
== Esporte ==
* [[Imachen:Olympic flag.svg|50px]] [[{{PAGENAME}} en os Chuegos Olimpicos]].
Beluns d'os esportes son tradicionals y praticatos dende l'antigüidat como desafíos, como as cursas de caballos. Actualmente os esportes mes practicatos son o [[fútbol]], l'[[atletismo]], o [[boxeyo]] y o [[ciclismo]] con bells exitos esportivos continentals. Alcheria bi ha partecipato en os [[Chuegos Olimpicos]] dende o anyo 1964, con a excepción d'o boicot de [[Mont-reyal 1976]] y bi ha ganato 17 medallas estando quatre d'istas d'oro. L'atletacon mas medalllas ye [[Taufik Majlufi]] con tres medallas en atletismo (una d'oro y tres d'archent).
* O fútbol ye o esporte mes popular, l'organismo rector ye a [[Federación Alcherina de Fútbol]] (Fédération Algérienne de Football ) y a suya competición mes important ye a [[División Une]]. O equipe nacional, a [[selección d'Alcheria de fútbol]], conoixitos com "as rabosas d'o disierto", bi ha partecipato en tres [[Copa d'o Mundo de fútbol|mundials de fútbol]], os d'as anyadas [[Copa d'o Mundo de fútbol de 1982|1982]], [[Copa d'o Mundo de fútbol de 1986|1986]] y [[Copa d'o Mundo de fútbol de 2010|2010]].
* En atletismo bi ha que destacar a [[El Ouafi Boughera]] campión olimpico de [[Maratón (atletismo)|maratón]] en os [[Chuegos Olimpicos d'Amsterdam]] anque partecipando en o equipe de Francia. Tamién a [[Hassiba Boulmerka]], primera africana campiona d'o mundo, campiona olimpica<ref>{{en}} [http://www.iaaf.org/athletes/biographies/letter=Bcountry=ALG/athcode=60203/index.html Perfil de Hassiba Boulmerka en a pachina web oficial d'a IAAF]</ref> y 4 vegatas campiona d'Africa amás de [[Premio Prencipe d'Asturias d'os esportes]], a [[Noureddine Morceli]] dominador d'a preba de 1.500 metros lisos en a primera mitat d'a decada d'os 1990 con os records d'o mundo de 1.500 m lisos, a milla y os 3.000 metros lisos, campion olimpico y 3 vegatas campión d'o mundo de 1.500 metros lisos<ref>{{en}} [http://www.iaaf.org/athletes/biographies/letter=0/athcode=1936/index.html Perfil de Noureddine Morceli en a pachina web oficial d'a IAAF].</ref> y a [[Nouria Mérah-Benida]] campiona olimpica de 1.500 en os [[Chuegos Olimpicos de Sydney]] y dos vegatas [[Campionatos d'Africa d'atletismo|campiona d'Africa]].
=== Competicions esportivas ===
Alcheria organiza dos competicions de [[maratón (atletismo)|maratón]] importants: ''La Marathon des dunes''<ref>{{en}}/{{fr}} [http://www.marathondunes.com/GU/index.php?lng=en Pachina web oficial d'a ''Marathon des dunes''].</ref> (o suyo recorrido ye integro por o [[disierto d'o Sahara]]) y a ''Marathon d'Alger''.<ref>{{en}}/{{fr}} [http://www.marathondalger.com/GU/index.php?lng=en Pachina web oficial d'a maratón d'Alcher].</ref>
== Referencias ==
{{listaref|2}}
== Vinclos externos ==
{{Commonscat|Algeria|Alcheria}}
* {{ar}}{{fr}} [http://www.el-mouradia.dz ''El Mouradia''], pachina web oficial d'a Presidencia d'Alcheria.
{{Africa}}
[[Categoría:Alcheria]]
jolyhkdrrsypo5o243ctttjtidpehce
Ucraína
0
2655
1842048
1841878
2022-08-12T08:31:43Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Articlo 1000|+30|D}}
{{Ficha de país
| nombre_oficial = Україна
| nombre_común = Ucraína
| de = d'
| imachen_bandera = Flag of Ukraine.svg
| imachen_escudo = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
| imachen_escudo_grandaria = 70px
| simbolos =
| imachen_mapa = Ukraine - disputed (orthographic projection).svg
| lema_nacional = Слава Україні! Героям Слава!<br>''Slava Ukrayini! Heróyam Slava!''<br> (en [[idioma ucrainés|ucrainés]]: «[[Gloria a Ucraína! (lema)|Gloria a Ucraína, gloria a los herois!]]»)
| himno_nacional = Ще не вмерла Українa<br>''[[Shche ne vmerla Ukrayina]]''<br>(en [[idioma ucrainés|ucrainés]]: «Ucraína encara no ha muerto»)<br>[[File:Ukrainian national anthem, instrumental.ogg|centre]]
| capital = [[Kiev]] [[Imachen:COA of Kyiv Kurovskyi.svg|18px]]
| capital_población = 2.847.200 ([[2013]])
| capital_cor_fmt =
| capital_cor =
| ciudat_prencipal = [[Kiev]] [[Imachen:COA of Kyiv Kurovskyi.svg|18px]]
| idiomas_oficials = [[Idioma ucrainés|Ucrainés]]
| gubierno = [[Republica|Republica semipresidencialista]]
| enfiladors_titols = [[President d'Ucraína|President]]<br /><br />[[Primer menistro d'Ucraína|Primer Menistro]]
| enfiladors_nombres = [[Volodymyr Zelensky]]<br />(Володимир Зеленський)<br/>[[Denys Shmyhal]]<br />(Денис Шмигаль)
| establimiento = [[Independencia]]
| establimiento_fitas = Declarata<br />Reconoixita
| establimiento_calendatas = d'a [[URSS]]<br />[[24 d'agosto]] de [[1991]]<br />[[1 d'aviento]] de [[1991]]
| superficie = 603.700
| superficie_posición = 43
| superficie_augua = 0%
| mugas =
| costas =
| población = 41.670.812
| población_posición = 26
| población_densidat = 69,03
| población_calendata = 2021
| PIB = US$ 344.766 millons
| PIB_anyada = 2006
| PIB_posición = 30
| PIB_per_capita = US$ 7.637
| moneda = [[Hrívnia]] (₴, [[ISO 4217|UAH]])
| chentilicio =
| horario = [[Tiempo Cordinato Universal|UTC]]+2
| horario_estiu =
| cctld = [[.ua]], [[.укр]]
| codigo_telefonico = 380
| prefixo_radiofonico = EMA-EOZ / URA-UZZ
| codigo_ISO = 804 / UKR / UA
| miembro_de = [[ONU]], [[OSCE]]
| notas =
}}
'''Ucraína''' ye un [[país]] y [[estato]] que se troba situato en l'este de [[Europa]] (en a dita [[Europa de l'Este]]). A [[Capital (politica)|capital]] d'o país ye a ciudat de [[Kiev]]. Dica [[1991]], Ucraína feba parte d'a [[Unión Sovietica]], como a clamata [[Republica Socialista Sovietica d'Ucraína]], encara que con a [[disolución d'a Unión Sovietica]] Ucraína plegó en a suya independencia.
A suya [[Población humana|población]] ye de 48.396.470 habitants ([[2002]]) en una [[superficie]] de 603.700 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 80 hab/km². L'[[idioma oficial]] d'o país ye l'[[idioma ucrainés|ucrainés]], encara que o país tien una important minoría de fablants de [[idioma ruso|ruso]], y tamién se i charra [[Idioma rumán|rumán]], [[Idioma polaco|polaco]], [[Idioma bulgaro|bulgaro]] y atras luengas mas.
O país muga a lo norte con [[Belarrusia]]; a l'este y noreste con [[Rusia]]; a l'ueste con [[Polonia]], [[Eslovaquia]] y [[Hongría]]; a lo sudueste con [[Rumanía]] y a [[Republica de Moldavia]]; y a lo sud con a [[Mar Negra]].
Ucraína ye un país con una luenga historia, que prencipia con os suyos primers pobladors conoixitos, os [[scitas]], dica rematar con una presencia muit important en a primera plana d'a [[Historia d'Europa]] en o [[sieglo XX]], con a [[Primera Guerra Mundial]], a [[Revolución Rusa]] y a [[Segunda Guerra Mundial]]. Antiparte, encara que Ucraína no ye estata un estato independient soque dende zaguerías d'o [[sieglo XX]], o suyo territorio tien una historia bien definita, y amás estió independient en bells momentos d'a suya historia, como en a [[Edat Meya]] u mesmo en os [[anyos 1920]] mientres a [[Revolución Rusa]]. Fa parte d'a [[Organización d'as Nacions Unidas]] y d'a [[OSCE]], y quan feba parte d'a Unión Sovietica mientres a [[Guerra Fría]] yera miembro d'o [[Pacto de Varsovia]]. Actualment fa parti d'a [[Comunidat d'Estatos Independients]].
== Etimolochía ==
''Ucraína'' s'escribe en [[idioma ucrainés|ucrainés]] y [[alfabeto cirilico]] Україна (''Ukraína''); y en [[idioma ruso|ruso]] y alfabeto cirilico Украина. Un d'os significatos en [[idioma eslavo|eslavo]] ye o de ‘territorio de muga’, que etimolochicament igual a la parola ''krajina''. Atro significato posible ye o de "país".
En ucrainés moderno "країна" (''kraína'') significa "país".
== Historia d'Ucraína ==
{{Articlo principal|Historia d'Ucraína}}
=== Antiguidat ===
{{Articlo principal|||||||cimerios|scitas|sarmatas|godos}}
Quan entramos en a [[historia]], os primers pobladors bien conoixitos d'Ucraína son os [[scitas]]. [[Herodoto]] escribió sobre ellos en o [[sieglo V aC]]; seguntes tradicions locals replegatas por ell, os scitas heban feito fuera a os [[cimerios]] que i viviban antes en o territorio, y que se'n fuoron ta [[Anatolia]]. Os dos pueblos, cimerios y scitas, yeran pueblos de [[luengas indo-europeas]], encara que recibioron influencias de l'[[antiga Grecia]] a traviés de [[Crimea]].
Os scitas fuoron empentatos por os [[sarmatas]], que yeran tamién [[pueblos iranios|iranians]], ya a principios d'o [[sieglo IV aC]]. Os zaguers scitas formarán reinos residuals en [[Crimea]] y [[Dobrucha]] (''Scitia Minor'' d'os [[Antiga Roma|romans]]), estando o mas conoixito d'istos reinos o [[reino de Bosforania]], en a redolata d'o [[Bosforo cimerio]] (l'actual [[estreito de Kerch]]), un reino que yera muit helenizato.
Os [[godos]], un [[Pueblos chermanicos|pueblo chermanico]] (plegato a la redolada dende a [[mar Baltica]] en prencipiar as [[invasions barbaras]]), s'establioron en a zona en primerías d'o [[sieglo III]], entre diferents pueblos resultato d'o trestallamiento tribal sarmata: [[alans]], [[roxolans]], [[chacigues]], [[siraces]], [[aorsos]] y atros. Os godos establitos en ixe inte en l'actual Ucraína esdevenioron [[ostrogodos]] u "godos de l'este", a diferencia d'os "godos de l'ueste" u [[visigodos]], que s'heban establito en o territorio de l'actual [[Rumanía]].
Alto u baixo en [[374]], os [[hunnos]], dentroron en o territorio [[alans|alán]] dende [[Asia]]. Os [[alans]] se dividioron en diferents brancas y emigroron chunto con os hunnos u fuyindo d'os hunnos. Os hunnos cambeoron a estructura etnica d'o territorio ucrainés. Tot y que yeran una horda de muitos pueblos, n'i heba muitos que yeran d'a familia [[pueblos turquicos|turquica]], que charraban [[luengas turquicas]]. Os [[eslavos]] d'o norte d'Ucraína, un atro pueblo con una [[Luengas indo-europeas|luenga indo-europea]], empecipioron lurs migracions con os movimientos de población d'ista epoca.
=== Edat Meya ===
Dimpués d'a redota d'[[Atila]] encara quedaban ostrogodos en [[Crimea]], y tamién alans entre o [[Kubán]] y o [[Caucas]]. En l'actual [[Republica de Moldavia]] y zonas forestals d'o norte y este d'Ucraína bi n'heba [[pueblos eslavos]], como os [[antos]]. A historia posterior d'Ucraína será una historia de luita entre pueblos sedentarios eslavos contra invasors [[pueblos turquicos|turquicos]] nomadas que entraban periodicament en as planas ucrainesas dende [[Asia]].
[[Imachen:Kyiv mainsquare.jpg|thumb|left|200px|Maidan Nezalezhnosti en Kiev.]]
En o terreno [[estepa]]rio d'o sud, centro y l'este d'Ucraína, os repuis de [[pueblo iranio|pueblos iranios]] s'asimiloron con os pueblos turquicos nomadas pa formar una nueva identidat etnica: os ditos ''[[bulgaros (pueblo nomada)|(proto)bulgaros]]''. Bi'n ha [[Chacimiento arqueolochico|chacimientos arqueolochicos]] entre zaguerías d'o [[sieglo VI]] y primerías d'o [[sieglo VIII]].
Entre zaguerías d'o [[sieglo VII]] y primerías d'o [[sieglo VIII]] apareixió un atro pueblo turquico en Ucraína, os [[gazaros]], que arqueolochicament corresponden con a dita ''[[cultura de Salkov]]''. Os [[hongaros]], un pueblo vasallo d'os gazaros, ocupó Ucraína occidental y Moldavia.
L'[[imperio gazaro]] teneba una clase dirichent diferent a atros pueblos turquicos. Fomentó a [[sedentarización]] d'o suyo pueblo, a fundación de [[ciudat]]z y o [[comercio]]; teneban habilidat diplomatica y se convirtión a o [[chudaísmo]]. Dimpués de conoixer una prosperidat comercial desapareixioron por a presión conchunta d'os [[pazinaco]]s, que l'invadiban dende l'este, y d'os [[eslavos]] orientals, que l'invadiban dende o norte y l'ueste, on bi n'heba prencipatos poderosos como o ''[[Prencipato de Kiev]]''.
[[Imachen:Kievan Rus en.jpg|thumb|right|250px|Mapa de la [[Rus de Kiev]], en o [[sieglo VII]]. Mientres a Edat d'Oro de [[Kiev]], o territorio d'a Rus de Kiev s'estendillaba por o norte de l'actual Ucraína, encara que tamién por l'ueste de l'actual [[Rusia]] y por [[Belarrusia]].]]
Os [[pazinaco]]s empentoron a os [[hongaros]] ta [[Panonia]] (alto u baixo l'actual [[Hongría]]) y s'establioron en Ucraína occidental. Os mesmos [[pazinaco]]s yeran empetatos por un atro pueblo turquico, os [[Uzos (pueblo)|uzos]], y os uzos a la vegata yeran empentatos por os [[kipchaks]] u [[cumans]]. Estos pueblos turquicos farán siempre una falca entre os eslavos orientals y os griegos bizantins.
O [[reino kipchak]] despareixerá en o [[sieglo XIII]] por a conquiesta [[Imperio Mongol|mongola]]. Se formará o [[Khanato]] d'a [[Horda d'oro]] por trestallamiento de l'[[imperio mongol]]. Os [[mongols]] asimilatos a os turquicos [[quipchac]] esdevendrán [[tartre]]s, y prendrán a relichión [[Islam|musulmana]].
Os [[vlacos]] de [[Prencipato de Moldavia|Moldavia]], os [[Polonia|polacos]] y os [[Lituania|lituans]] irán conquerindo tierras a os [[tartre]]s quan estos dentren en decadencia. Os polacos deixarán que a zona d'o [[río Dnieper]] siga poblata por chents que defiendan a muga, con [[privilechio]]s a truca d'os suyos servicios melitars, alto u baixo como en as mugas con os moros en [[Castiella]] y [[Aragón]] en a [[Edat Meya]]. Alavez apareixe a palabra ''Ucraína'', que en eslavo significa "muga", "buega", a o mesmo estilo que en [[Castiella]] u [[Aragón]] as zonas buegants con os moros se clamaban ''Estremaduras''. Ista población, con elementos [[tartre]]s, pero de predominancia eslava, devenirán os ''[[cosacos]] [[zaporizhians]]'', que a diferencia d'os cosacos d'o Don, charraban [[idioma ucrainés|ucrainés]] y no pas [[Idioma ruso|ruso]].
[[Imachen:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|left|250px|Mugas internas d'a [[Unión Polaco-Lituana]] en [[1619]] con as mugas actuals:
{{legend|hotpink|[[Reino de Polonia]]}}
{{legend|lightpink|[[Ducato de Prusia]], feudo polaco}}
{{legend|plum|[[Gran Ducato de Lituania]]}}
{{legend|lightgrey|[[Ducato de Curlandia]], feudo lituán}}
{{legend|darkgrey|[[Livonia]]}}]]
En os millors tiempos d'a ''[[Unión Polaco-Lituana]]'' ye quan se produce a desparición d'os tres grans pueblos eslavos orientals. Os rusos son fuera d'ista unión y tienen una historia y tradición politica diferent. En [[1569]] se produz a deseparación entre [[ucraineses]] y [[belarrusos]], quan os primers pasan a pender en [[Polonia]] y os segundos siguen pendendo en [[Lituania]]. Os belarrusos levan asociatos con os lituans mas de dos sieglos.
En o [[sieglo XVII]] os cosacos d'o sud de Kiev y d'o Dniéper se rebelan contra la dominación polaco-lituana y empecipia un periodo en que a influencia de [[Rusia]] ye mas gran por cada vegada.
=== Expansión rusa enta o sud y surueste ===
En o nordeste de l'actual Ucraína os rusos van conquerindo territorios a os tartres a poquet pa asegurar a suya muga sud. Os rusos organizan en a rechión de [[Khárkiv]] unas linias fortificatas y fan venir soldatos-colons. Este territorio se dirá Ucraína, (a “marca”, a “muga”), encara que os rusos li deciban mes bien Rusia Chicota, como prolongación d'a Gran Rusia centrata en [[Moscú]]. Os cosacos d'ista zona serán conoixitos como [[cosacos ucraineses]] a diferencia d'os [[cosacos d'o Don]], y no son os mesmos cosacos que os [[zaporizhians]] d'o Dniéper u atros cosacos que yeran en a [[Unión Polaco-Lituana]].
Baixo o reinato de [[Catarina II de Rusia|Catarina II]] ([[1762]]-[[1796]]) a mayor parte d'a Ucraína actual pasa a fer parte de l'[[Imperio Ruso]] y tendrá conseqüencias pa os [[cosacos]] y [[tartres]]. Os [[Imperio Otomán|otomans]] encomienzan una guerra en [[1768]] pero pocos anyos mes tarde os rusos conquieren [[Tauride]] y [[Crimea]], entrando dimpués en [[Prencipato de Moldavia|Moldavia]], [[Vlaquia]] y plegando dica [[Bulgaria]]. Por o [[Tractato de Kutchuk-Kainardji]] ([[16 de chulio]] de [[1774]]) os otomans ceden a Rusia [[Azov]], [[Kertch]] (cabo oriental de Crimea) y a costa entre o [[Río Dniéper|Dniéper]] y o [[Río Bug|Bug]]. O [[Khanato de Crimea]], incluita a Tauride, esdevién un estato independient.
[[Imachen:Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|thumb|300px|As tres [[particions de Polonia]].]]
O exito ruso fa procupar-se a os [[Imperio austriaco|austriacos]], que s'aligan con os [[Reino de Prusia|prusians]] y obtienen de Rusia en compensación o [[primer reparto de Polonia]] ([[1772]]). D'ista traza Austria prene una tierra etnicament ucrainesa, [[Galitzia Oriental]], con capital en [[Lviv]], y amés obtién de l'[[Imperio Otomán]] a zona norte de Moldavia, en parte habitata por ucraineses, y que dimpués esdevendrá [[Bucovina]].
Os [[cosacos zaporizhians]] deixan de tener una posición marguinal que lis permite estar independients y as suyas libertatz esdevienen anacronicas. O zaguer [[atamán]] cosaco ha tenito que renunciar a lo suyo cargo en [[1764]]. Once anyatas mes tarde as tropas rusas destruyen [[Sietch]].
O menistro [[Grigory Potemkin|Potemkin]] encomienza una colonización con poblacions cristianas fundando [[Khersón]] en [[1778]] y [[Mariúpol]] en [[1779]]. En [[1783]] Rusia s'annexiona o [[Khanato de Crimea]] y os otomans lo reconoixen como feito consumato. A colonización contina con a fundación de [[Sebastopol]] en [[1784]], [[Iekaterinoslav]] en [[1786]]. En [[1787]] os otomans atacan l'[[Imperio Ruso]] pero pierden y os rusos ocupan [[Yedisán]], plegando dica o [[río Dniéster]], que por o [[Tractato de Iaşi]] en [[1792]] será a muga entre l'Imperio Ruso y l'Imperio Otomán.
Dimpués de vencer a os otomans, l'Imperio Ruso consigue con o [[Segundo Reparto de Polonia|segundo]] y [[Tercer Reparto de Polonia|tercer]] reparto de [[Polonia]] ocupar [[Volhinia]] y [[Podolia]], bells territorios d'a Unión Polaco-Lituana poblatos por ucraineses. En [[1806]], a guerra contra os otomans permite a os rusos ocupar [[Besarabia]] (a metat oriental de [[Prencipato de Moldavia|Moldavia]]), con [[Buchac]].
=== O sieglo XIX en as arias de colonización d'o sud ===
Baixo os zars de Rusia, Ucraína esdevinió o [[granero]] de l'Imperio Ruso, con as famosas tierras negras (u ''[[chernozem]]''). Ucraína tamién representaba a muga maritima sud de Rusia con a [[base naval]] de [[Sebastopol]] y lo puerto comercial d'[[Odessa]], fundato en [[1796]], y desembolicato entre [[1803]] y [[1814]].
Os colons que plegoron ta las tierras conquiestas a los otomans y tartres yeran prencipalment [[ucraineses]] procedents d'a zona entre [[Kiev]] y [[Khárkiv]] (dita [[Chicota Rusia]]) y tamién [[rusos]]. Tamién plegoron [[griegos]] y [[armenios]] de l'Imperio Otomán, [[chodigos]], [[alemans d'a Mar Negra|alemans]] (en [[Tauride]], [[Yedisán]] y [[Crimea]]). En o sud de [[Besarabia]] y especialment en [[Buchac]], as poblacions musulmanas son sustituitas por [[ucraineses]], [[rusos]], [[bulgaros]], [[gagauzes]] y colons alemans. Se creyan aldeyas con nombres evocadors d'as campanyas rusas contra [[Napolión Bonaparte]].
Dende meyatos d'o [[sieglo XIX]] y sobretot con o desembolique d'o [[ferrocarril]] en [[1870]] bi ha una espleitación d'os recursos minerals: a [[hulla]] d'a rechión de [[Donets]] y o [[fierro]] de [[Krivoi-Rog]]. Amaneix una [[industria]] pesata con un [[capitalismo]] salvache. En conchunto en Ucraína oriental y meridional i heba un desembolique que recordaba a un país nuevo a lo estilo d'America.
=== O sieglo XIX en Ucraína occidental ===
En o [[sieglo XIX]] en [[Podolia]] y [[Volinia]] i habió pocos cambios. En [[1839]] a [[Ilesia Greco-Catolica|Ilesia Uniata]] fue adhibita a la [[Ilesia Ortodoxa rusa]] a la fuerza. En [[Galitzia]], [[Bucovina]] y [[Rutenia subcarpatica]] representaban un estrato social con rango inferior a lo d'os polacos. En [[1846]], quan os polacos lis se sublevan a las autoridatz imperials austriacas, os ucraineses u [[rutens]] se sublevan a los nobles polacos, sublevacions que as tropas [[Imperio Austro-hongaro|austriacas]] consiguen sofocar. A [[Ilesia Greco-Catolica|Ilesia Uniata]] se mantién firme entre os ucraineses u rutens baixo dominio austro-hongaro y contribuye a fer-los sentir diferents tanto d'os polacos catolicos como d'os rusos ortodoxos. A politica hongara consigue que os rutens que viviban en o [[reino d'Hongría]] ([[Rutenia subcarpatica]] sobretot) se sientan diferents d'os rutens de Galitzia y [[Bucovina]] que viviban en o [[reino d'Austria]], y con o tiempo a denominación de "rutén" designará especialment a los d'Hongría.
=== Os anyos 1917-1920 ===
[[Imachen:Voyaky unr.jpg|thumb|250px|Soldatos de l'Exercito ucrainés.]]
Dende a sulsida de l'Imperio Zarista se constituye en [[Kiev]] o [[15 de marzo]] de [[1917]] una ''Rada'' (u consello) que de seguida tien un amplo refirme popular. Os miembros proceden d'a [[Sociedat d'Ucraineses Progresistas]] (y os suyos simpatizants), que dende [[1908]] s'encerrinan en conseguir por os cauces legals o reconoiximiento d'os dreitos d'os ucraineses y un [[estatuto d'autonomía]].
En noviembre de 1917, a ''Rada'' proclama a [[Republica Democratica d'Ucraína]] y constituye un Gubierno, con o socialdemocrata [[Symon Petliura]] como menistro d'a Guerra. Os [[bolchevique]]s optan en primeras por participar-ie, pero dimpués renuncian y estableixen o [[25 d'aviento]] una republica rival en [[Khárkiv]], refirmata por os soviets d'a cuenca d'o [[Río Donets|Donets]]. En chinero atacan Kiev. A ''Rada'', replegata en [[Zhytomyr]], proclama alavez a independencia d'Ucraína o día [[28 d'aviento]], y encomienza negociacions con [[Alemanya]] y l'[[Imperio Austro-hongaro]], que rematan en un [[tractato]] firmato en [[Brest-Litovsk]] o [[9 de febrero]] de [[1918]]. As [[Potencias Centrals]] reconoixen a independencia d'Ucraína y prometen que dimpués d'a guerra os rutens d'Austria-Hongría tendrían un estatuto d'autonomía. O [[3 de marzo]] o Gubierno bolchevique ha de firmar o [[Tractato de Brest-Litovsk]] y reconoixer entre atras concesions a independencia d'Ucraína.
[[Imperio Alemán|Alemanya]] y [[Imperio Austro-Hongaro|Austria-Hongría]] ocupan dende marzo Ucraína pa espleitar a collita de [[cerial]]s. Posan a [[Pavlo Skoropadski]] en o poder con o títol de ''hetman'' ([[atamán]]) o [[28 d'abril]], disuelven a ''Rada'' y engarcholan a Petliura.
=== Guerra civil y caos ===
A retirata d'os [[Alemanya|alemans]] y [[Imperio Austro-hongaro|austro-hongaros]] en noviembre de [[1918]] en perder a [[Primera Guerra Mundial]] fa que i haiga un vueito de poder en Ucraína y que amaneixcan faccions enfrontinatas:
* Os [[bolchevique]]s
* [[Symon Petliura]]
* Os [[Anarquismo|anarquistas]] de [[Nestor Makhno]]
* Bandas cosacas de [[Nikifor Grigoriev]]
* Os [[Exercito blanco|exercitos rusos blancos]]
* Os exercitos [[Aliatos (Primera Guerra Mundial)|Aliatos]] ([[Exercito francés|francés]] y [[Exercito griego|griego]])
* O [[Exercito polaco]]
En [[Galitzia Oriental]] os rutens dominan [[Lviv]] en primerías de noviembre y demandan a unión con una Ucraína independient. Pero os [[polacos]] ocupan Lviv o [[22 de noviembre]] y controlan o conchunto de Galitzia Oriental en mayo de [[1919]].
Petliura, liberato por os alemans, s'apodera de [[Kiev]] o [[14 d'aviento]] de [[1918]]. L'atacan os bolcheviques o [[6 de febrero]] de 1919 y en abril ha de replegar-se ta [[Kamenets]]-[[Podolsk]]. Prebará de nuevo a tornar en agosto y en mayo de [[1920]] con os polacos.
Os bolcheviques constituyen o [[28 de noviembre]] de 1918 un Gubierno provisional d'Ucraína en [[Kursk]] ([[Rusia]]). O [[3 de febrero]] de [[1919]] son en [[Khárkiv]] y o [[6 de febrero]] en Kiev. O [[14 de marzo]] se proclama a [[Republica Sovietica d'Ucraína]].
En as bocas d'o [[río Dniéper|Dniéper]] o cabo de banda Grigoriev se presenta como hereu d'os [[Zaporizhians|cosacos zaporizhians]], y estableix o suyo quartel cheneral en [[Alexandría]], lanzando expedicions dica a [[mar Negra]].
Mes enta l'este l'anarquista Nestor Makhno organizó en abril de 1917 una Unión de campesins en [[Goulai Plé]], a lo noreste de [[Mariúpol]]. Se mantién en a rechión tot l'anyo 1918 en guerra de guerrillas contra os ocupants alemans y austro-hongaros. En primerías de 1919 controla o territorio entre a [[mar d'Azov]] y [[Iekaterinoslav]], y resiste a presión d'os exercitos rusos blancos d'[[Anton Ivanovitch Denikin]], instalatos en a rechión d'o baixo [[río Don|Don]] y refirmatos en os [[cosacos de Kubán]].
Os desembarcos de tropas aliatas en aviento de 1918 rematan en fracasos. Os griegos en [[Khersón]] y [[Nikilaiev]] son atacatos por os cosacos de Gregoriev en febrero de 1919. Os franceses, que heban plegato ta [[Odessa]] y [[Crimea]], se retiran por no tener res que fer. Os [[Exercito britanico|britanicos]] se mantienen en a costa oriental d'a Mar Negra, on refirman a Denikin y mantienen en [[Cheorchia]] unas posicions pa asegurar-se o control d'o [[petrolio]] de [[Bacú]]. A evaquación francesa permite a los bolcheviques ocupar Odessa, saqueyata por Grigoriev, y dimpués Crimea. En mayo vencen a las bandas de Grigoriev, que ye asesinato o [[27 de chulio]].
[[Imachen:Ukraine map provisional borders 1919.jpg|thumb|right|250px|Mapa con as mugas probisionals d'Ucraína en [[1919]].]]
En primavera de [[1919]] a situación ya yera mes clara. Denikin fa una gran ofensiva y ocupa en verano [[Crimea]], [[Odessa]] y [[Kiev]]. Dende as posicions ucrainesas decide d'abanzar ta [[Moscú]], arriba en [[Oroel]] o [[13 d'octubre]], pero ye aturato en [[Tula]]. O [[Exercito Royo]] responde y con o refirme de Makhno recupera o control de tot o país de fueras de Crimea, a on se retiran os blancos mandatos por [[Piotr Nikolaievitch Wrangel]] dende abril de [[1920]].
Tamién fendo parte d'a [[guerra polaco-sovietica]] en abril de 1920 Petliura y os [[polacos]] atacan l'ueste d'Ucraína y prenen Kiev o [[6 de mayo]]. Wrangel abanza enta o norte arribando en [[Iekaterinoslav]] y [[Mariúpol]]. En chulio o Exercito Royo refusa a los polacos dica [[Lviv]]. Dimpués d'o contraataque d'os polacos as hostilidatz cesan en octubre. D'ista traza os royos pueden atacar con mes fuerza a los blancos en [[Crimea]] en noviembre. En noviembre 135.000 presonas son evaquatas vía maritima dende Crimea, d'as que 70.000 yeran soldatos. O Exercito Royo prene [[Sebastopol]] o [[15 de noviembre]]. Makhno ye o zaguero que lis queda a los bolcheviques por sozmeter. Se refuchia en [[Rumanía]] en agosto de [[1921]] y morirá en [[París]] en [[1934]], no sin antes haber conoixito en [[Buenaventura Durruti|Durruti]].
O resultato d'istas tres anyatas ye que Ucraína en surte arrasata. Kiev ha camviato de mans nueu vegatas. Bandas de chinetz rivals feban destrozas por totas partes, traicionando a un bando u atro (os cosacos de Kubán traicionoron a Denikin). I habió muitos [[pillache]]s y [[Mortalera (delito)|mortaleras]], y os ucraineses de Petliura facioron [[pogrom]]s anti[[chodigos]] en febrero-abril de 1919 en [[Podolia]], a l'egual que os blancos de Denikin en chulio-agosto de 1919.
=== Sovietización d'Ucraína ===
[[Imachen:GolodomorKharkiv.jpg|thumb|right|250px|Victimas de l'''[[Holodomor]]'' en [[Khárkiv]] en [[1933]].]]
Instituita o [[14 de marzo]] de [[1919]], a [[Republica Sovietica d'Ucraína]] esdevien o [[30 d'aviento]] de [[1922]] una d'as Republicas constitutivas d'a [[Unión Sovietica]] (con [[Rusia]], [[Belarrusia]] y [[Trascaucasia]]). A [[Capital (politica)|capital]], establita en [[Khárkiv]] en [[1923]], tornará ta [[Kiev]] en [[1934]]. En os [[anyos 1920]] se revalorizará a [[Idioma ucrainés|luenga]] y [[Cultura d'Ucraína|cultura]] ucrainesas, en o periodo dito d'a ''Ucrainización''. Se creyará una ilesia autocefala ortodoxa en Kiev. Dende setiembre de 1920 un decreto obliga a l'uso de l'ucrainés en l'amostranza. En agosto de 1923 l'ucrainés s'estendilla enta totz os campos de l'Administración. En a practica ye un bilingüismo [[Idioma uicrainés|ucrainés]]/[[Idioma ruso|ruso]]. Encara que a [[Nueva Politica Economica]] (NEP) leva efectos positivos, poco dimpués encomienza a ''era [[Stalin]]'', con colectivización agricola, polarización ciudat-campo y entre [[1932]] y [[1933]] una gran [[mortalera (delito)|mortalera]] por [[fambre]] organizata por o [[stalinismo]], con zifras que podioron plegar dica os 7 millons de muertos. Tamién exterminoron a la elite intelectual ucrainesa.
=== Segunda Guerra Mundial ===
{{Articlo principal||Segunda Guerra Mundial|Ucraína en a Segunda Guerra Mundial}}
[[Imachen:Dayosh Kiev.jpg|thumb|250px|Soldatos sovieticos mientres a [[batalla d'o Dnieper]].]]
Dimpués d'a [[Invasión de Polonia en 1939|invasión]] de [[Polonia]] por as tropas d'o [[Tercer Reich]] en setiembre de [[1939]], a [[Unión Sovietica]] alcordó repartir-se o territorio polaco con os alemans, y s'aneixionó Ucraína por una parte d'os cabos de Polonia: [[Volinia]] y [[Galitzia oriental]], rechions habitatas por [[ucraineses]]. En chunio de [[1940]] s'adhiben, dimpués d'un ultimatum a [[Rumanía]], [[Bucovina d'o Norte]] y [[Besarabia]] d'o Sud (o resto de Besarabia será a [[Republica Socialista Sovietica de Moldavia|RSS de Moldavia]]). Poco dimpués as minorías alemanas de totas ixas zonas ([[alemans d'a Mar Negra]]), serán deportatas t'[[Alemanya]].
A conquiesta d'Ucraína por os alemans, con aduya d'os rumans, que quereban recuperar Moldavia, encomienza o [[22 de chunio]] de [[1941]] (''[[Operación Barbarroya]]'') y remata en octubre. Bi ha una reorganización territorial feita por o Tercer Reich:
* [[Galitzia Oriental]], de mayoría etnica ucrainesa, ye adhibita a lo [[Gubierno Cheneral de Polonia]].
* Rumanía recupera [[Bucovina d'o norte]] y [[Besarabia]] y recibe como compensación por l'aduya melitar [[Trasnistria]] (entre o [[río Dniéster]] y o [[río Bug]]), una rechión etnicament ucrainesa en a que ye [[Odessa]].
* O resto d'o país ucrainés forma o ''[[Reichskommissariat]]'' d'Ucraína, con centro en [[Rovno]].
A rapideza de l'abance alemán deixa a las poblacions locals sin reación inmediata. Os ''[[Einsatzgruppen]]'' proceden a fer [[mortalera (delito)|mortaleras]] de [[chodigos]], que son acotolatos en [[1942]] con participación de voluntarios ucraineses, a l'inte que s'acelera a leva por os servicios de [[Fritz Sauckel]] d'a man d'obra masculina y femenina. Os ucraineses fan parte, chunto con os polacos, d'a mayor parte d'os ''[[ostarbeiter]]'' trasladatos a los campos de treballo en Alemanya u a los campos de concentración. A resistencia se fa mes dificil d'organizar que en [[Belorrusia]] por no haber-ie extensas [[paúl|zonas paulencas]] u forestals.
Bells ucraineses s'alistan en o campo alemán: milicians rutens persiguen a los chodigos de [[Galitzia oriental]], y os guardias d'os campos d'exterminio de Polonia son ucraineses con uniforme negro d'as [[Schutzstaffel]]. Ucraineses de Galitzia formoron a [[14ª Waffen Grenadier Division der SS Galicische]], mandata por o ''[[SS-Brigadeführer]]'' [[Pavlo Schandruk]], amás d'atras unidatz mes chicotas.
En [[Volinia]] amaneix un movimiento clandestino contra os alemans y os sovieticos. Lo diriche [[Stefan Bandera]], a qui os alemans ensopinan y internan en un campo de concentración. Os [[banderista]]s encara luitarán dimpués de [[1945]] contra os sovieticos.
Dimpués d'a [[batalla de Stalingrado]] l'[[Exercito Royo]] sovietico reocupa Ucraína entre agosto de [[1943]] y chulio de [[1944]]. A destrucción ye masiva, y os alemans practican a politica de [[tierra cremata]] en albandonar o país. O numero d'ucraineses muertos en a Segunda Guerra Mundial a mans de sovieticos u d'alemans s'eleva a 6 millons.
=== Postguerra ===
[[Imachen:Emblem_of_the_Ukrainian_SSR.svg|160px|thumb|left|Escudo de l'antiga [[Republica Socialista Sovietica d'Ucraína]].]]
En l'anyo [[1945]] quasi totz os [[ucraineses]] son reunitos en una mesma republica, a [[Republica Socialista Sovietica d'Ucraína]]: amés d'os ucraineses de territorios que antes yeran de [[Polonia]] ([[Volinia]] y [[Galitzia Oriental]]) u de [[Rumanía]] ([[Bucovina]] d'o Norte), os sovieticos han ocupato a [[Rutenia subcarpatica]] (que [[Checoslovaquia]] cedió a la [[Unión Sovietica]] o [[29 de chunio]] de [[1945]]). Se procede a un cambio de población: mes d'un millón de [[polacos]] d'Ucraína occidental son trasladatos ta Polonia, mientres que os ucraineses d'a rechión de [[Chelm]] (a l'este de [[Lublin]]) son trasladatos ta Ucraína.
Ucraína fa parte d'os miembros fundadors d'a [[ONU]] en 1945 en rematar a guerra. Os anyos d'a postguerra son egual de duros que os d'o periodo d'entreguerras, entre [[1946]] y [[1947]] bi ha [[fambre]]. [[Stalin]] se planteyó castigar a los ucraineses por a suya presunta colaboración con as [[Potencias de l'Eixe]], a l'egual que fació con os [[tartres de Crimea]], os [[calmucos]] y atros "[[pueblos castigatos]]", pero no i heba prou puesto en [[Siberia]] y [[Asia Central]] pa totz os ucraineses. Optó por deportar-ne bells centenars de mils. D'ista traza en [[Siberia]] y [[Cazaquistán]] ye posible de veyer comunidatz ucrainesas ixemenatas.
Os [[lemki]] d'o sudeste de Polonia seguiban luitando por a suya independencia y incorporación a Ucraína con actividatz [[Terrorismo|terroristas]]. Fuoron deportatos y ixemenatos por tot Polonia en a "[[Operación Vistula]]".
O movimiento de renovación nacional torna a existir en Ucraína dimpués d'a muerte de [[Stalin]]. [[Nikita Kruschov]] yera ucrainés y lo tolera, pero o movimiento de renovación nacional s'infiltra en o [[Partito Comunista Ucrainés]] y en [[1972]] [[Leonidas Breznev]] torna a las represions y purgas. O [[primer secretario]], [[Petro Chelest]], sospeitoso de [[Nacionalismo ucrainés|nacionalismo]], ha de ceder o puesto a l'ultraconservador [[Vladimir Chtcherbytsky]], en o poder dica [[1989]].
=== Ucraína independient ===
En [[1989]] amaneixen dos formacions politicas aparte d'o ''[[Partito Comunista Ucrainés]]'': O ''[[Roukh]]'' (Movimiento Ucrainés de Reestructuración), fundato en [[1988]] por intelectuals d'esprito [[Democracia|democrata]] y [[Nacionalismo ucrainés|nacionalista]], y se torna independentista en ixa mesma anyata, ye o mes fuerte en l'ueste y centro d'o país. O [[21 de chinero]] de [[1990]] organiza una cadena humana de quasi 500 [[km]] a traviés d'a Republica pa conmemorar a proclamación d'a independencia por a ''Rada'' de 1918. O Movimiento Sendical Independient de Miners de [[Donbass]], surtito d'as [[vada]]s de chulio de 1989, reivindica tanto politicas democraticas como nacionalistas.
En chulio de [[1990]] Ucraína proclama, un mes dimpués que Rusia, a suya sobiranía, pero o [[golpe d'estato]] de Rusia d'agosto de [[1991]] influye en o proceso d'independencia.
L'[[1 d'aviento]] de [[1991]] un [[referendum]] en o que participa o conchunto d'a población aprueba por mes d'o 90% a independencia. Una semana mes tarde [[Rusia]], Ucraína y [[Belarrusia]] declaran o final d'a [[Unión Sovietica]] y fundan a [[CEI]].
[[Leonid Kravtchuk]], ex-comunista, ye esleito president d'a Republica l'1 d'aviento de 1991. As relacions con Rusia, que no acaba d'acceptar a independencia d'Ucraína, son problematicas. Bi ha un contencioso territorial (Rusia reclama [[Crimea]] y o control de l'antiga [[Flota sovietica d'a Mar Negra]]), un problema churisdicional sobre as armas nucleyars y problemas economicos (a dependencia d'Ucraína d'o suministro enerchetico ruso de [[gas natural]]).
En chinero de [[1994]] [[Estaus Unius]] ofreixe aduya economica a Ucraína con a condición que renunciase a l'[[armamento nucleyar]]. As eleccions de chinero de 1994 en [[Crimea]] dioron mayoría a los partidarios d'a maxima autonomía respecto a Kiev. A qüestión d'a flota d'a [[Mar Negra]] poquet a poquet s'ha feito notar menos porque cada vegata ye mes viella y obsoleta, por o que pierde importancia estratechica.
A [[guerra ruso-ucrainesa]] prencipió en febrero de 2014 y se centró en l'estau de Crimea y partis d'o Donbas, que son reconoixius internacionalment como parti d'Ucraína. Lo conflicto incluyó l'anexión rusa de Crimea (2014), a guerra en Donbas (2014-present), incidents navals, guerra cibernetica y una [[Envasión rusa d'Ucraína de 2022|envasión rusa a gran escala d'Ucraína]] lo [[24 de febrero]] de [[2022]], con aduya de [[Bielorrusia]] que permitió lo paso d'as tropas rusas tanto per tierra como per aire.<ref>{{en}} [https://edition.cnn.com/europe/live-news/ukraine-russia-news-02-23-22/h_ec5f24d5accb8f8503aabdc63e3fd22d Russia attacks Ukraine] en cnn.com</ref>
== Gubierno y politica ==
{{Articlo principal|Politica d'Ucraína}}
Ucraína ye una [[republica]] con un sistema misto semi-[[Republica parlamentaria|parlamentario]] y semi-[[Republica presidencialista|presidencialista]] con brancas [[poder lechislativo|lechislativa]], [[poder executivo|executiva]] y [[poder chudicial|chudicial]] deseparatas. O [[president d'Ucraína|president]] ye esleito por votación popular cada cinco anyadas y ye formalment o [[chefe d'Estato]].<ref>{{en}} [http://www.kmu.gov.ua/control/en/publish/article0.000000art_id=235995&cat_id=32672 General Articles about Ukraine], Government Portal.</ref>
O poder lechislativo d'Ucraína ye formato por un parlamento [[unicameral]] con 450 escanyos, a ''[[Verkhovna Rada]]''.<ref>{{uk}} [http://portal.rada.gov.ua/ Pachina oficial d'a Verkhovna Rada].</ref> O Parlamento ye o prencipal responsable d'a formación d'o poder executivo y d'o Gabinet de menistros, d'o qualo ye maximo dirichent o [[Primer Menistro d'Ucraína|Primer Menistro]]<ref>{{en}} [[:m:s:en:Constitution of Ukraine|Constitution of Ukraine]], en [[Wikisource]].</ref>
Totas as leis, actas d'o Parlamento u d'o Gabinet de menistros, decretos presidencials y actas d'o [[Verkhovna Rada de Crimea|Parlamento de Crimea]] pueden estar derogatas por a [[Cort Constitucional d'Ucraína|Cort Constitucional]] si violan a [[Constitución d'Ucraína]]. Atras actas normativas tamién son subchectas a la revisión chudicial. A [[Cort Suprema d'Ucraína|Cort Suprema]] ye o prencipal organismo en o sistema de cortz con churisdición cheneral.
Se guarencia oficialment l'autogubierno local. Asinas, os concellos municipals y [[alcalde]]s son popularment esleitos y exercen o control sobre os presupuestos locals. Os gubernants d'as rechions y districtos d'Ucraína son esleitos por o president.
Ucraína tien un gran numero de partitos politicos, muitos d'os quals tienen bells poquetz miembros y son desconoixitos ta o publico en cheneral. A sobén os partitos chicotz gosan unir-sen en coalicions de quantos partitos ta partecipar en as eslecions parlamentarias.
=== Exercito ===
[[Imachen:Ukrainian_BTR-80.jpg|thumb|Soldatos de l'[[exercito ucrainés]] en un [[BTR-80]] en [[Iraq]].]]
{{Articlo principal|Exercito ucrainés}}
Dimpués d'a cayita d'a Unión Sovietica y d'a suya disolución, Ucraína recibió un herencio d'una fuerza melitar de 780.000 hombres en o suyo territorio, equipata con o tercer arsenal d'[[arma nucleyar|armas nucleyars]] mas gran d'o mundo.<ref name="milgov">{{en}} [http://www.mil.gov.ua/index.php?lang=en&part=history&sub=history "The history of the Armed Forces of Ukraine"]. The Ministry of Defence of Ukraine.</ref><ref>{{en}} [http://www.globalsecurity.org/wmd/world/ukraine/index.html Ukraine Special Weapons] globalsecurity.org.</ref> En mayo de [[1992]], Ucraína sinyó lo [[Tractato de Reducción Estratechica d'Armas]] en que o país alcordó d'entregar as suyas armas nucleyars a Rusia ta la suya eliminación y unir-se a lo [[Tractato de No-Proliferación Nucleyar]] como un estato sin d'armas nucleyars. Ucraína ratificó lo tractato en [[1994]], y en [[1996]] se convirtió en un país libre d'armas nucleyars.<ref name="milgov" /> Actualment l'exercito d'Ucraína ye o segundo mas gran d'Europa, dimpués de l'[[exercito ruso]].<ref>{{en}} [http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573617_8/Ukraine.html Ukraine], MSN Encarta.</ref>
Ucraína ha dato importants trangos enta la reducción d'as [[arma]]s convencionals. Sinyó lo [[Tractato d'as Fuerzas Armatas Convencionals en Europa]], en que se demandaba la reducción de [[tanque]]s, [[artillería]] y vehíclos armatos (as fuerzas armatas se reducioron a 300.000 [[melitar]]s). O país amás ye planeyando convertir l'actual sistema d'exercito con [[servicio melitar]] en un exercito profesional voluntario no mas tarde de [[2011]].<ref name="wbook06">{{en}} [http://web.archive.org/web/20071108143812/http://www.mil.gov.ua/files/white_book_eng2006.pdf White Book 2006]. Ministry of Defense of Ukraine</ref>
[[Imachen:Ukrainian Marine with AKS-74U.JPEG|thumb|left|Soldato ucrainés con un [[AKS-74U]].]]
Ucraína ha ito chugando, cada vegata mas, un important papel en as misions de paz arredol d'o mundo. As tropas ucrainesas fan parte en [[Kosovo]] d'o [[Fuerzas de paz polaco-ucrainesas|Batallón polaco-ucrainés]]<ref>{{en}} [http://www.mil.gov.ua/index.php?lang=en&part=peacekeeping&sub=kfor_kosovo Multinational Peacekeeping Forces in Kosovo, KFOR] Ministry of Defense of Ukraine</ref> Bi ha tamién una unidat ucrainesa en [[Liban]], como parte d'as [[Fuerzas d'as Nacions Unidas en Liban]]. Amás bi ha un batallón de entrenamiento y mantenimiento en [[Sierra Leone]]. En mayo de [[2003]] una unidat de l'exercito ucrainés baixo mando [[Polonia|polaco]] participó en as operacions melitars en [[Iraq]] como parte d'a fuerza multinacional en iste país. En total bi ha actualment 562 melitars ucraineses en servicio en diferents misions arredol d'o mundo.<ref>{{en}} [http://www.mil.gov.ua/index.php?part=peacekeeping&lang=en Peacekeeping]. Ministry of Defense of Ukraine.</ref>
Dimpués d'a suya independencia, Ucraína s'autodeclaró como un estato neutral.<ref>{{en}} [http://gska2.rada.gov.ua:7777/site/postanova_eng/Declaration_of_State_Sovereignty_of_Ukraine_rev1.htm Declaration of State Sovereignty of Ukraine], Verkhovna Rada of Ukraine Official Web-site.</ref> O país ha tenito dende allora una asociación melitar limitata con [[Rusia]], con atros países d'a [[Comunidat d'Estatos Independients|CEI]] y con a [[OTAN]] dende [[1994]]. En a decada d'os [[anyos 2000]] o Gubierno s'ha inclinato mas enta la OTAN, gosando sinyar un alcuerdo de cooperación con ista organización en l'anyo [[2002]]. Manimenos, s'ha declarato que a futura qüestión d'una posible dentrata d'Ucraína en a OTAN se preguntaría a traviés d'un referendum nacional.<ref name="wbook06"/> {{clear}}
== Organización politico-administrativa ==
O sistema de [[divisions administrativas d'Ucraína]] reflecta o suyo carácter d'[[estato unitario]] (como apareixe en a suya [[constitución d'Ucraína|constitución]]) con gubiernos locals unificatos ta cadaguna d'as subdivisions.
Ucraína se divide en vintiquatre provincias (u ''[[oblast]]s'', tamién a vegatas tradueito como ''rechions'') y una [[republica autonoma]] (en [[idioma ucrainés|ucrainés]] ''avtonomna respublika''), [[Crimea]]. Amás as ciudatz de [[Kiev]], a capital, y [[Sevastopol]] tienen un estatus legal especial. As 24 provincias y Crimea se subdividen en 490 districtos (en [[idioma ucrainés|ucrainés]] ''[[raión|raions]]'') u unidatz administrativas de segundo ran. L'aria meyana d'un raión ye de 1.200 [[km²]] y a [[Población humana|población]] meyana de bells 52.000 habitadors.<ref name="oblasts">{{uk}} [http://gska2.rada.gov.ua:7777/pls/z7502/a002 Rechions d'Ucraína y as suyas divisions]. Pachina oficial d'a [[Verkhovna Rada|Verkhovna Rada d'Ucraína]]</ref>
As arias urbanas (ciudatz) pueden estar subordinatas a lo estato (como en o caso de Kiev y Sevastopol) u a l'administración d'a suya provincia u districto, pendendo d'a suya población u d'a suya importancia socioeconomica. As unidatz administrativas mas baixas incluyen [[asentamientos de tipo urbán]], que son pareixitos a las comunidatz rurals, pero son muito mas urbanizatos, incluyindo interpresas, escuelas y infraestructuras de [[transporte]].
En total, Ucraína tien 457 ciudatz, 176 d'as qualas son dirichitas dende as suyas provincias, 279 mas chicotas que son dirichitas dende os districtos y dos ciudatz con estatus especial. Amás bi ha 886 asentamientos de tipo urbán y 28.552 lugars mas chicotz.<ref name="oblasts"/>
{| class="navboix" style="width:100%; background:none; border:1px; text-align:left; valign:top;"
![[Divisions administrativas d'Ucraína]]
!colspan=6|[[Oblast]]s
|-
|rowspan=5 align="center"|[[Imachen:UkraineNumbered.png|center|225px|border|Mapa d'as provincias d'Ucraína]]
|
* 1. [[Oblast de Cherkasy|Cherkasy]]
* 2. [[Oblast de Chernihiv|Chernihiv]]
* 3. [[Oblast de Chernivtsi|Chernivtsi]]
* 5. [[Oblast de Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]]
* 6. [[Oblast de Donetsk|Donetsk]]
|
* 7. [[Oblast de Ivano-Frankivsk|Ivano-Frankivsk]]
* 8. [[Oblast de Khárkiv|Khárkiv]]
* 9. [[Oblast de Kherson|Kherson]]
* 10. [[Oblast de Khmelnitsky|Khmelnitsky]]
* 11. [[Oblast de Kirovohrad|Kirovohrad]]
|
* 12. [[Oblast de Kiev|Kiev]]
* 13. [[Oblast de Lugansk|Lugansk]]
* 14. [[Oblast de Lviv|Lviv]]
* 15. [[Oblast de Mykolaiv|Mykolaiv]]
* 16. [[Oblast d'Odesa|Odesa]]
|
* 17. [[Oblast de Poltava|Poltava]]
* 18. [[Oblast de Rivne|Rivne]]
* 19. [[Oblast de Sumy|Sumy]]
* 20. [[Oblast de Ternopil|Ternopil]]
* 21. [[Oblast de Vínnytsia|Vínnytsia]]
| valign="top"|
* 22. [[Oblast de Volinia|Volyn]]<sup>1</sup>
* 23. [[Oblast de Trascarpacia|Zakarpattia]]<sup>2</sup>
* 24. [[Oblast de Zaporizhia|Zaporizhia]]<sup>3</sup>
* 25. [[Óblast de Zhytomyr|Zhytomyr]]
|-
!colspan=2|<center>'''[[Republica autonoma]]'''</center>
!colspan=3|<center>'''[[Municipio]]s'''</center>
|-
|colspan=2|
* 4. [[Crimea|Republica Autonoma de Crimea]]
|colspan="3" valign="top"|
* [[Kiev|Ciudat de Kiev]]
* [[Sevastopol|Ciudat de Sevastopol]]
|}
<sup>1</sup> En aragonés adaptable como [[Volinia]]<br />
<sup>2</sup> En aragonés adaptable como [[Trascarpacia]]<br />
<sup>3</sup> En aragonés adaptable como [[Saproche]]
== Cheografía ==
{{Articlo principal|Cheografía d'Ucraína}}
[[Imachen:Gaspra-AiPetri.jpg|thumb|250px|L'Ai-Petri (1200 m).]]
[[Imachen:Ukraine topo en.jpg|thumb|250px|Relieve d'Ucraína.]]
Con una [[superficie]] de 603.700 [[km²]], una linia de costa de 2.782 [[km]] y una [[distancia]] de 1.316 km d'este a ueste y de 893 km de norte a sud, Ucraína ye o 44<sup>eno</sup> país mas gran d'o mundo. Ye o país mas gran que ye situato totalment en Europa y o segundo país d'Europa por superficie (dimpués d'a parti europea de [[Rusia]] y antis d'a [[Francia]] metropolitana).<ref name="cia">{{en}} [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html "Ukraine"]. CIA World Factbook.</ref>
En Ucraína predomina a topografía plana, y os [[río]]s la trescruzan con un trazato predominant de norte-sud u norueste-sudeste. Os relieves mes importants son os [[Carpatos]] en o cabo occidental. Ucraína ye travesata por ríos como lo [[río Dnieper|Dnieper]] (en ucrainés ''Dnipro''), o [[Río Donets|Donets]], o [[río Dniester|Dniester]] y [[Río Bug Meridional|Bug Meridional]], que fluyen enta la [[mar Negra]] y a chicota [[mar d'Azov]]. En o sudueste o [[Delta fluvial|delta]] d'o [[río Danubio|Danubio]] fa de muga con [[Rumanía]]. A mayor [[tuca]] d'Ucraína ye o [[monte Hoverla]], en os Carpatos, con 2.061 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o libel d'a mar, encara que en a [[peninsula de Crimea]] bi ha tamién un macizo montanyoso con altarias de 1.500 metros, con [[cinglo]]s enta la mar Negra.
O clima predominant ye templato [[Clima continental|continental]], con [[hibierno]]s fridos y [[verano]]s calorosos, de fueras d'o sud de [[Crimea]] que tien un clima [[clima mediterranio|mediterranio]]. A [[temperatura]] meya en [[Khárkiv]], en Ucraína oriental, ye de 7 °C en chinero y de 20 °C en chulio. Antiparte, as [[plevia]]s son de 750 mm/anyo en o norte y de 250 mm/anyo en o sud d'o país.
A vechetación natural se distribuiba prencipalment en cinturón latitudinals, con un cinturón d'[[estepa]]s paralelo tamién a la costa d'a [[mar Negra]], un cinturón d'estepas arbolatas en o centro, y selva templata en o norte y ueste, on a presencia d'os [[monts Carpatos]] fa que i haiga pisos bioclimaticos de vechetación. A [[peninsula de Crimea]] constitui una excepción, con vechetación mediterrania en o sud y [[selvas submediterranias]] en as suyas [[montanya]]s.
Bi ha grans extensions de suelos negros u ''[[chernozem]]''.
=== Mugas ===
Ucraína muga a lo norte con [[Belarrusia]], a l'este y noreste con [[Rusia]], a l'ueste con [[Polonia]], [[Eslovaquia]] y [[Hongría]], y a lo sudueste con [[Rumanía]] y [[Republica de Moldavia]].
== Economía ==
{{Articlo principal|Economía d'Ucraína}}
[[Imachen:МінТрансУкр.jpg|thumb|left|[[Gratacielos]] en Kiev.]]
[[Imachen:Dnipropetrowsk.jpg|thumb|left|Gratacielos en Dnipropetrovsk.]]
[[Imachen:Kiew Innenstadt.JPG|thumb|left|Kiev, o corazón economico d'a ciudat.]]
[[Imachen:National Bank of Ukraine.jpg|thumb|right|L'edificio d'o [[Banco Nacional d'Ucraína]].]]
[[Imachen:Antonov-148.jpg|thumb|left|Un [[Antonov An-148]] de fabricación ucrainesa.]]
En os tiempos [[Unión Sovietica|sovieticos]], a economía d'Ucraína yera a segunda mayor d'a Unión Sovietica, estando importants a [[industria]] y l'[[agricultura]] aintro d'a suya economía de planificación centralizata.<ref name=cia/> Con a cayita d'o sistema sovietico, o país pasó d'una economía de planificación centralizata a una economía capitalista de mercato. O proceso de transición estió dificil ta la mayoría d'a población que cayó en a pobreza.<ref>{{en}} [http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/966616.stm ''Child poverty soars in eastern Europe''], BBC News, 11 d'octubre de 2000.</ref> A economía d'Ucraína se contrayó muito en os anyos dimpués d'a cayita d'a URSS. A vida d'o día a día d'una presona de renda meya en Ucraína se tornó en una luita. Un gran numero de ciudadans en a Ucraína rural sobrevivioron gracias a que cautivaban a suya propia comida, a sobén treballando a la vegata en dos u mas puestos y mercando os biens de primera necesidat a traviés de trucas.<ref name=Britannica>{{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-30078/Ukraine ''Independent Ukraine''] en a ''[[Encyclopædia Britannica]]''.</ref>
En [[1991]], o Gubierno ucrainés liberalizó a mayoria d'os precios ta luitar contra la escaseza de productos, solucionando lo problema con exito. A la vegata, o Gubierno contino subsidiando a las [[interpresa]]s controlatas por o estato y a lo sector de l'agricultura a traviés d'o suyo sistema d'emisión monetaria. Os cambeos en as politicas monetarias en primerías d'a [[Anyos 1990|decada de 1990]] facioron que a [[inflación]] puyase dica rans de hiperinflación. En l'anyo [[1993]], Ucraína teneba o record mundial de puyata d'a inflación en un anyo natural.<ref>{{en}} [http://www.mw.ua/2000/2040/54367/ Skolotiany, Yuriy, The past and the future of Ukrainian national currency], entrevista a Anatoliy Halchynsky en o ''[[Mirror Weekly]]'', #33(612), 2—September 8, 2006.</ref> Os que mas sufrioron ista situación estioron qui viviban con ingresos fixos.<ref name=Britannica/> Os precios s'estabilizoron poco dimpués d'a introducción d'a nueva moneda, a [[grivnia]], en [[1996]]. As reformas estructurals se i facioron tamién muit amoniquet. Dimpués d'a independencia, o Gubierno creyó un marco legal ta la [[privatización]]. Manimenos, bi habió una ampla resistencia a las reformas aintro d'o gubierno y ta una parte significativa d'a población s'aturoron luego os esfuerzos de reforma. Un gran numero d'interpresas estatals no habioron de pasar por o proceso de privatización. Tanimientres, en [[1999]], o [[Producto Interior Bruto|PIB]] heba caito en un 40% respective a l'anyo 1991,<ref>{{en}} [http://www.faqs.org/docs/factbook/print/up.html CIA World Facytbook - Ukraine]. Edición de 2002.</ref> encara que se recuperó una mica por dencima d'a marca d'o 100 % a la fin de 2006.<ref name=IMF>{{en}} [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2007/02/weodata/weorept.aspx?sy=1992&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=926&s=PPPGDP&grp=0&a=&pr1.x=41&pr1.y=2 Ukrainian GDP (PPP)]. World Economic Outlook Database, October 2007. International Monetary Fund (IMF).</ref> En primerías d'a [[Anyos 2000|decada de 2000]], a economía amostraba un creiximiento d'entre o 5 y o 10% basato en a exportación, con un creiximiento d'a producción industrial de mas d'o 10% por anyo.<ref>{{en}} [http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact2004/geos/up.html CIA World Factbook - Ukraine]. 2004 edition</ref> A [[crisi economica de l'anyo 2008]] afecto tamién a Ucraína, y en noviembre de 2008 o [[Fundo Monetario Internacional|FMI]] aprebó un ampre de 16,5 billons de dólars ta o país.<ref>{{en}} [http://www.interfaix.com.ua/eng/main/3243/ Head of IMF's Resident Representative Office in Ukraine to change his job], Interfaix-Ukraine.</ref>
O PIB ([[Paridat d'o Poder Alquisitivo|PPA]]) d'Ucraína en l'anyo 2007, calculato por a [[CIA]], yera [[Lista de países por PIB (PPA)|29<sup>eno</sup> en o mundo]] y estimato en $359,9 billons.<ref name=cia/> Su PIB por capita en 2008 d'alcuerdo con a CIA yera de $7.800 (en termins de PPA), estando lo 83<sup>eno</sup> d'o mundo.<ref name=cia/> O PIB nominal (en dólars estausunidenses, calculato a valor de mercato de cambio) yera de $198 billons, [[Lista de países por PIB (nominal)|41<sup>eno</sup> d'o mundo]].<ref name=cia/> En chulio de 2008 o salario nominal meyano en Ucraína yera de 1.930 mensuals.<ref>{{en}} [http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2008/gdn/reg_zp_m/reg_zpm08_u.htm Average Wage Income in 2008 by Region]. State Statistics Committee of Ukraine</ref> A tamas de continar por debaixo d'os vecins países d'[[Europa Central]] os salarios dica 2008 han creixito en un 36,8%<ref name=BohdanD>{{en}} [http://me.kmu.gov.ua/control/en/publish/article?art_id=115924&cat_id=38912 Bohdan Danylyshyn at the Economic ministry.] Economic Ministry.</ref> D'alcuerdo con o [[Programa d'as Nacions Unidas ta o Desembolique|PNUD]] en l'anyo 2003 o 4,9% d'a población ucrainesa viviba por debaixo d'os 2 dólars por día<ref>{{en}} [http://hdrstats.undp.org/indicators/24.html Human and income poverty: developing countries / Population living below $2 a day (%)], Human Development Report 2007/08, UNDP.</ref> y un 19,5% d'a población viviba por debaixo d'o branquil d'a pobreza ixe mesmo anyo.<ref>{{en}} [http://hdrstats.undp.org/indicators/25.html Human and income poverty: developing countries / Population living below the national poverty line (%)], Human Development Report 2007/08, UNDP.</ref>
[[Imachen:Ukrainian salary map.png|thumb|Divisions administrativas d'Ucraína por salario mensual.]]
Ucraína produce quasi totz os tipos de vehíclos de transporte y [[aeronau]]s. Os avions ''[[Antonov]]'' y os cambions [[KrAZ]] s'esportan a muitos países. A mayoría d'as [[exportacions]] d'Ucraína se dirichen a la [[Unión Europea]] y a [[CEI]].<ref>{{uk}} [http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2005/zd/zd_rik/zd_u/gs_u.html Estructura d'exportacions y importacions, 2006]. Comité Estatal d'Estatísticas d'Ucraína</ref> Dende a suya independencia, Ucraína ha mantenito a suya propia achencia espacial, l'[[Achencia Espacial Nacional d'Ucraína]]. Ucraína se combirtió en un participant prou activo en as misions d'exploración d'o espacio. Entre 1991 y 2007, Ucraína ha lanzato seis [[satelite]]s de fabricación propia y 101 [[lanzadera espacial|lanzaderas espacials]] y contina disenyando naus espacials.<ref>{{en}} [http://www.nkau.gov.ua/nsau/catalogNEW.nsf/mainE/731F5A089D942FA8C2256FBF002DFA78?OpenDocument&Lang=Y Statistics of Launches of Ukrainian LV]. National Space Agency of Ukraine.</ref> Asinas actualment, Ucraína ye reconoixita en o mundo como un lider en a producción de misils y a suya tecnolochía asociata.<ref>{{en}} [http://www.businessukraine.com.ua/missile-defence-nato-ukraine-s Missle defence, NATO: Ukraine's tough call]</ref><ref>{{en}} [http://www.fas.org/nuke/guide/ukraine/ Ukraine Special Weapons]. The Nuclear Information Project</ref>
O país importa la mayor parte d'os suyos recursos enercheticos, mas que mas [[petrolio]] y [[gas natural]], y pende muito de Rusia como somenistrador d'enerchía. Mientres un 25% d'o gas natural en Ucraína ye de fuents internas, arredol d'un 35% viene de Rusia y a resta, un 40%, d'[[Asia Central]] a traviés de diferents rotas por Rusia. Amás, o 85% d'o gas ruso se distribuye en Europa vía Ucraína.<ref>{{en}} [http://www.oxfordenergy.org/pdfs/NG21.pdf Ukraine's gas sector]. Oxford institute for energy studies.</ref>
O [[Banco Mundial]] clasifica Ucraína como un estato con una renta de ran meyo.<ref>{{en}} [http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/EXTOED/EXTMIDINCCOU/0,,contentMDK:21453301~isCURL:Y~pagePK:64168427~piPK:64168435~theSitePK:2831368,00.html What are Middle-Income Countries?] The World Bank - (IEG).</ref> Bells afers significativos incluyen as infraestructuras y [[transporte]]s poco desarrollatos, a [[corrupción]] y a [[burocracia]]. En 2007 a Bolsa ucrainesa rechistró a segunda mayor tasa de creiximiento d'o mundo con un 130%.<ref>{{en}} [http://www.unian.net/eng/news/news-238714.html Ukraine macroeconomic situation - Feb 2008], UNIAN news agency. Olga Pogarska.</ref> Un d'os sectors con mayor creiximiento d'a economía ucrainesa son as tecnolochías d'a información, que yera o mas important en os países d'Europa Central y de l'Este en 2007, creixendo un 40%.<ref>{{en}} [http://www.microsoft.com/emea/presscentre/pressreleases/BallmerVisitsUkrainePR_21052008.mspx Microsoft CEO Steve Ballmer Visits Ukraine]. Ballmer, Steve. May 20, 2008. [[Microsoft]]</ref>{{clear}}
== Torismo ==
{{Articlo principal|Torismo en Ucraína}}
[[Imachen:Alupka Coast.JPG|thumb|250px|Costa d'[[Alupka]] en Crimea.]]
Ucraína atraye mas de 20 millons de vesitants foranos cada anyo.<ref name=ukrstat>{{uk}} [http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2007/tyr/tyr_u/potoki2006_u.htm Туристичні потоки] Comité Estatal d'Estatisticas d'Ucraína</ref>, esdevenindo asinas un destino [[Torismo|toristico]] cada vegata mas solicitato. Os vesitants plegan prencipalment d'[[Europa de l'Este]], encara que tamién d'[[Europa Ocidental]] (6,3 millons), d'[[Estaus Unius]] y tamién de [[Canadá]].<ref name=ukrstatcountries>{{uk}} [http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2008/tyr/tyr_u/vig2007_u.htm В'їзд іноземних громадян в Україну за країнами, з яких вони прибули, у 2007 році] Comité Estatal d'Estatisticas d'Ucraína</ref> O país ye o 8<sup>eno</sup> destín toristico mas popular d'o mundo.
Ucraína ye un destín que se troba en o cruce de camins entre [[Europa Central]] y [[Europa Oriental|Oriental]], entre o norte y o sud. Muga con [[Rusia]] y no ye muit luent de [[Turquía]]. Tien cordeleras, os [[monts Carpatos]], a on que se puet [[esquiar]], fer [[senderismo]], [[pesca]]r y [[cazata|cazar]]. A linia de costa d'a [[mar Negra]] ye un destín popular ta las vacacions de verano. Ucraína tien [[vinyero|vinyers]] a on se producen [[vin]]s d'a tierra, ruinas d'antigos [[castiello]]s, parques historicos, [[Ilesia (edificio)|ilesias]] catolicas y ortodoxas, asinas como bellas [[mezquita]]s y [[sinoga]]s.
[[Kiev]], a [[capital (politica)|capital]] d'o país, tien muitas estructuras unicas como a [[Seu de Santa Sofiya de Kiev|seu de Santa Sofiya]], asinas como amplas avenitas. Tamién bi ha atras ciudatz prou conoixitas como a ciudat portuaria d'[[Odessa]] y a viella ciudat de [[Lviv]] en l'ueste. [[Crimea]], una chicota peninsula en o sud, ye un popular destín de vacacions ta bronceyar-se y [[natación|nadar]] en as [[placha]]s d'a mar Negra. Bellas ciudatz de Crimea incluyen [[Sevastopol]] y [[Yalta]], isya zaguera localización d'a [[Conferencia de Yalta|conferencia de Paz]] en rematar a [[Segunda Guerra Mundial]]. Os vesitants pueden amás fer crucers fluvials a traviés d'o [[río Dnieper]] dende Kiev dica las costas d'a mar Negra. A [[cocina ucrainesa]] tien una larga historia y ofreixe una ampla variedat de platos orichinals.
Dende 2005 os ciudadans d'a [[Unión Europea]], [[Estaus Unius]], [[Canadá]] y [[Suiza]] no amenistan un [[visato]] ta vesitar Ucraína como toristas.<ref>{{en}} [http://www.ukrconsul.org/visa/visa_drops.htm Ukrainian Consulate General of Ukraine in New York] - Nationalities with no Visa requirements</ref> Tampoco no ye menester tener visa si se ye ciudadán de Rusia, u de qualsiquier atro país miembro d'a [[Comunidat d'Estatos Independients|CEI]].
== Cultura ==
{{Articlo principal|Cultura d'Ucraína}}
[[Imachen:VolynPysanky.jpg|thumb|Una colección de tradicionals [[pysanka|pysanky]] de [[Volinia]].]]
Os costumbres ucraineses son a-saber-lo d'influenciatos por o [[cristianismo]], que ye a prencipal [[relichión]] d'o país.<ref name=derzhkomrelig>{{uk}} [http://web.archive.org/web/20041204115821/www.derzhkomrelig.gov.ua/info_zvit_2003.html State Department of Ukraine on Religious]. Statistical report.</ref> O papel de cada chenero gosa estar prou tradicional y os lolos gosan chugar un papel mas important en a educación d'os ninos que en os países occidentals.<ref>{{en}} [http://www.tryukraine.com/society/cultural_differences.shtml Cultural differences]. Ukraine's Culture.</ref> A cultura d'Ucraína tamién ha estato influenciata por os suyos vecins de l'este y l'ueste, como se reflecta en l'[[Arquitectura ucrainesa|arquitectura]], musica y arte.
A era comunista tenió un efecto prou important en l'arte y a escritura en Ucraína.<ref>{{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-30078/Ukraine Interwar Soviet Ukraine]. ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Quatre cinquenos d'a elite cultural estioron reprimitos mientres a [[Anyos 1930|decada de 1930]].</ref> En [[1932]], [[Stalin]] convirtió lo [[realismo socialista]] en politica estatal en a Unión Sovietica quan promulgó lo decreto sobre "Reconstrucción d'Organizacions Literarias y Artisticas". Iste decreto limitó a-saber-lo a creyatividat. Mientres a [[Anyos 1980|decada de 1980]] se creyó a politica de ''[[glásnost]]'' (en aragonés ''apertura'') que permitiba atra vegata a artistas y escritors exprisar-se con libertat.<ref>{{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-9037405 Gorbachev, Mikhail], ''[[Encyclopædia Britannica]]''. Baixo a suya nueva politica de ''glásnost'' (“apertura”), se produció un gran eschelo cultural: as libertatz d'expresión y información creixioron prou; se premitió a la prensa y os [[medios de comunicación]] sinceridat y cretica sin precedents en os suyos reportaches; y as reglas totalitaristas d'o país, herencio de Stalin, fuoron refusatos por o Gubierno.</ref>
[[Imachen:St. Michael's Cathedral from belltower.JPG|thumb|left|[[Monesterio de San Miguel d'as Cupulas Doratas]] en [[Kiev]], un eixemplo d'architectura ucrainesa.]]
A tradición d'os [[uegos de pasqua]], conoixitos como ''[[pysanky]]'' tien unas fundas radices en Ucraína. Istos uegos son decoratos con cera ta creyar patrons, allora, quan son xutos lis se pinta con politas colors, y a la fin se saca la cera, dixando los patrons de colors. Ista tradición tien mils d'anyos d'antigüidat, antis d'a plegata d'o cristianismo a Ucraína.<ref>{{en}} [http://www.cs.unc.edu/~yakowenk/pysanky/index.html Pysanky - Ukrainian Easter Eggs]. University of North Carolina,</ref> En a ciudat de [[Kolomya]], en o [[semontano]] d'os [[monts Carpatos]] se construyó en [[2000]] o museu d'o Pysanka que fue nominato como un d'os monimentos modernos candidatos a fer parti d'as Siet Marabillas d'Ucraína.
A tradicional dieta ucrainesa incluye, [[pollo]], [[tocín]], [[vaca]], [[peix (alimento)|peix]] y [[potrecón|buletz]]. Os [[ucraineses]] tamién minchan muitas [[trunfa]]s, [[cerial]]s y vechetals. Os platos tradicionals mas populars incluyen o ''[[varenyky]]'' ([[almondiga]]s rebullitas con setas, [[trunfa]]s, [[chucrut]], [[queso]] y [[ceresa]]s), o [[borscht]] (sopa de [[remolacha]] con pella y setas u carne) y ''[[Golabki|holubtsy]]'' (roldes de [[pella]] rebullita con [[roz]], [[cenoria]]s y carne). As especialidatz ucrainesas incluyen tamién o pollo de Kiev y tarta de Kiev. As [[bebita]]s mas tradicionals son os sucos de fruita, a leit, [[siero]] de [[manteca]], augua mineral, té y café, cerveza, vin y ''[[horilka]]''.<ref>{{en}} [http://www.encyclopediaofukraine.com/pages/T/R/Traditionalfoods.htm Traditional Foods Stechishin, Savella]. Encyclopedia of Ukraine.</ref>
=== Idiomas ===
{{Articlo principal||idioma ucrainés|idiomas d'Ucraína}}
[[Imachen:Ukraine_census_2001_Ukrainian.svg|thumb|200px|Porcentache de fablants nativos d'ucrainés.]]
[[Imachen:Ukraine census 2001 Russian.svg|thumb|200px|Porcentache de fablants nativos de ruso.]]
D'alcuerdo con a [[constitución d'Ucraína|constitución]], l'[[idioma oficial|idioma d'o estato]] d'Ucraína ye l'[[idioma ucrainés|ucrainés]]. O [[idioma ruso|ruso]], que yera ''[[de facto]]'' l'idioma oficial d'a Unión Sovietica, tamién ye amplament parlato, mas que mas en l'este y sud d'Ucraína. D'alcuerdo con o censo de 2001, un 67% d'a población declaró tener l'ucrainés como idioma nativo y un 29% teneban o ruso.<ref>{{en}} [http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/language/ Linguistic composition of the population]. All-Ukrainian population census, 2001.</ref> A mayoría de parlants nativos d'ucrainés tienen o ruso como segunda luenga. L'ucrainés se parla prencipalment en Ucraína occidental y central. En Ucraína occidental, l'ucrainés ye tamién a luenga dominant en as grans ciudatz (como [[Lviv]]). En Ucraína central, l'ucrainés y o ruso se charran por igual, estando lo ruso mas común en [[Kiev]], mientres que l'ucrainés ye a luenga d'emplego mas común en as comunidatz rurals. En l'este y sud d'Ucraína, o ruso ye prencipalment emplegato en as ciudatz, y l'ucrainés se usa en as arias rurals.
Mientres gran parte d'a era sovietica, o numero de parlants d'ucrainés fue baixando en cada cheneración, y a metat d'a [[Anyos 1980|decada de 1980]], l'uso de l'idioma ucrainés en a vida publica heba menguato significativament.<ref name=Shamshur>Shamshur, p. 159-168.</ref> Dimpués d'a independencia, o Gubierno d'Ucraína prencipió una politica d'ucrainización<ref>{{uk}} [http://www.archives.gov.ua/Sections/Revolution_2004/UKL/photos.php?UKL302 Світова преса про вибори в Україні-2004] (Eslecions ucrainesas de 1004, World Press). National Archives of Ukraine</ref> ta fer medrar l'uso de l'ucrainés, mientres que o ruso se refusó, prohibindo-lo y restrinchindo-lo en os [[medios de comunicación]] y as cintas.<ref>{{en}} [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3630631.stm "Anger at Ukraine's ban on Russian"]. BBC 15 d'abril de 2004.</ref><ref>{{en}} [http://www.russiatoday.ru/features/news/27078 Wanted: Russian-language movies in Ukraine], RussiaToday. 6 de chulio de 2008.</ref>
D'alcuerdo con a Constitución d'a [[Crimea|Republica Autonoma de Crimea]], l'ucrainés ye l'unico idioma oficial estatal d'a republica. Manimenos, a constitución reconoixe o ruso como l'idioma d'a mayor parte d'a suya población y guarancia o suyo emplego "en totas as esferas d'a vida publica". D'a mesma traza, o [[idioma tartre de Crimea|tartre de Crimea]] (idioma d'o 12% d'a población de Crimea)<ref name=Census2001CrimeaNationality>{{en}} [http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/Crimea/ National structure of the population of Autonomous Republic of Crimea], 2001 Ukrainian Census.</ref> tien guaranciata una protección especial d'o estato, asinas como as luengas d'atras etnias. Os parlants de ruso constituyen a gran mayoría d'a población de Crimea (o 77%), estando los parlants d'ucrainés un 10,1% y os parlants de tartre de Crimea un 11,4%.<ref name=Census2001CrimeaLanguage>{{en}} [http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/language/Crimea/ Linguistic composition of population Autonomous Republic of Crimea], 2001 Ukrainian Census.</ref> Pero en a vida cutiana a mayoría d'os [[tartres de Crimea]] y [[ucraineses]] en Crimea fan servir o ruso.<ref name = Belitser>{{en}} Ta una millor comprensión d'a politica de idiomas en Crimea, se veiga Natalya Belitser, "[http://www.iccrimea.org/scholarly/nbelitser.html The Constitutional Process in the Autonomous Republic of Crimea in the Context of Interethnic Relations and Conflict Settlement]," International Committee for Crimea.</ref>
=== Literatura ===
{{Articlo principal|literatura ucrainesa}}
A historia d'a literatura ucrainesa prencipia en o [[sieglo XI]], dimpués d'a cristianización d'o [[Rus de Kiev]]<ref name=ualit>{{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-30082 Ukraine - Cultual Life - Literature]. ''[[Encyclopædia Britannica]]''.</ref> Os documentos escritos por ixas embueltas yeran mas que mas textos liturchicos en l'idioma [[antigo eslavo eclesiastico]]. En os rechistros historicos d'a epoca apareixeban con o nombre de ''[[cronica]]s'', estando amás significativa d'ellas a ''[[Primera Cronica Rusa]]'' u ''Cronica de Néstor''.<ref name=ualitmsn>{{en}} [http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573617_4/Ukraine.html Ukraine - Literature]. MSN Encarta.</ref> L'actividat literaria tenió un important declive mientres a invasión mongola d'o rus.<ref name=ualit/>[[Imachen:Taras Shevchenko,TS2.jpg|thumb|left|upright|[[Taras Shevchenko]] (1814–1861).]]
A literatura ucrainesea tornó a desarrollar-se atra vegata en o [[sieglo XIV]], y tenió un important empentón en o [[sieglo XVI]] con a introducción d'a [[imprenta]] y o prencipio d'a era d'os cosacos, baixo los dominios ruso y polaco.<ref name=ualit/> Os cosacos establioron una sociedat independient y popularizoron una nueva mena de [[poema epico|poemas epicos]], os ''[[Duma (epica)|dumi]]'', marcando lo punto mas important d'a [[literatura oral]] ucrainesa.<ref name=ualitmsn/> Istos importants abances, s'esfacioron quan en os sieglos [[sieglo XVII|XVII]] y [[sieglo XVIII|XVIII]] se prohibió a publicación en idioma ucrainés. Manimenos en zaguerías d'o sieglo XVIII a literatura ucrainesa moderna tornó a renaixer.<ref name=ualit/>
En o [[sieglo XIX]] prencipio un periodo d'uso d'a [[vernaclo|luenga vernacular]] en Ucraína, liderato por o treballo d'[[Ivan Kotliarevsky]], a ''Eneyida'', primera publicación moderna en ucrainés. En os [[anyos 1830]], o [[romanticismo]] ucrainés prencipió a desembolicar-se, y apareixió [[Taras Shevchenko]], poeta y pintor y un d'os simbolos nacionals d'iste renaiximiento cultural. Mientres Ivan Kotliarevsky ye considerato como lo pai d'a literatura en idioma ucrainés, Shevchenko ye o pai d'o renaiximiento d'a nación ucrainesa.<ref>{{en}} [http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?AddButton=pages\L\I\Literature.htm Literature]. Struk, Danylo Husar. Encyclopedia of Ukraine.</ref> En l'anyo [[1863]] l'Imperio ruso prohibió as publicacions escritas en idioma ucrainés.<ref name=censor>{{en}} [http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3763/is_200703/ai_n19433957 Valuev Circular and Censorship of Ukrainian Publications in the Russian Empire (1863-1876)]. Remy, Johannes. Canadian Slavonic Papers.</ref>. Iste feito fació que os escritors ucraineses habesen d'escribir as suyas obras en ruso u publicar-las en [[Galitzia]], allora baixo control austriaco. A debantdita prohibición nunca no se quitó, encara que dimpués d'a revolución y a plegata a lo poder d'os [[bolchevique]]s quedó obsoleta.<ref name=ualitmsn/>
A literatura ucrainesa continó floreixendo en os primers anyos d'a Unión Sovietica, quan quasi totas as tendencias literarias yeran aprebatas. Istas politicas se restrinchioron en os [[anyos 1930]], quan [[Stalin]] implementó o suyo realismo socialista. A doctrina no reprimiba necesariament l'idioma ucrainés, pero meteba una serie de reglas d'estilo que os escritors heban de seguir en as suyas obras. As actividatz literarias continoron estando limitatas baixo lo poder d'o partito comunista, y no estió realment dica la independencia d'Ucraína en [[1991]] quan os escritors estioron libres ta exprisar en as suyas obras lo que deseyaban.<ref name=ualit/>
=== Esporte ===
{{Articlo principal|Esporte en Ucraína}}
Ucraina se benefició muito d'as politicas d'a epoca sovietica en [[educación fisica]]. Asinas, dimpués d'a suya independencia, Ucraína heredó cientos d'[[estadio]]s, [[piscina]]s, [[chimnasio]]s y muitas atras instalacions esportivas.<ref>{{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-30127/Ukraine title=Ukraine - Sports and recreation] Encyclopædia Britannica</ref>
O esporte mas popular ye o [[fútbol]]. A competición futbolistica de maximo ran ye a ''Vyscha Liha'', tamién conoixita como [[Liga Premier d'Ucraína]]. Os dos equipes mas importants d'ista liga son o ''[[FC Dynamo Kyiv]]'' y o ''[[FC Shakhtar Donetsk]]''. A tamas de que actualment o Shakhtar ye o campión d'a Vyscha Liha, o Dynamo Kyiv ha estato historicament o equipe con mas exitos esportivos en Ucraína, ganando dos [[Recopa d'Europa|Recopas d'Europa]], una [[Supercopa d'Europa]] y estando lo equipe con mas [[Primera División d'a URSS|ligas d'a Unión Sovietica]], con un total de 13, y mas Ligas d'Ucraína, con un total de 12; mientres que o Shakhtar nomás tien quatre ligas ucrainesas y una [[Copa d'a UEFA]].<ref>{{uk}} [http://www.fcdynamo.kiev.ua/ua/trophy/ Trofeus d'o Dynamo] - Pachina oficial d'o Dynamo Kyiv</ref>
Muitos ucraineses chugoron ta la [[Selección Nacional de Fútbol d'a Unión Sovietica]], estando los mas importants [[Igor Belanov]] y [[Oleg Blokhin]], ganadors d'a prestichiosa [[Pilota d'Oro]] ta o millor chugador de l'anyo. Dimpués d'a cayita d'a URSS nomás un ucrainés ha ganato iste premio, [[Andriy Shevchenko]], l'actual capitán d'a [[Selección Nacional de Fútbol d'Ucraína]]. O equipe nacional debutó en a [[Copa d'o Mundo de Fútbol|Copa d'o Mundo]] de [[2006]], y plegó dica quatrenos de final, antis de perder con os futuros campions, [[Selección Nacional de Fútbol d'Italia|Italia]].
Os ucraineses tamién han destacato en [[boxeyo]] a on que os chirmans [[Vitali Klitschko]] y [[Wladimir Klitschko]] han ganato o campionato d'o mundo d'os pesos pesatos.
O debut d'Ucraína en uns [[Chuegos Olimpicos]] estió en os [[Chuegos Olimpicos d'hibierno|Chuegos d'hibierno]] de 2004. Dica hue Ucraína ha tenito millor actuación en os chuegos de verano (con 96 medallas en quatre participacions) que en os chuegos d'hibierno (cinco medallas en quatre participacions). L'actual ranking d'Ucraína en numero de medallas ye o 35<sup>eno</sup>, tenendo totz os países que se troban por dencimal d'ells, fueras de Rusia, mayor numero de participacions. O siguient trango d'Ucraína en o mundo d'o esporte ye a candidatura t'agüespar os [[Chuegos Olimpicos d'hibierno]] de l'anyo 2018, estando a ciudat esleyita [[Bukovel]], a estación d'esquí mas chovena d'o país.<ref>{{uk}} [http://www.ski-world.com.ua/ Ukrainian ski resorts]</ref>
== Demografía ==
{{Articlo principal|Demografía d'Ucraína}}
[[Imachen:Ukraine census 2001 Ukrainians.svg|250px|thumb|Porcentache d'[[ucraineses]] por provincia ([[2001]]).]]
A [[Población humana|población]] d'Ucraína ye de 48.396.470 habitants ([[2002]]) en una [[superficie]] de 603.700 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 80 hab/km².
=== Población por nacionalidatz y etnias ===
{{Articlo principal||||ucraineses|rusos|moldavos}}
[[Imachen:Ukrainian-wreath.jpg|thumb|left|120px|Muller ucrainesa]]
En o [[censo de población]] de 1989 os [[ucraineses]] yeran 37.419.000, os [[rusos]] 11.356.000, os [[moldavos]] y [[rumans]] 460.000, os [[belarrusos]] 440.000, os [[bulgaros]] 234.000, os [[polacos]] 219.000, os [[hongaros]] 163.000, os [[griegos]] 99.000, os [[tartres]] no crimeus 87.000, os [[armenios]] 54.000, os [[chitans]] [[cingaros]] 48.000 y os [[tartres de Crimea|tartres crimeus]] 47.000 (pero dende 1994 se calcula que [[en/ne|en]] son uns 250.000). A deseparación entre ucraineses y os rusos (a minoría prencipal) ye menos clara en Ucraína oriental, on ye mayor o porcentache d'a minoría rusa y on a identidat ucrainesa no ye una cosa tan conscient como en Ucraína occidental. Cal parar cuenta que en Ucraína consideran a los [[Rusín|rusins]] o [[rusins|rutens]] como ucraineses, y as estimacions dicen que bi ha en o país arredol d'un 1% de población rutena.
Antiparte, arredol d'1 millón d'ucraineses marchoron d'o país dende a suya independencia ta [[Estaus Unius]], [[Canadá]], [[Israel]] u la [[Unión Europea]].
== Relichión ==
[[Imachen:Saint Sophia Cathedral in Kyiv bell tower P1030751-1.jpg|200px|thumb|Seu de Santa Sofiya en Kiev, [[Patrimonio d'a Humanidat]]]]
A relichión encara no aglutina a los ucraineses actuals. Os ortodoxos d'Ucraína y Bielorrusia dependeban d'o [[metropolitán (hierarquía cristiana)|metropolitán]] de [[Kiev]], reestablito en 1361 dimpués d'a invasión mongola.
[[Imachen:Ukraine religion 2006 Razumkov center.svg|thumb|left|200px|"A que grupo relichioso perteneixe?". Encuesta feita por o ''Centro Razumkov'' sobre a relichión en Ucraína (2006)
{{leyenda|#FFFFFF|border=1px solid #999999|Ateo u no perteneixe a denguna ilesia}}
{{leyenda|#FFCC00|Ilesia Ortodoxa (Kiev)}}
{{leyenda|#CCCCCC|Ilesia Ortodoxa (Moscú)}}
{{leyenda|#FFFF00|Ilesia Ortodoxa Autocefala Ucrainesa}}
{{leyenda|#FF9900|Ilesia Greco Catolica}}
{{leyenda|#FF0000|Ilesia Catolica Romana}}]]
En o [[sinodo de Brest]] de [[1596]] o [[metropolitán (hierarquía cristiana)|metropolitán]] de [[Kiev]] reconoixió l'autoridat d'o papa y naixió a "Ilesia Uniata" u [[Ilesia Greco-Catolica|greco-catolica]]. Encara que en o sieglo XVII muitos ucraineses s'oposaban a ista ilesia, permaneixendo en a Ilesia Ortodoxa orichinal, (o patriarca de Costantinoble nombró atro metropolitán ortodoxo de Kiev). Os uniatas s'expansionoron y en a [[Galitzia]] baixo dominio austriaco esdevinió a ilesia nacional d'os ucraineses, a lo tiempo que despareixeba por a fuerza en os territorios d'os ucraineses baixo l'[[Imperio Ruso]].
En primerías d'a decada de 1920 bi heba una ilesia autocefala especificament ucrainesa, esclafata por [[Stalin]] en primerías d'a decada de 1930, continando entre os ucraineses emigratos.
En 1946, con o cambio de mugas y o paso de [[Galitzia Oriental]] a la [[RSS d'Ucraína]] os uniatas fuoron adhibitos a la fuerza a la ilesia ortodoxa, encara que a Ilesia Greco-Catolica siguió existindo en a clandestinidat y entre os ucraineses emigratos. Actualment a Ilesia Uniata ha tornato a Ucraína pa reclamar os edificios que fuoron confiscatos por a fuerza y recuperar as congregacions que fuoron forzatos a pasar-sen a la ilesia ortodoxa.
Os rusos d'Ucraína son quasi totz cristiants ortodoxos, o mesmo que os [[moldavos]], os [[bulgaros]], os [[gagauzes]] y os [[griegos d'Ucraína]]. Os [[armenios]] son cristiants [[monofisismo|monofisistas]], con a suya ilesia nacional.
Os tartres, ([[tartres de Crimea]] y atros [[tartres]]) y [[nogais]] son musulmans, y tamién bi ha una minoría chodiga, correspondendo a los [[axkenazís]] y os [[crimchacos]] que son chodigos ortodoxos, y a los [[carains]] que son d'a secta [[caraíta]], totz diezmatos en a [[Segunda Guerra Mundial]].
== Educación ==
[[Imachen:Graduates in tertiary education-thousands.jpg|thumb|Ye o quatreno país d'Europa en numero de graduatos post-segundarios, estando lo seteno país en población.]]
D'alcuerdo con a [[constitución d'Ucraína]], totz os ciudadans tienen guaranciato l'acceso libre a la educación. A finalización d'a [[educación secundaria]] ye obligatoria en as esqualas publicas que son a gran mayoría.
Debito a que mientres o periodo sovietico un d'os prencipals obchectivos d'o gubierno yera proporcionar acceso a la educación a totz os ciudadans, dreito que contina hue, bi ha un ratio estimato de alfabetización d'o 99.4%<ref name=cia/> Dende l'anyo 2005 o sistema escolar, que d'antis mas yera d'11 anyos s'ha enamplato un anyo, durando actualment 12 anyos: a educación primaria dura quatre anyos (prencipiando con 6 anyos), a educación meya (secundaria) y a educación post-secundaria son tres anyos.<ref>{{en}} [http://www.education.gov.ua/pls/edu/docs/common/secondaryeduc_eng.html General secondary education]. Ministry of Education and Science of Ukraine</ref> En o 12<sup>eno</sup> grado, en salir d'a escuela, os estudiants fan os Examens d'o Gubierno. Istos examens s'emplegan tamién como pruebas d'acceso a la [[universidat]].
A organización d'a educación superior en Ucraína se fa d'alcuerdo a la estructura educativa d'os [[países desembolicatos|países mas desembolicatos]], como definen a [[UNESCO]] y as [[Nacions Unidas]].<ref>{{en}} [http://www.education.gov.ua/pls/edu/docs/common/education_eng.html System of the Education of Ukraine]. Ministry of Education and Science of Ukraine</ref>
== Infraestructuras ==
[[Imachen:Ukraine motorways en.PNG|thumb|Rete de carreteras d'Ucraína]]
A mayoría d'as carreteras ucrainesas no han estato esviellatas dende a epoca sovietica, y por tanto son prou antigas. O gubierno d'Ucraína s'ha compromeso a construir bells 4.500 km d'[[autopistas]] antis de l'anyo 2012.<ref>{{en}} [http://www.bbc.co.uk/blogs/thereporters/mihirbose/2008/07/uefa_is_happy_with_the.html The long road to Kiev.] Mihir, Bose. [[BBC]]</ref> En total o rete actual de carreteras en Ucraína ye de 164.732 km.<ref name=cia/> O ferrocarril chuga un important papel en a conexión entre as prencipals arias urbanas, [[puerto]]s, [[industria|zonas industrials]] y os países vecins. A mayor concentración de [[vía ferria|vías ferrias]] se troba en a rechión de [[Donbas]]. A tamas d'isto a cantidat de [[mercancía]]s transportatas por ferrocarril descendió en un 7,4% en 1995 en comparación con 1994, manimenos Ucraína contina estando un d'os países con mayor numero d'usuarios de ferrocarril d'o mundo.<ref>{{en}} [http://permanent.access.gpo.gov/lps3997/9510uktn.htm Transportation in Ukraine], U.S. Government Printing Office</ref> A cantidat total de vías de ferrocarril en Ucraína ye de 22.473 km, d'os quals bells 9.250 km son electrificatos.<ref name=cia/>
Ucraína ye un d'os mayors consumidors d'[[electrecidat|enerchía electrica]] d'Europa; consumindo alto u baixo lo doble d'enerchía que Alemanya en unidatz por capita<ref name=eia>{{en}} [https://archive.is/20121212005342/www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Ukraine/Full.html Ukraine]. Energy Information Administration (EIA). US government</ref>. Una gran cantidat d'o suministro d'enerchía en Ucraína viene d'a enerchía nucleyar, recibindo a mayor parte d'o combustible nucleyar d'a vecina Rusia. As reservas de [[petrolio]] y [[gas natural]] s'importan tamién de l'antiga Unión Sovietica. Asinas Ucraína ye un país que pende muito d'a enerchía nucleyar. A mayor [[central nucleyar]] d'Europa, a planta nucleyar de Zaporizhia, se troba en Ucraína. En 2006 o gubierno planeyaba la construcción de 11 nuevos [[reator nucleyar|reators nucleyars]] dica l'anyo 2030, doblando quasi a capacidat enerchetica d'o país.<ref name="Nuclear UA">{{en}} [http://world-nuclear.org/info/inf46.html Nuclear Power in Ukraine]. World Nuclear Association</ref> O sector d'a enerchía en Ucraína ye o dotzeno en o mundo en termins de capacidat instalata, con 54 gigawatts (GW).<ref name=eia/> As enerchías tienen un papel poco important en iste sector enerchetico, estando en 2005 a producción d'enerchía soministrata por as siguients fuents: nucleyar 47%, termica (45%), hidroelectricas y atras (8%).<ref name="Nuclear UA"/>
== Bibliografía ==
* [[André Sellier]], [[Jean Sellier]] ''Atlas de los pueblos de Europa Central''. Acento editorial.
* [[Felipe Fernández-Armesto]]. ''Los hijos de Zeus. Pueblos, etnias y culturas de Europa''. 1996 Grijalbo.
== Referencias ==
{{listaref|2}}
== Vinclos externos ==
{{commonscat|Ukraine|Ucraína}}
* {{uk}} {{en}} [http://www.president.gov.ua/ Pachina web oficial d'a Presidencia d'Ucraína].
* {{uk}} [http://www.kmu.gov.ua Pachina web oficial d'o Gubierno d'Ucraína].
{{URSS}}
{{CEI}}
{{Europa}}
[[Categoría:Ucraína]]
d0e8zxlw1a4gcf2h01nm3j94lrbl26s
Salvatierra d'Esca
0
7670
1842028
1838754
2022-08-11T13:54:25Z
95.169.224.197
/* Luengas y fablas */Ye unatra farsa, se’n trafucó con a Salvatierra de Araba
wikitext
text/x-wiki
:''Este articlo tracta sobre '''Salvatierra d'Esca''', municipio d'a [[Chacetania]]. Pa atros usos d'o toponimo '''Salvatierra''', veyer '''[[Salvatierra (desambigación)]]'''.''
{{Ficha de municipio d'Aragón
|nombre = Salvatierra d'Esca
|escudo = Escudo de Salvatierra de Escá.svg
|escudo_grandaria = 70px
|bandera = Bandera de Salvatierra de Esca.svg
|imachen = [[Imachen:Salvatierra de Esca (Julio06).JPG|250px|[[Envista]] de Salvatierra d'Esca.]]<br>[[Envista]] de Salvatierra d'Esca.
|provincia = Zaragoza
|comarca = Chacetania
|superficie = 81,2
|altaria = 582
|distancia = 180
|población = {{#property:P1082}}
|calendata =
|chentilicio = salvaterrano<ref>{{es}} [[Manuel Alvar]]: ''Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja''. [[Institución Fernando El Católico]]. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. [[Diputación Provincial de Zaragoza]], 1983. Lama 6</ref>
|latitut = 42.668
|lonchitut = -1.007
|cp = 50684
|río = [[río Esca|Esca]]
}}
'''Salvatierra d'Esca''' (en [[idioma castellán|castellán]] ''Salvatierra de Esca'', en [[idioma basco|basco]] ''Salbaterra Ezka'') ye un [[lista de municipios de Zaragoza|municipio]] d'a [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Zaragoza|Zaragoza]], situau en a [[comarcas d'Aragón|comarca]] d'a [[Chacetania]]. Perteneixe a lo [[partiu chudicial]] d'[[Exeya d'os Caballers]] y a la [[diocesis d'Aragón|diocesi]] de [[diocesi de Chaca|Chaca]]. A suya [[población humana|población]] ye de {{#property:P1082}} habitants, en una [[superficie]] de 81,2 [[km²]] y una [[densidat de población|densidat]] de {{formatnum:{{ #expr: ({{#property:P1082}}/81.2) round 2 }}}} hab/km².
== Toponimia ==
Seguntes [[Alvaro Galmés de Fuentes]] os toponimos ''[[Salvatierra (desambigación)|Salvatierra]]'' se remontan a una institución churidica medieval que controla una zona de muga, a on se concede [[asilo]] y [[immunidat churidica|immunidat]] a tot qui se i estableixca, pero a cambio de cosirar-la y participar activament en a suya defensa. Salvatierra d'Esca estió una "Salvatierra" que defendeba las posicions d'o [[Reino d'Aragón]] en a muga con o [[Reino de Navarra]].<ref>{{es}} [[Álvaro Galmés de Fuentes]]: ''Toponimia: mito e historia''. [[Real Academia de la Historia]], 1996, p. 50. ISBN 849598394X, 9788495983947.</ref>
== Luengas y fablas ==
Huei se i charra o [[parla baturra|castellán rechional d'Aragón]], con muitos [[Aragonesismo (lingüistica)|aragonesismos]], como conseqüencia d'haber substituito fa poco tiempo a l'[[idioma aragonés|aragonés]].
O lexico d'intrés etnografico de Salvatierra d'Esca se conoix relativament bien por figurar esta localidat en l'[[ALEANR]], con a sigla ''Z 200''.<ref>{{es}} [[Manuel Alvar]]: ''Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja''. [[Institución Fernando El Católico]]. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983. Tomo I, Lamina 3, Mapa nº 3.</ref>
== Cheografía ==
Salvatierra d'Esca ye en a [[val de Roncal]] entre dos aliniacions montanyosas d'o [[flysch pirenenco cretacio-eoceno]]: a lo norte l'aliniación [[sierra d'Illón]]-[[sierra de Beldú]] y a lo sud [[sierra de Leire]]-[[sierra d'Orba]]. La part occidental de lo termin municipal de Salvatierra ye trescruzada por o [[río Esca]], afluent d'o [[río Aragón]] en l'[[entibo de Yesa]], pero la mes gran part d'o termin ye en o ret fluvial d'o [[barranco de Gabarri]], que caye en Esca en un [[forcallo]] chusto a lo sud d'o nuclio habitau,
Son monts de Salvatierra d'Esca [[Algaralleta]], [[Chandri]], [[La Cucula]], [[mont Fragas]], [[Huyerna]], [[Muga de Sigüés]], [[pui d'o Pinar]], [[punta Salarinya]], [[Val de Penya]], [[La Vardipenya]] y [[Virchen de Penya]].
=== Mugas ===
O suyo [[termin municipal]] muga a o norte con [[Burgui]], municipio [[Navarra|navarro]] en a val de Roncal; a l'este con [[Fago]] y a [[Canal de Berdún]]; a o sud con [[Sigüés]] y a l'ueste con [[Bigüezal]] en o [[termin municipal]] de [[Romanzado]], tamién en [[Navarra]].
=== Lugars ===
D'o suyo termin municipal fa parte o lugar de [[Lorbés]], a l'este d'o municipio, en a muga con a [[Canal de Berdún]].
== Historia ==
Dica l'anyo [[1208]], o suyo nombre estió ''Obelba'', con as variants ''Ovelva'', ''Ouelva'', ''Ovelba'', ''Ubelba'' y ''Okelba''. A primera cita d'a localidat estió, seguntes [[Agustín Ubieto]], en l'anyo [[890]]-[[900]], recullida en o ''Cartulario de San Chuan d'a Peña'', editau en [[Valencia]] en [[1962]] por [[Antonio Ubieto Arteta]].<ref>[[Agustín Ubieto Arteta|Ubieto Arteta, Agustín]]: ''Toponimia aragonesa medieval'', [[Valencia]], [[1972]].</ref>
== Administración ==
=== Reparto de concellers ===
<center>
{| {{tablapolida}}
|-
| colspan="12" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/home.html Archivo electoral]</ref></center>
|- bgcolor="#D8D8D8"
| '''Partiu'''
| align="right" | '''1979'''
| align="right" | '''1983'''
| align="right" | '''1987'''
| align="right" | '''1991'''
| align="right" | '''1995'''
| align="right" | '''1999'''
| align="right" | '''2003'''
| align="right" | '''2007'''
| align="right" | '''2011'''
| align="right" | '''2015'''
| align="right" | '''2019'''
|-
| bgcolor="#FF4500" | '''[[Partido de los Socialistas de Aragón]]'''
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 3
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 4
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 3
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 1
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 2
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 1
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 1
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 1
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 4
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 1
| bgcolor="#FF6347" align="right" | 4
|-
| bgcolor="#1E90FF" | '''[[Partido Popular de Aragón|Partido Popular]]'''
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | -
| bgcolor="#87CEFA" align="right" | 1
|-
| bgcolor="#FFFF00" | '''[[Chunta Aragonesista]]'''
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | -
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | -
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | -
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | -
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | -
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | -
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | 1
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | 1
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | -
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | 4
| bgcolor="#FFFF99" align="right" | -
|-
| bgcolor="#669933" | '''[[Izquierda Unida]]'''
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | 1
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
|-
| bgcolor="#FF6600" | '''[[Partido Aragonés]]'''
| bgcolor="#FF9933" align="right" | -
| bgcolor="#FF9933" align="right" | 3
| bgcolor="#FF9933" align="right" | 4
| bgcolor="#FF9933" align="right" | 6
| bgcolor="#FF9933" align="right" | 5
| bgcolor="#FF9933" align="right" | 3
| bgcolor="#FF9933" align="right" | 5
| bgcolor="#FF9933" align="right" | 5
| bgcolor="#FF9933" align="right" | -
| bgcolor="#FF9933" align="right" | -
| bgcolor="#FF9933" align="right" | -
|-
| bgcolor="#696969" | '''Independients'''
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | 3<ref>Agrupación de Electores de Salvatierra</ref>
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
| bgcolor="#A9A9A9" align="right" | -
|-
| bgcolor="#669933" | '''[[Unión de Centro Democrático]]'''
| bgcolor="#99CC66" align="right" | 4
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
| bgcolor="#99CC66" align="right" | -
|- bgcolor="#EEEEEE"
| '''''Total'''''
| align="right" | '''''7'''''
| align="right" | '''''7'''''
| align="right" | '''''7'''''
| align="right" | '''''7'''''
| align="right" | '''''7'''''
| align="right" | '''''7'''''
| align="right" | '''''7'''''
| align="right" | '''''7'''''
| align="right" | '''''5'''''
| align="right" | '''''5'''''
| align="right" | '''''5'''''
|}
</center>
== Fiestas ==
*[[20 de chinero]].
*[[19 de marzo]].
*[[15 d'agosto]].
*[[6 de setiembre|6]], [[7 de setiembre|7]], [[8 de setiembre|8]], [[9 de setiembre|9]] y [[10 de setiembre]].
== Veyer tamién ==
*[[Lista de municipios de Zaragoza]].
== Referencias ==
{{listaref}}
{{Municipios Chacetania}}
{{Lugars de Salvatierra d'Esca|1}}
[[Categoría:Salvatierra d'Esca|*]]
rnexwuipvnn9cqcgz305wsp7bfk63ti
Lojban
0
9867
1842043
1790665
2022-08-12T08:28:46Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de luenga
| color = black
| font = white
| nombre = Lojban
| nombre autoctono =
| país = ''Dengún país''
| familia = [[luenga artificial]]
| fablants = ''Sin datos''
| iso2 = art (artificial)
| iso3 =
| mapa = [[Imachen:Lojbanlogo.svg|250px]]
| mapa_leyenda = Bandera d'o Lojban
}}
O '''lojban''' (pronunciato ['loZban]) ye una [[luenga lochica]] creyata por o ''Logical Language Group'' en [[1987]] basando-se en l'[[idioma loglan]], con a intención de fer-lo mas completo, útil y disponible.
== Enlazes externos ==
* [http://www.lojban.org/es/ Pachina oficial d'o lojban en espanyol]
{{luengas construitas}}
[[Categoría:Luengas artificials]]
l3w4a7vp1myxvsszd5mtqnjyzywfkjo
Idioma picardo
0
9892
1842031
1823004
2022-08-12T04:24:58Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de variedat dialectal
|nombre= Picardo
|nombre autoctono = Picard
|atras denominacions =
|color1 = lawngreen
|color2 = #BEF781
|subtítol = [[Luengas d'oïl|Luenga d'oïl]]
|imachen= [[Imachen:Aire de répartition du picard.PNG|250px]]
|nombre imachen=Aria a on se charra o picardo
|regulau =
|localización= [[Imachen:Proposed_design_for_a_flag_of_Hauts-de-France.svg|22px|border]] [[Altos de Francia]]<br />[[Imachen:Flag of Hainaut.svg|22px|border]] [[Hainaut]]
|charradors=
|rasgos=
|lugars=
|vitalidat=
|reconoixiu = [[Imachen:Flag of Belgium.svg|22px|border]] [[Belchica]]
|escritors=
|sil = pcd
|familia1=[[Luengas indo-europeas|Indo-europea]]
|familia2=[[Luengas italicas|Italica]]
|familia3=[[Luengas romances|Romance]]
|familia4=[[Luengas romances occidentals|Occidental]]
|familia5=[[Luengas galo-romances|Galo-romances]]
|familia6=[[Luengas d'oïl|Oïl]]
|familia7='''Picardo'''
}}
O '''picardo''' (''picard'') ye una d'as [[luengas romanicas]] más amanadas a lo [[idioma francés|francés]], y como iste ye una d'as ''luengas d'oïl''. Encluso bi ha una polemica sobre si ye un idioma independient d'o francés u nomás que ye un [[dialecto]].
<div class="noprint" style="clear: right; border: solid #aaa 1px; margin: 0 0 1em 1em; font-size: 90%; background: #f9f9f9; width: 35%; padding: 4px; spacing: 0px; text-align: left; float: right;">
<div style="float: left;">[[Imachen:Wikipedia logo nohat only wikipedia.png|50px|none|Wikipedia]]</div>
<div style="margin-left: 70px;">''Ista luenga tien a suya propia [[Wikipedia]]. Puetz visitar-la y contrebuyir en '''''[//incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/pcd/Accueul Wikipedia en picardo]'''''.</div>
</div>
==Audio==
::http://ches.diseux.free.fr/sons/d85.mp3
::http://ches.diseux.free.fr/diri/dir85.htm
::''Centre de Ressources pour la Description de l'Oral'' (CRDO) ( http://www.language-archives.org/language/pcd )
{{Luengas romanzes}}
[[Categoría:Luengas d'oïl|Picardo]]
[[Categoría:Luengas de Francia|Picardo]]
[[Categoría:Luengas de Belchica|Picardo]]
nhb3pwt6452226cd5c0ihx1teoc1psx
Luengas turquicas
0
16280
1842044
1839660
2022-08-12T08:29:01Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
[[Imachen:Turkic language map-present range.png|thumb|right|250px|Distribución cheografica d'as luengas turquicas a traviés d'Eurasia]]
As '''luengas turquicas''' constituyen una división d'as [[luengas altaicas]], charradas dende [[Turquía]] y [[Europa Oriental]] dica [[Siberia]] y [[Asia Central]] ([[Irán]], [[Cazaquistán]], [[Kirguizistán]], [[Turkmenistán]], [[Uzbekistán]], [[Afganistán]], [[Rusia]] y [[China]]).
As luengas turquicas son fablatas por uns 180 millons de presonas como luenga nativa; y o numero total de fablants ye d'arredol de 200 millons, incluyindo fablants que tienen luengas turquicas como [[segunda luenga]]. A luenga turquica con o mayor numero de fablants ye l'[[idioma turco]], u turco d'[[Anatolia]], y os suyos fablants representan un 40% de totz os fablants turquicos.
{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#E0FFFF'
!Aragonés
!Turquico antigo
!Turco
!Turquemán
!Tartre
!Kazaco
!Uzbeko
!Uigur
|-
|[[pai]] || ata || ata || ata || ata || ata || ota || ata
|-
|[[mai]] || ana || anne || ene || ana || ana || ona || ana
|-
|[[naso]] || burun || burun || burun || boryn || murιn || burun || burun
|-
|[[brazo]] || qol || kol || qol || kul || qol || qo'l || kol
|-
|[[camín]] || jol || yol || ýol || jul || zhol || yo'l || yol
|-
|[[grasa]] || semiz || semiz || semiz || simyz || semiz || semiz || semiz
|-
|[[tierra]] || topraq || toprak || topraq || tufrak || topιraq || tuproq || tupraq
|-
|[[sangre]] || qan || kan || gan || kan || qan || qon || qan
|-
|[[laco]] || kül || kül || kül || köl ||kül || kul || kül
|-
|[[augua]] || suv || su || suw || syw || suw || suv || su
|-
|[[blanco]] || aq || ak || ak || ak || aq || oq ||aq
|-
|[[negro]] || qara || kara || gara || kara || qara || qora || qara
|-
|[[royo]] || qyzyl || kιzιl || qyzyl || kyzyl || qιzιl || qizil || qizil
|-
|[[cielo]] || kök || gök || gök || kük || kök || ko'k || kök
|}
== Historia ==
Foneticament veyemos una grant diferencia entre l'idioma chuvax (luengas r-turquicas) y os atros idiomas turquicos (luengas z-turquicas). As luengas r-turquicas estioron as primeras en plegar ta Europa. Existe a teoría que l'idioma d'os [[hunnos]], os [[protobulgaros]] y os [[gazaros]] estioron luengas r-turquicas.
Beluns tamién piensan que a luenga d'os huns estió una ''lingua franca'' de pueblos nomadas dende Asia Central dica Europa Oriental. Muitos termins turquicos s'estendilloron dica en luengas no turquicos. O etnonimo d'os [[hongaros]] provién d'a expresión turquica ''On Ogur'' ("as diez tribus"), os hongaros tamién se dicen maguiars por o nombre d'a tribu dominant d'ixas diez tribus. Por esta razón si bells sobirans [[avaros]], gazaros u protobulgaros tenioron o títol de [[Khan]] no ye prueba que parlasen una luenga turquica, y en tot caso sería una evidencia baga que no ye prou pa probar a hipotesi.
== Alfabetos ==
A primera luenga literaria turca ye l'[[uigur antigo]], escrito en [[alfabeto sogdián]]. Arredol de l'anyo 1000 en [[Kaixgar]] y [[Transoxiana]] amanexió una literatura turquica musulmana trascrita en [[alfabeto arabe]] o [[idioma chagatai|turquico chagatai]] (luenga pareixita a l'[[uigur antigo]]). En o sieglo XIV amanenió a luenga literaria d'os turcos otomans u [[idioma turco osmanlí|osmanlí]], escrita tamién en alfabeto arabe.
L'alfabeto arabe, con pocas vocals, no ye o més adecuato pa trascribir una luenga turquica, con muitas vocals. A primera luenga turquica en escribir-se en [[alfabeto cirilico]] estió o [[idioma chuvaix|chuvaix]], ya en o sieglo XVIII.
A politica lingüistica sovietica creyó standars escritos p'as luengas turquicas potenciando a evolución en a diverchencia d'as diferents luengas turquicas, que fueras d'o chuvax tienen un grau de pareixito y intelichibilidat mayor que as luengas romances.
D'alcuerdo con [[Geoffrey Weeler]] tot ye con a finalidat d'impedir a formación d'un idioma literario turquico unico, que poderba contribuir a la creyación d'un movimiento unito turquico y musulmán. O metodo d'os sovieticos meteba ficacio en as diferencias dialectals, foneticas y gramaticals d'os sistemas lingüísticos y daba naturaleza d'idiomas literarios a diferents variants locals d'os mesmos idiomas.
As parabras venitas por invasians arabes, persas u turquicas han estato eliminatas y sustituitas por un amplo vocabulario ruso.
L'[[alfabeto arabico]] que feban servir os pueblos turquicos pa escribir yera permeso en os primers anyos de poder sovietico. Manimenos i veyoron un periglo porque os [[turcos anatolians]] escribiban asinas tamién. D'esta traza os sovieticos cambeoron l'alfabeto arabe por l'alfabeto latín. Esto cambeó quan en [[1928]] [[Mustafá Kemal]] cambeó l'alfabeto arabigo por l'alfabeto latín con a finalidat d'occidentalizar Turquía. Alavez os soviéticos cambeoron l'alfabeto latín por l'alfabeto cirilico, tamién con a finalidat de fer més fácil a os pueblos turquicos l'aprendizache d'o ruso.
En [[Xinjiang]] l'[[idioma uigur|uigur]] moderno s'escribiba en alfabeto arabe, pasando a l'alfabeto cirilico en [[1956]], pa tornar ta l'alfabeto arabe en 1981. [[Azerbaichán]] en 1992 optó por l'alfabeto latín pa amanar-se a Turquía.
== Blibliografía ==
* [[Vicente Talón]]. CHINA-URSS ENTRE LA GEOPOLÍTICA Y LA IDEOLOGÍA. Libros directos.
* [[Jean Séller]] y [[André Séller]]. ATLAS DE LOS PUEBLOS DE ORIENTE. Acento editorial. 1997.
[[Categoría:Luengas turquicas|*]]
kdqh04oz26vr4xljjyn3ow71u6q4rdb
Galacho
0
28026
1842026
1698569
2022-08-11T13:18:25Z
Javier Contamina
60668
wikitext
text/x-wiki
:''Iste articlo ye sobre os '''galachos fluvials'''. Ta atros emplegos se veiga [[galacho (cheolochía)]]''
[[Imachen:Anegado.jpg|right|thumb|250px|Galacho de Chuslivol.]]
[[Imachen:Finna2.JPG|thumb|250px|Anvista aeria d'un galacho en Escandinavia.]]
'''Galacho'''<ref> {{es}} [[Mariano Peralta Horte]]: ''Ensayo de un diccionario aragonés-castellano'', [[1853]], ISBN 978-1168692238, p.39 </ref> (de l'[[arabe]] ''< halig''<ref> {{es}} [[Ana Leiva Vicén]]:''Léxico aragonés de Antillón (Huesca). Análisis lingüístico (I)''. [[Alazet: Revista de filología]] Nº 15, [[2003]], pp. 65-151, ISSN 0214-7602</ref>) ye como se diz a un antigo [[meandro]] albandonau en os lugars cerca d'a on pasa l'[[Ebro]], mantenendo un [[Aragonesismos en castellán|aragonesismo]] que en atros lugars significa qualsiquier sulco [[erosión|erosivo]] esgarrapau por l'[[augua]] u os achents cheolochicos.
Ye un espacio natural a saber-lo d'intresant por valors cheolochicos y biolochicos:
* Se i puet veyer l'actividat cheolochica de colmatación d'un [[Laco (cheografía)|laco]], [[lacuna]] u brazo de [[río]] con materials lutiticos que leva l'Ebro y materials organicos.
* Ye un puesto con selvas de ribera y zonas humidas a on viven especies d'augua dulce que no son guaire comuns en as zonas semiaridas d'a [[val d'Ebro]].
Muitos galachos d'Ebro en [[Aragón]] son espacios protechius, como o [[galacho de l'Alfranca]] u o [[galacho de Chuslivol]].
== Referencias ==
{{Listaref}}
[[Categoría:Formas d'o terreno d'orichen fluvial]]
[[Categoría:Ecosistemas]]
3k82fc8wx6zvpfg05eabkinyeiybf4u
Caen
0
31813
1842036
1827595
2022-08-12T08:17:55Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de localidat de Francia
|nombre=Caen
|nombre_orichinal = Caën
|escudo=Armoiries de Caen.PNG
|imachen=[[Imachen:CaenCentre.JPG|250px|Anvista de Caen, con l'avenita d'o 6 de Chunio y a ilesia de Sant Per de Caen, dende o castiello de Caen]]<br />Anvista de Caen, con l'avenita d'o 6 de Chunio y a [[ilesia de Sant Per de Caen]], dende o [[castiello de Caen]].
|rechión=[[Normandía]] ([[Capital (politica)|capital]])
|departamento=[[Calvados]] ([[prefectura]])
|districto=[[Districto de Caen|Caen]] ([[Capital (politica)|capital]])
|cantón=[[Capital (politica)|Capital]] de 5 cantons:<br /> [[Cantón de Caen-1|Caen-1]], [[Cantón de Caen-2|2]], [[Cantón de Caen-3|3]], [[Cantón de Caen-4|4]] y [[Cantón de Caen-5|5]]
|insee=14118
|cp=14000, 14300
|gentilé=Caennais, Caennaises
|alcalde=[[Philippe Duron]] ([[Partito Socialista Francés|PS]])
|mandato=[[2008]]-[[2014]]
|mancomunidat=[[Mancomunidat de Caen la Mer]]
|lonchitut=-0.369444444444
|latitut=49.1830555556
|altaria_mey=8 m
|altaria_min=2 m
|altaria_max=73 m
|hectarias=2.570
|km²=25,70
|población=comuna: 114.007 ab. <br />aglomeración: 220.000 ab. <br />[[Aria urbana de Caen|aria urbana]]: 395.000
|date-población=[[1999]]
|dens=4.435}}
'''Caen''' (en [[idioma normando|normando]] ''Caën'') ye una [[Comunas de Francia|comuna]] [[Francia|francesa]] en o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] de [[Calvados]] y [[Districtos de Francia|districto]] de [[Districto de Caen|Caen]], que ye [[Capital (politica)|capital]] de 5 [[Cantons de Francia|cantons]], d'o suyo districto y d'o suyo departamento, en a [[Rechions de Francia|rechión]] de [[Normandía]]. A comuna yera parte de l'antiga [[Provincias historicas de Francia|provincia]] de [[Normandía]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 114.007 habitants ([[1999]]) en una [[superficie]] de 25,70 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 4.435 hab/km².
== Demografía ==
{{DemogFR
| 1793= 34.805
| 1800= 30.923
| 1806= 36.231
| 1821= 36.644
| 1828=
| 1831= 39.140
| 1836= 41.310
| 1841= 43.079
| 1846= 44.087
| 1851= 45.280
| 1856= 41.394
| 1861= 43.740
| 1866= 41.564
| 1872= 41.210
| 1876= 41.181
| 1881= 41.508
| 1886= 43.809
| 1891= 45.201
| 1896= 45.380
| 1901= 44.794
| 1906= 44.442
| 1911= 46.934
| 1921= 53.743
| 1926= 54.128
| 1931= 57.528
| 1936= 61.334
| 1946= 51.445
| 1954= 67.851
| 1962= 91.336
| 1968=110.262
| 1975=119.640
| 1982=114.068
| 1990=112.846
| 1999=113.987
| date1= 2005
| pop1=108.900
| date2= 2006
| pop2=109.344
}}<center>'''Sources :''' INSEE<ref>[http://www.recensement.insee.fr/RP99/rp99/wr_demopage.affiche?p_id_nivgeo=C&p_id_loca=14118&p_id_princ=E_DEMO&p_theme=ALL&p_typeprod=ALL&p_langue=FR INSEE - Evolución d'a comuna de Caen (1982-1999)],</ref><ref>[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/resultats/chiffres-cles/autres/estimations-grandes-villes.xls INSEE - Estimacions de población en as enqüestas anuals de censo dende 2004 dica 2007],</ref> Cassini<ref>[http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/1_navigation.php# D'os pueblos de Cassini ta as comunas de hue - Comuna de Caen].</ref></center>
== Vinclos externos ==
{{Commons|Caen}}
* {{fr}} [http://www.ville-caen.fr/ Pachina web oficial municipal de Caen].
== Referencias ==
{{listaref}}
[[Categoría:Localidatz de Calvados]]
[[Categoría:Puertos]]
ksf8sldtxwltme743nzl3emaz4bfjip
Lacuna
0
33218
1842027
1807270
2022-08-11T13:20:31Z
Javier Contamina
60668
wikitext
text/x-wiki
[[Imachen:Laguna de Gallocanta.jpg|thumb|250px|[[Laguna de Gallocanta]].]]
[[Imachen:Fourmois.JPG|right|250px|thumb|''L'Étang'', quadro de [[Théodore Fourmois]], pintau en 1867]]
[[Imachen:DiversitivePool.jpg|right|250px|thumb|Estanyo en lo norte d'Alemanya]]
[[Imachen:Strépy-Bracquegnies JPG2.jpg|thumb|right|250px|Estanyo d'''[[affaissement minier]]'', en [[Provincia de Hainaut|Hainaut]] (Belchica)]]
Una '''lacuna''', '''laguna''' u '''estanyo''' ye una extensión natural d'[[augua]] aturada con superficie relativament chicota (dica unas decenas d'hectarias), y poco profunda que s'ha formau dencima d'un libel cheolochico u edafico [[impermiabilidat|impermiable]]. Bi ha diferents definicions de lacuna u estanyo, y se'n diz tanto d'extensions d'augua d'orichen natural como d'orichen antropico, on las midas y usos no permiten una zonación ni la distribución cutiana en libels de diferents procesos. L'augua puet estar dulza u salada.
Una lacuna u estanyo ye mes chicot que un [[Laco (cheografía)|laco]] y mes gran que una [[basa]], manimenos a vegadas ye subchetivo dicir dica a on plega cada concepto, solapando-se estos termins, y se diz a una zona humida "basa", "laguna" u "laco" d'alcuerdo con l'uso toponimico. Tamién bi ha diferents denominacions de lacunas u estanyos dependendo de lo contexto cheografico u cheolochico: [[salada (laguna)|salada]]s, [[albufera]]s, [[ibón|ibons]], ecetra.
== Etimolochía y variants ==
=== Estanyo ===
La parola ''estanyo'' provién de lo latín ''STAGNUM'', ye propia de l'[[aragonés oriental]] y [[aragonés centro-oriental|centro oriental]] y presenta la variant ''estany'' en [[aragonés ribagorzano]], por eixemplo en [[aragonés benasqués|Benás]].<ref name=BENBALL>{{es}} [[Ángel Ballarín Cornel]]: ''[[Diccionario del Benasqués]]''. Institución Fernando el Católico, Zaragoza, segunda edición 1978. p 177.</ref> Tien cognatos en [[luengas galo-romances]] y [[idioma italián|italián]]: ''estany'', ''estanh'', ''étang'', ''stagno'', ecetra. En usos tradicionals y toponimicos de l'aragonés no se documenta l'uso d'"estanyo" con sentiu macrocheografico, pero en las traduccions heredianas si que s'ha puesto, probablement por influencia d'escribans y traductors avegaus con lo catalán, luenga a on ''estany'' puet designar extensions grans d'augua. Por eixemplo este uso lo trobamos en "''[[La Flor de las Ystorias d'Orient]]''", pero de seguro que ye pa dicir que las suyas caracteristicas naturals no son comparables con garra mar conoixida.
{{cita|Aquesta [[Mar de Caspis]] no es semblant a la [[Mar Echeya|Mar de Greçia]] ni a la [[Ocián|Mar Ocçiana]], antes es assi como '''[[estanyo]]''', mas por su grandeza es clamada mar, por que aquesti es el mayor istanyo del mundo; por que se stiende de la Montanya de...}}
Por atra part en lo "''[[Libro d'as Marabillas d'o Mundo|Libro de las Marabillas de lo Mundo]]''" bi ha un parrafo pareixiu en la mesma pachina que charran de la [[Mar Caspia]]:
{{cita|...a los confines de [[Persia]]. Et como quiere que hombre la clame mar, no es pas mar, ni toca a otra mar; ante es vn '''laco''', el mas grant del mundo.}}
=== Derivaus de lo latín LACUNA ===
''Lacuna''/''Laguna''/''Llaguna'' deriva de lo latín ''LACUNA''<ref>{{es}} [[José María Enguita Utrilla]]:''Un vocabulario agrícola turiasonense de 1382'', Turiaso n°8, [[1989]], ISSN 0211-7207, p.139-178</ref>. La variant ''lacuna'' ye propia de l'[[aragonés central]], la variant ''laguna'' ye propia de l'[[aragonés occidental]], [[aragonés meridional|meridional]] y estió la que se feba servir mes en textos medieval, trobando-se en [[romanz navarro]], [[aragonés de la Val de l'Ebro]] y [[aragonés de las comunidatz aragonesas]]. A diferencia de lo que se desvién en [[idioma francés|francés]], [[idioma italián|italián]] y l'[[idioma occitán|occitán]] no [[occitán gascón|gascón]] no designa especificament a masas d'augua costeras ([[albufera]]s) y ye extensible a masas d'augua continentals como en [[idioma castellán|castellán]], [[idioma catalán|catalán]] y [[galaico-portugués]]. Como en las [[luengas ibero-romances]] ye aplicable a masas d'augua d'escala comarcal como maximo, tals como la "[[Laguna de Gallocanta]]". No s'aplica a masas d'augua d'escala macrocheografica, inexistents en la compleganza de l'Ebro, y a las que l'aragonés medieval se refiere con la parola ''laco'' u ''lago'', que tamién puet designar masas d'augua de mida meya.
En la toponimia de l'Alto Aragón bi ha muitos casos de "lacunas" u "lagunas" referindo-se a extensión de mida meya, (y menos a sobén "laco" como en [[Rodellar]]), y a vegadas permaneixe lo toponimo dimpués d'haber desapareixiu por [[colmatación]] natural.
==== Lacuna ====
D'alcuerdo con las [[Guías Prames]] la forma con [[consonants oclusivas xordas intervocalicas en l'aragonés|xorda intervocalica]] conservada se documenta en la microtoponimia amán d'[[Escuer]] (''As Lacunas''), [[Oliván]] (''As Lacunas'', ''Ereta Lacuna''), [[Tella]] (''Lacunas''), y [[Formigals]] (''As Lacunas''). Amán de [[Pedruel]] y [[Rodellar]] trobamos los microtoponimos ''Lacuna Alta'' y ''Lacuna Baxa'' pero corresponden a [[cerro]]s, y podrían representar casos de [[falsa segmentación]] con l'[[articlo definito en l'aragonés|articlo definito]].
Atras fuents muestran microtoponimos con "Lacuna" en atros municipios. En [[Panticosa]] bi ha un vico dito ''Barrio ra Lacuna''<ref>[[Jesús Vázquez Obrador]] ''Para un corpus de toponimia tensina (I). Registros en protocolos de un notario de Sallent durante los años 1424-1428,
1431, 1443 y 1450'' [http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/19/13/08vazquez.pdf]</ref>. En [[Atarés]] se documentan los microtoponimos ''Las Lacunas'' y ''O Forno de Foya Alta Lacunas''. Tamién en la [[Val d'Echo]] trobamos lo microtoponimo ''Las Lacunas''. Lo microtoponimo d'[[Aísa]] ''Eras de la Cuna'' podría tener relación con ''Lacuna''. Bi ha microtoponimos documentals con "Lacuna" en textos de lo sieglo XV en [[Panticosa]], [[Sallent de Galligo]], [[Oz de Tena]], [[Tramacastiella de Tena]] y [[Sandiniés]] y dependendo de lo texto u escribán s'escribe "Lacuna" u "Laguna".
Lo microtoponimo ''[[Lacuniacha]]'' (famoso por l'actual parque faunistico), ye una derivación de "Lacuna" con una variant de lo [[sufixo -iello]], habría estau ''Lacuniella'' d'alcuerdo con l'actual [[fonetica aragonesa]], u ''Laguniella'' en aragonés cheneral.
Los microtoponimos ''Lacunarda'' se troban en la [[Val d'Ansó]] (''La Lacunarda'', ''La Cunarda'', ''Col de La La Cunarda Guarde'', ''El Puerdo de Lacunarda''), [[Val d'Echo]] y [[Sobremont]]<ref>[[Jesús Vázquez Obrador]] ''Toponimia de Sobremonte (Huesca). II: hidronimimia'' Homenaje a "Amigos de Serrablo", 1989, ISBN 84-86856-27-2 , ppp. 421-450 [http://dialnet.unirioja.es/servlet/fichero_articulo?codigo=2366904 ]</ref>. Como toponimo documental se troba tamién en la [[Val de Tena]].<ref>[[Jesús Vázquez Obrador]] ''Para un corpus de toponimia tensina (III). Registros documentales de los años 1484-1499'' [http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/16/29/08vazquez.pdf]</ref>
==== Laguna ====
La forma ''laguna'' ye la que se troba en los textos medievals y en la toponimia de la [[Depresión de l'Ebro]], incluyindo lo [[Semontano]] ([[Lagunarrota]]), las [[Cinco Villas]] y [[Zaragoza]] capital ([[Laguna de Sant Felip]]). Tamién ye la forma que se troba en las traduccions medievals como lo "''[[Libro d'el Trasoro]]''":
{{cita|encara el logar de tu ca(n)po no deue sta(r) en plano q(ue) el augua y faga [[basa|balsa]] o '''laguna''' nj asi pe(n)die(n)t q(ue) ella scorra nj asi alta q(ue) ella Resciba toda calor o todas te(m)pestades}}
Y tamién en "''[[Secreto Secretorum]]''":
{{cita|...et el agua do estan rranas et culuebras Et otros animales plenos de uenyno es enferma (es enferma) assi como son las '''lagunas''' et balsas...}}
Por fer-se servir en la ''[[scripta aragonesa]]'', standard medieval, ye la forma que se vei en textos referents de l'[[Alto Aragón]] a on la toponimia ofreixe microtoponimos con ''lacuna''. D'esta traza en un documento referent a la redolada de [[Biescas]] de la "[[Colección de documentos en Romanz de lo Monesterio de Sant Chuan de la Penya]]" leyemos ''laguna''<ref>[[Ana Isabel Lapeña Paúl]] ''Documentos en romance del monasterio de San Juan de la Peña (segunda serie, 1325-1399)'' ISSN 0214-7602, Nº 11, 1999 , págs. 295-342 [http://dialnet.unirioja.es/servlet/dcfichero_articulo?codigo=127550]</ref>:
{{cita|Otro campo a la '''laguna''', afruenta con campo del dito Garcia Navarro e con campo de Domingo Gavin e con la riega de la '''laguna'''}}
En lo [[Sistema Iberico]] se diciban u se dicen "lagunas", no i habendo conoixencia de la forma con xorda conservada "lacuna". Destaca l'uso toponimico en la [[Laguna de Gallocanta]], que ye d'augua salada y d'orichen tectonico. A man de la laguna de Gallocanta bi ha atras lagunas ditas ''laguna de Guialguerrero'' (a man de lo despoblato medieval de [[Villar Guerrero]]), la ''Laguna de la Zaida'' y a ''Lagunica''. Bi habió atras zonas humidas calificadas de ''laguna'' como la ''Laguna de Vivallo'' en l'aria de [[Castellot]]. Bellas zonas humidas definitas huei como ''lagunas'' en castellán se diciban ''balsas'' u ''balsiellas'' en l'[[aragonés medieval]] local, como s'ha desveniu con la [[Laguna de Bezas|Laguna Negra]] u [[Laguna de Bezas]].
==== Llaguna, Llauna ====
En [[aragonés benasqués]] se diz ''Llaguna''<ref>[[Francho Nagore]] et al. ''Endize de bocables de l'aragonés''. Instituto de Estudios Altoaragoneses, Uesca 1999.</ref> como cabe esperar por la [[palatalización]] de la L-, y de feito las [[Guías Prames]] dan noticia de lo microtoponimo ''La Llaguna'' amán d'[[Ansils]]. Una variant palatalizada que debió estar tipica de lo [[ribagorzano]] se troba en [[Campo]], con lo microtoponimo ''La Llauna'', coincidindo con lo macrotoponimo "[[Llaunas|Las Llaunas]]" amán de [[Las Paúls]]. En tot caso d'uso de ''Llaguna'' y ''Llauna'' en ribagorzano aragonés u catalán ye en competencia con l'uso d'"[[ibón]]", "estany(o)" u atras parolas.
== Referencias ==
{{listaref}}
== Bibliografía ==
*{{es}} ''La Magia de Viajar por Aragón 26, Agosto 2007. pp.18-29. Fernando Lampre Vitaller''
{{cuerpos d'augua}}
[[Categoría:Hidrolochía]]
no5fm018x45d8vbf2ns1y89auvi4k67
Districto de Lens
0
48907
1842032
1829471
2022-08-12T04:28:01Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de districto de Francia
|nomarr=Districto de Lens
|nombre_oficial = Arrondissement de Lens
|nombre_luenga = Arondichemint d'Linse
|image = Locator map of Arrondissement Lens 2019.png
|rég=[[Altos de Francia]]
|dépt=[[Paso de Calais]]
|nbca=9
|nbco=50
|subprefectura=[[Lens (Paso de Calais)|Lens]]
|sans=368.921
|hect=27.837
|km²=316,29
|dens=1.166,40
|}}
O '''districto de Lens''' (en [[Idioma francés|francés]] ''arrondissement de Lens'', en [[idioma picardo|picardo]] ''arondichemint d'Linse'') ye un [[Districtos de Francia|districto]] d'o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] d'o [[Paso de Calais]] (en francés ''Pas-de-Calais''), en a [[Rechions de Francia|rechión]] d'[[Altos de Francia]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 368.921 habitants en una [[superficie]] de 316,29 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 1.166,29 hab/km².
A [[Capital (politica)|capital]] d'o districto ye a [[subprefectura]] de [[Lens (Paso de Calais)|Lens]], y en fan parte 9 [[Cantons de Francia|cantons]] y 50 [[Comunas de Francia|comunas]].
== Lista de cantons de Lens ==
* [[Cantón d'Avion]].
* [[Cantón de Bully-les-Mines]].
* [[Cantón de Carvin]].
* [[Cantón d'Harnes]].
* [[Cantón d'Hénin-Beaumont-1]].
* [[Cantón d'Hénin-Beaumont-2]].
* [[Cantón de Lens]].
* [[Cantón de Liévin]].
* [[Cantón de Wingles]].
[[Categoría:Cheografía de Paso de Calais]]
[[Categoría:Districtos de Francia|Lens]]
dzgs5bxuywyd3cbro380yw58od1wk1e
Castriellu de Cabreira
0
51409
1842058
1776101
2022-08-12T08:34:42Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de localidat d'Espanya
|nombre = Castriellu de Cabreira
|imachen =
|comunidat = Castiella y Leyón
|provincia = Leyón
|provinciad =
|comarca = La Cabreira
|cp = 24742
|superficie = 115,87
|altaria = 1240
|distancia = 144
|ta = Leyón
|población =
|calendata =
|cod_provincia = 24
|cod_municipio = 043
|ríos =
|web =
|situación =
}}
'''Castriellu de Cabreira''' (en castellán ''Castrillo de Cabrera'') ye un municipio d'a [[provincia de Leyón]], en a [[comunidat autonoma]] de [[Castiella y Leyón]], [[Espanya]]. La suya población ye de 165 habitants ([[2009]]), en una superficie de 115,87 [[km²]] y una [[densidat de población]] d'1,42 hab/km².
== Luengas y parlas ==
{{Articlo principal|Leyonés cabreirés}}
La luenga tradicional que se charra en Castriellu de Cabreira ye l'[[astur-leyonés]]<ref name=DIALECTOLOCHIAESPAÑOLA>{{es}} [[Alonso Zamora Vicente]]: ''[[Dialectología española]]''. Editorial Gredos, segunda edición, 1989, pp 86-87.</ref>, en grau abanzau de sustitución por part de l'[[idioma castellán]]. La [[parla (lingüistica)|parla comarcal]] astur-leyonesa de Castriellu de Cabreira se denomina [[leyonés cabreirés|cabreirés]] y se clasifica en l'[[asturleyonés occidental|astur-leyonés occidental]] chunto con lo [[leyonés bercián|bercián]].
== Referencias ==
{{listaref}}
[[Categoría:Localidatz d'a provincia de Leyón]]
5fuoddcokvhy3j6b4qlrcvqks7a31rn
Districto de Bayeux
0
71952
1842037
1829400
2022-08-12T08:19:11Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de districto de Francia
|nomarr=Districto de Bayeux
|nombre_oficial = Arrondissement de Bayeux
|nombre_luenga = Arroundîment de Bayeux
|image = Locator map of Arrondissement Bayeux 2019.png
|rég=[[Normandía]]
|dépt=[[Calvados]]
|nbca=5
|nbco=123
|subprefectura=[[Bayeux]]
|sans=65.422
|année=2007
|km²=952
|dens= 69
|}}
O '''districto de Bayeux''' (en [[Idioma francés|francés]] ''arrondissement de Bayeux'', en [[idioma normando|normando]] ''arroundîment de Bayeux'') ye un [[Districtos de Francia|districto]] d'o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] de [[Calvados]] y [[Rechions de Francia|rechión]] de [[Normandía]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 65.422 habitants ([[2007]]) en una [[superficie]] de 952 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 69 hab/km².
A [[Capital (politica)|capital]] d'o districto ye a [[subprefectura]] de [[Bayeux]] (en francés ''Bayeux''), y en fan parte 5 [[Cantons de Francia|cantons]] y 123 [[Comunas de Francia|comunas]].
== Lista de cantons de Bayeux ==
* [[Cantón de Les Monts d'Aunay]] (parti).
* [[Cantón de Bayeux]].
* [[Cantón de Thue et Mue]] (parti).
* [[Cantón de Courseulles-sur-Mer]] (parti).
* [[Cantón de Trévières]].
[[Categoría:Cheografía de Calvados]]
[[Categoría:Districtos de Francia|Bayeux]]
848pu2iyds567m31czuv12nbwzck2zt
Districto de Caen
0
71953
1842040
1829401
2022-08-12T08:20:10Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de districto de Francia
|nomarr=Districto de Caen
|nombre_oficial = Arrondissement de Caen
|nombre_luenga = Arroundîment de Caën
|image = Locator map of Arrondissement Caen 2019.png
|rég=[[Normandía]]
|dépt=[[Calvados]]
|nbca=19
|nbco=201
|prefectura=[[Caen]]
|sans=405.418
|année=2007
|hect=
|km²=1.990
|dens= 204
|}}
O '''districto de Caen''' (en [[Idioma francés|francés]] ''arrondissement de Caen'', en [[idioma normando|normando]] ''arroundîment de Caën'') ye un [[Districtos de Francia|districto]] d'o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] de [[Calvados]] y [[Rechions de Francia|rechión]] de [[Normandía]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 405.418 habitants ([[2007]]) en una [[superficie]] de 1.990 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 204 hab/km².
A [[Capital (politica)|capital]] d'o districto ye a [[prefectura]] de [[Caen]] (en francés ''Caen''), y en fan parte 19 [[Cantons de Francia|cantons]] y 201 [[Comunas de Francia|comunas]].
== Lista de cantons de Caen ==
* [[Cantón de Les Monts d'Aunay]] (parti).
* [[Cantón de Thue et Mue]] (parti).
* [[Cantón de Cabourg]] (parti).
* [[Cantón de Caen-1]].
* [[Cantón de Caen-2]].
* [[Cantón de Caen-3]].
* [[Cantón de Caen-4]].
* [[Cantón de Caen-5]].
* [[Cantón de Condé-en-Normandie]] (parti).
* [[Cantón de Courseulles-sur-Mer]] (parti).
* [[Cantón d'Évrecy]].
* [[Cantón de Falaise]].
* [[Cantón d'Hérouville-Saint-Clair]].
* [[Cantón de Le Hom]].
* [[Cantón d'Ifs]].
* [[Cantón de Livarot-Pays-d'Auge]] (parti).
* [[Cantón de Mézidon Vallée d'Auge]] (parti).
* [[Cantón d'Ouistreham]].
* [[Cantón de Troarn]] (parti).
[[Categoría:Cheografía de Calvados]]
[[Categoría:Districtos de Francia|Caen]]
m0k8r6ewpylga1h3fuglhgsnqrdj0ub
Districto de Lisieux
0
71955
1842038
1829402
2022-08-12T08:19:35Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de districto de Francia
|nomarr=Districto de Lisieux
|nombre_oficial = Arrondissement de Lisieux
|nombre_luenga = Arroundîment de Lisieux
|image = Locator map of Arrondissement Lisieux 2019.png
|rég=[[Normandía]]
|dépt=[[Calvados]]
|nbca=7
|nbco=160
|subprefectura=[[Lisieux]]
|sans=146.254
|année=2007
|km²=1.650
|dens= 89
|}}
O '''districto de Lisieux''' (en [[Idioma francés|francés]] ''arrondissement de Lisieux'', en [[idioma normando|normando]] ''arroundîment de Lisieux'') ye un [[Districtos de Francia|districto]] d'o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] de [[Calvados]] y [[Rechions de Francia|rechión]] de [[Normandía]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 146.254 habitants ([[2007]]) en una [[superficie]] de 1.650 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 89 hab/km².
A [[Capital (politica)|capital]] d'o districto ye a [[subprefectura]] de [[Lisieux]] (en francés ''Lisieux''), y en fan parte 7 [[Cantons de Francia|cantons]] y 160 [[Comunas de Francia|comunas]].
== Lista de cantons de Lisieux ==
* [[Cantón de Cabourg]] (parti).
* [[Cantón d'Honfleur-Deauville]].
* [[Cantón de Lisieux]].
* [[Cantón de Livarot-Pays-d'Auge]] (parti).
* [[Cantón de Mézidon Vallée d'Auge]] (parti).
* [[Cantón de Pont l'Évêque]].
* [[Cantón de Troarn]] (parti).
[[Categoría:Cheografía de Calvados]]
[[Categoría:Districtos de Francia|Lisieux]]
la8eq9onyd0opyj0q2lq6rcm1dfkej7
Districto de Vire
0
71958
1842039
1834924
2022-08-12T08:19:40Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de districto de Francia
|nomarr=Districto de Vire
|nombre_oficial = Arrondissement de Vire
|nombre_luenga = Arroundîment de Vire
|image = Locator map of Arrondissement Vire 2019.png
|rég=[[Normandía]]
|dépt=[[Calvados]]
|nbca=3
|nbco=44
|subprefectura=[[Vire Normandie]]
|sans=56.573
|année=2007
|km²=956
|dens= 59
|}}
O '''districto de Vire''' (en [[Idioma francés|francés]] ''arrondissement de Vire'', en [[idioma normando|normando]] ''arroundîment de Vire'') ye un [[Districtos de Francia|districto]] d'o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] de [[Calvados]] y [[Rechions de Francia|rechión]] de [[Normandía]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 56.573 habitants ([[2007]]) en una [[superficie]] de 956 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 59 hab/km².
A [[Capital (politica)|capital]] d'o districto ye a [[subprefectura]] de [[Vire Normandie]] (en francés ''Vire Normandie''), y en fan parte 3 [[Cantons de Francia|cantons]] y 44 [[Comunas de Francia|comunas]].
== Lista de cantons de Vire ==
* [[Cantón de Les Monts d'Aunay]] (parti).
* [[Cantón de Condé-en-Normandie]] (parti).
* [[Cantón de Vire Normandie]].
[[Categoría:Cheografía de Calvados]]
[[Categoría:Districtos de Francia|Vire]]
hlka38ocnmkc5xzh8k6koj7p7pfgtc2
Idioma istriot
0
73202
1842046
1790719
2022-08-12T08:30:39Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de luenga
| color = lawngreen
| nombre = Istriot
| nombre autoctono =
| atras denominacions =
| país = [[Imachen:Flag of Croatia.svg|22px|border]] Costa suroccidental d'[[Istria]] ([[Croacia]])
| fablants = 1000-2000, en periglo de desaparición
| familia = [[Luengas indo-europeas|Indo-europea]]<br />
Luenga italica<br />
[[Luengas romanicas|Luenga romanica]]<br />
'''Istriot'''<br />
| rank =
| oficial=
| regulau = Sin de regular
| iso1 = -
| iso2 =
| iso3 =
| sil =
| mapa = [[Imachen:Istrioti.jpg|200px]]
| mapa_leyenda = Distribución historica d'o istriot
}}
L''''istriot''' u '''istrián''' ye una luenga [[luengas romances|romanz]] que se charraba en tota a costa suroccidental d'[[Istria]] antes d'a [[segunda Guerra Mundial]], y que ye en periglo de desapareixer, con talment 1000 parlants. Os lingüistas no se posan d'alcuerdo en a suya clasificación, pero por un regular ye considerata d'o [[diasistema italián]] d'o norte chunto con o [[idioma venecián|venecián]].
== Denominación ==
Os parlants no lo denominan ''istrián'', y lo denominan con o chentilicio d'a localidat gran de referencia en l'aria on se parla: En [[Vodnjan]] en dicen "Bumbaro", en [[Bale]] "Vallese", en [[Rovinj]] "Rovignese", en [[Šišan]] "Sissanese", en [[Fažana]] "Fasanese" y en [[Galižana]] "Gallesanese". O termin ''istriota'' fue creyato por o lingüista italián [[Graziadio Isaia Ascoli]], qui tamién creyó o toponimo ''Venezia Giulia'' ("[[Venecia Chuliana]]").
== Clasificación ==
[[Imachen:Dalmatian language.jpg|200px|thumb|left|As luengas romances d'a costa hadriana]]
[[Matteo Bartoli]] considera que ye un luengache relacionato con o [[retorromanico]] d'os Alpes, que dica 'anyo 1000 s'estendería dende [[Istria]] dica [[Suiza]].<ref>Bartoli, Matteo. ''Le parlate italiane della Venezia Giulia e della Dalmazia''. Tipografia italo-orientale. Grottaferrata 1919.</ref>
[[Tullio de Mauro]] y [[Maurizio Dardano]] lo consideran un dialecto noritalián independient, que no perteneixería ni a lo [[idioma venecián|venecián]] ni a lo [[galoitalico]].
Atras ideyas sobre a clasificación d'o istrián se planteyan que siga una luenga independient d'a branca italo-dalmata, u un dialecto transicional entre o [[idioma venecián|venecián]] y o [[idioma dalmata|dalmata]].
== Situación ==
[[imachen:Istria census 1910.PNG|200px|thumb|left|Porcentaches de parlants d'o italián (incluindo-ie l'istriot y o venecián) seguntes o cens austriaco de [[1910]].]]
L'aria on se charraba o istrián antes d'a [[segunda Guerra Mundial]] yera una estreita francha costera, a marina suroccidental d'Istria, y ya levaba un sieglo retaculando debant d'o [[idioma serbocroata|crovate]] y d'o [[idioma venecián|venecián]]. [[Carlo Tagliavini]] estimaba que os parlants de l'istriot yeran uns 50.000. Dimpués d'a [[segunda Guerra Mundial]], quan Istria deixó de depender d'Italia y pasó a depender de [[Yugoslavia]], a mayor part d'os italians de tota a costa de [[Croacia]] u fuoron forachitatos u emigroron ta Italia. Muitos parlants de l'istriot s'establioron en [[Trieste]], alavez capital d'o [[Territorio libre de Trieste]].
Entre os parlants d'o istrián que quedoron en [[Istria]] se crebó a transmisión cheneracional d'o luengache romanz, y hue no lo charran que os viellos. Con menos de 2.000 parlants, talment uns 1.000, a Unesco ha declarato este idioma como luenga en periglo d'estinción. As ciudatz on bi ha més parlants son [[Rovinj]] ([[Rovigno]]) y de [[Vodnjan]] ([[Dignano]]).
== Referencias ==
{{listaref}}
*[https://wikisource.org/wiki/Category:Istriot Wikisource:Istriot]
{{Luengas romances}}
[[Categoría:Luengas italo-dalmatas|Istriot]]
[[Categoría:Luengas de Croacia]]
cvx1vrjodwob7ceeosa6kyyrkid5oz2
1842047
1842046
2022-08-12T08:31:05Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de luenga
| color = lawngreen
| nombre = Istriot
| nombre autoctono =
| atras denominacions =
| país = [[Imachen:Flag of Croatia.svg|22px|border]] Costa suroccidental d'[[Istria]] ([[Croacia]])
| fablants = 1000-2000, en periglo de desaparición
| familia = [[Luengas indo-europeas|Indo-europea]]<br />
Luenga italica<br />
[[Luengas romanicas|Luenga romanica]]<br />
'''Istriot'''<br />
| rank =
| oficial=
| regulau = Sin de regular
| iso1 = -
| iso2 =
| iso3 =
| sil =
| mapa = [[Imachen:Istrioti.jpg|200px]]
| mapa_leyenda = Distribución historica d'o istriot
}}
L''''istriot''' u '''istrián''' ye una luenga [[luengas romances|romanz]] que se charraba en tota a costa suroccidental d'[[Istria]] antes d'a [[segunda Guerra Mundial]], y que ye en periglo de desapareixer, con talment 1000 parlants. Os lingüistas no se posan d'alcuerdo en a suya clasificación, pero por un regular ye considerata d'o [[diasistema italián]] d'o norte chunto con o [[idioma venecián|venecián]].
== Denominación ==
Os parlants no lo denominan ''istrián'', y lo denominan con o chentilicio d'a localidat gran de referencia en l'aria on se parla: En [[Vodnjan]] en dicen "Bumbaro", en [[Bale]] "Vallese", en [[Rovinj]] "Rovignese", en [[Šišan]] "Sissanese", en [[Fažana]] "Fasanese" y en [[Galižana]] "Gallesanese". O termin ''istriota'' fue creyato por o lingüista italián [[Graziadio Isaia Ascoli]], qui tamién creyó o toponimo ''Venezia Giulia'' ("[[Venecia Chuliana]]").
== Clasificación ==
[[Imachen:Dalmatian language.jpg|200px|thumb|left|As luengas romances d'a costa hadriana]]
[[Matteo Bartoli]] considera que ye un luengache relacionato con o [[retorromanico]] d'os Alpes, que dica 'anyo 1000 s'estendería dende [[Istria]] dica [[Suiza]].<ref>Bartoli, Matteo. ''Le parlate italiane della Venezia Giulia e della Dalmazia''. Tipografia italo-orientale. Grottaferrata 1919.</ref>
[[Tullio de Mauro]] y [[Maurizio Dardano]] lo consideran un dialecto noritalián independient, que no perteneixería ni a lo [[idioma venecián|venecián]] ni a lo [[galoitalico]].
Atras ideyas sobre a clasificación d'o istrián se planteyan que siga una luenga independient d'a branca italo-dalmata, u un dialecto transicional entre o [[idioma venecián|venecián]] y o [[idioma dalmata|dalmata]].
== Situación ==
[[imachen:Istria census 1910.PNG|200px|thumb|left|Porcentaches de parlants de l'italián (incluindo-ie l'istriot y o venecián) seguntes o cens austriaco de [[1910]].]]
L'aria on se charraba o istrián antes d'a [[segunda Guerra Mundial]] yera una estreita francha costera, a marina suroccidental d'Istria, y ya levaba un sieglo retaculando debant d'o [[idioma serbocroata|crovate]] y d'o [[idioma venecián|venecián]]. [[Carlo Tagliavini]] estimaba que os parlants de l'istriot yeran uns 50.000. Dimpués d'a [[segunda Guerra Mundial]], quan Istria deixó de depender d'Italia y pasó a depender de [[Yugoslavia]], a mayor part d'os italians de tota a costa de [[Croacia]] u fuoron forachitatos u emigroron ta Italia. Muitos parlants de l'istriot s'establioron en [[Trieste]], alavez capital d'o [[Territorio libre de Trieste]].
Entre os parlants d'o istrián que quedoron en [[Istria]] se crebó a transmisión cheneracional d'o luengache romanz, y hue no lo charran que os viellos. Con menos de 2.000 parlants, talment uns 1.000, a Unesco ha declarato este idioma como luenga en periglo d'estinción. As ciudatz on bi ha més parlants son [[Rovinj]] ([[Rovigno]]) y de [[Vodnjan]] ([[Dignano]]).
== Referencias ==
{{listaref}}
*[https://wikisource.org/wiki/Category:Istriot Wikisource:Istriot]
{{Luengas romances}}
[[Categoría:Luengas italo-dalmatas|Istriot]]
[[Categoría:Luengas de Croacia]]
7r9ut9a65oog2d203qjo2xzn5dm4uuh
Azken agurraren negarra
0
77899
1842052
1804774
2022-08-12T08:33:25Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de canta
|títol = Azken agurraren negarra
|imachen =
|nombre imachen =
|aragonés = O lamento d'a zaguera despedida
|atrosnombres = Morts pour la Patrie
|álbum =
|artista = [[Gorka Knörr]]
|parolas = [[Gorka Knörr]]
|cantaire =
|compositor = [[Gorka Knörr]]
|productor =
|publicación =
|grabación =
|idioma = [[idioma basco|Basco]]
|chenero = [[Mosica folk|Folk]]
|duración = 4:27
|discografica =
|versions =
|canta_anterior =
|canta_posterior =
|num_canta_anterior =
|num_canta =
|num_canta_posterior =
|interprete1 = Gorka Knörr
|audición1 = http://www.youtube.com/watch?v=vw8hMUAI7JU
}}
[[Imachen:Mauléon Monument aux Morts.jpg|thumb|250px|right|[[Obelisco]] en memoria d'os cayitos mientres a [[Primera Guerra Mundial|Primera]] y a [[Segunda Guerra Mundial|Segunda]] Guerras mundials, en [[Maule-Lextarre]], [[Iparralde]].]]
[[Imachen:French 87th Regiment Cote 34 Verdun 1916.jpg|thumb|250px|right|Tropas francesas en o frent de Verdún.]]
'''''Azken agurraren negarra''''' (en [[Idioma aragonés|aragonés]] ''O lamento d'a zaguera despedida'') ye una [[canta]] composata y escrita por o cantautor [[País Basco|basco]] [[Gorka Knörr]].
En o [[País Basco]] gosa decir-se-ne ''"Morts pour la Patrie"'', en estar ista a frase que se repite de contino en a canta. Ista frase amanixe inscrita en totz os [[obelisco]]s memorials estendillatos por toda a cheografia francesa en memoria d'os cayitos d'a [[Primera Guerra Mundial]].
== Historia ==
Ista canta s'adedica a los chóvens bascos de [[Iparralde]] que morioron en luitando en as filas de l'[[Exercito francés]] mientres a [[Primera Guerra Mundial]] entre os anyos [[1914]] y [[1918]]. Como diz a cant, en ixas envueltas a mayor parte d'os combatients bascos que morioron en as trincheras nomás que sapeban charrar l'[[idioma basco]] (u ''eskuara'', como en dicen en quantos puestos d'Iparralde) y sapeban poquet (u mesmo no en sapeban cosa) de l'[[idioma francés]], en estar orichinarios de redoladas rurals d'Iparralde (como tambén s'escaicía con muitos chóvens combatients [[bretons]], que morioron tamién en proporción superior a los franceses en ixa guerra).
En a suya zaguera estrofa, a frase ''"ixos que mos desterroron enta as [[Landas]]"'' fa referencia a las deportacions masivas d'o [[sieglo XVIII]] de bascos dende Iparralde enta as [[Landas]] que facioron os franceses, por ixo a ironica frase de ''"agora mos cal morir por ixos que mos desterroron enta as Landas"''.
Como atras curiosidatz lingüisticas, cal citar o guinyo que fa Gorka Knörr con as palabras "Eskuara", "Eskual semea" u con o verbo "gindutenekila" que se fan servir especificament en Iparralde ([[País Basco Norte]]), en contraposición a las palabras "Euskara", "Euskal semea" u a o verbo "gintuztenekin" que s'emplegan en Hegoalde ([[País Basco|País Basco Sud]]).
En rematar a canta, se i diz ''"Su mai lo visitará, en una tumba en tierras foranas"'' que ye o triste final d'a mayor parte d'os chóvens que prenioron parte en ixa guerra.
== Parolas ==
{|border="0" cellpadding="2"
|- valign="top"
|
{{cita|''La, ra, ra, la, ra, ra, la, ra, ra...''
''Nora zoaz, eskual semea,''<br />
''harma hori eskutan?''<br />
''Harmen hartzera deitzen naute''<br />
''frantsen aldera. (bis)''
''Eskual Herritik urrunduz,''<br />
''ta atzerrira joanak,''<br />
''a ze negarra entzunen duzu''<br />
''Eskual Herrietan! (bis)''
''Morts pour la Patrie,''<br />
''morts pour la Patrie,''<br />
''eskuara baizik etzakiten haiek,''<br />
''morts pour la Patrie.''
''Gure historian zehar,''<br />
''zenbat malko ta ezbehar.''<br />
''Landetaratu gindutenekila''<br />
''dugu orai hil behar.''
''Bere ama agurtu du''<br />
''etxolako atarian.''<br />
''Bere amak bisitatuko du''<br />
''atzerriko hilobian.''
''Morts pour la Patrie,''<br />
''Morts pour la Patrie,''<br />
''eskuara baizik etzakiten haiek,''<br />
''Morts pour la Patrie. (bis)''
''Po, po, po, po, po, po, po, po''<br />
''La, ra, ra, la, ra, ra, la, ra, ra...''<br />}}
|
{{cita|''La, ra, ra, la, ra, ra, la, ra, ra...''
''Enta on vas, fillo d'[[Euskal Herria|Eskual Herria]]'',<br />
''con ixe [[arma]] en as tuyas mans?''<br />
''Me claman ta prener as armas''<br />
''por o bando francés. (bis)''
''Se'n van luent d'Eskual Herria,''<br />
''y marchando enta tierras foranas,''<br />
''Qué lamento podras ascuitar''<br />
''en os territorios d'Eskual Herria! (bis)''
''Morts pour la Patrie''<br />
''Morts pour la Patrie.''<br />
''Ixos que nomás sabeban charrar que o [[euskara|eskuara]].''<br />
''Morts pour la Patrie.(bis)''
''Mientres toda a nuestra Historia,''<br />
''quántas [[glarima]]s y desgracias.''<br />
''Agora mos cal morir''<br />
''por ixos que mos desterroron enta as [[Landas]](bis)''
''S'ha despedito d'a suya [[mai]],''<br />
''en a puerta d'a capana.''<br />
''Su mai lo visitará''<br />
''en una tumba en tierras foranas.(bis)''
''Morts pour la Patrie''<br />
''Morts pour la Patrie.''<br />
''Ixos que nomás sabeban charrar que o [[euskara|eskuara]]''.<br />
''Morts pour la Patrie.(bis)''
''Po, po, po, po, po, po, po, po''<br />
''La, ra, ra, la, ra, ra, la, ra, ra...''<br />}}
|}
== Vinclos externos ==
* {{eu}} [http://www.youtube.com/watch?v=UBjeLttUnJE&feature=related A canta "Azken agurraren negarra" en Youtube, encluyendo-ie a letra. Vidio 1].
* {{eu}} [http://www.youtube.com/watch?v=vw8hMUAI7JU A canta "Azken agurraren negarra" en Youtube, encluyendo-ie a letra. Vidio 2].
[[Categoría:Cantas tradicionals bascas]]
[[Categoría:Cantas en basco]]
5pjpppi5kc2bg8md5fr1vfi4nktle8k
Catalanoparlants d'Aragón
0
82250
1842057
1816387
2022-08-12T08:34:32Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de pueblo|
|pueblo=Catalanoparlants d'Aragón
|nombre nativo = Gent del terreno
|imachen = [[imachen:Marcelino Iglesias (2010).jpg|66px]][[imachen:PauGargalloCatalan1910.jpg|63px]][[Imachen:Hector 4.jpg|85px]]<br>[[Imachen:Jarabe de Palo 2008.3.13 005.jpg|62px]][[Imachen:Josep Antoni Duran i Lleida (retrato).png|62px]][[Imachen:SaturninaJassa.jpg|77px]]
|descripción = <small>[[Marcelino Iglesias Ricou|Marcelino Iglesias]] · [[Pablo Gargallo]] · [[Hèctor Moret]]<br>[[Pau Donés]] · [[Josep Antoni Duran i Lleida]] · [[Saturnina Jassà y Fontcuberta|Saturnina Jassà]]</small>
|población=
|rechión_nativa1= [[Imachen:Flag of Aragon.svg|border|22px]] [[Aragon]]
|pob_nativa1 = 47.686
|rechión1= [[Imachen:Flag of Catalonia.svg|border|22px]] [[Catalunya]]
|pob1=
|relichions=[[Ilesia catolica|Catolica romana]]
|idiomas=[[idioma catalán|Catalán]] y [[idioma castellán|castellán]].
|relacionaus= [[Catalans]], [[valencians]], [[aragoneses]], [[churros]], [[occitans]], [[castellans]]
|mapa = [[imachen:Localització franja ponent països catalans.svg|250px|Localización de la francha de Levant en lo contexto d'Aragón y los Países Catalans]]<br>Localización de los catalanoparlants d'Aragón en relación con los territorios d'arredol.
}}
Os '''catalanoparlants d'Aragón''' son los habitants mayoritarios y autoctonos de las comarcas de la [[Francha de Levant]]. Tamién bi n'ha un numero no evaluato en [[Zaragoza]], en ciudatz a man de la [[Francha de Levant]] como [[Alcanyiz]], [[Casp]] y [[Monzón]] y en muitas localidatz de Catalunya, en especial [[Leida]] y l'[[Aria Metropolitana de Barcelona]]. Charran l'[[idioma catalán]] en diferents parlas comarcals que se clasifican en lo [[catalán occidental]] y quasi totz parlan tamién [[idioma castellán|castellán]].
Lo suyo orichen historico se troba en [[repoblacions medievals]] de las comarcas orientals con catalans dimpués de la reconquiesta, u en l'asimilación d'aragonesoparlants autoctonos de las comarcas y inmigrants a los repobladors catalans debantditos. Unas poquetas localidatz mugants con Catalunya han pertanyito historicament a la [[Diocesi d'Urchel]] u la [[Diocesi de Tortosa]]. Un linache noble con gran importancia historica orichinario de la [[Francha Oriental]] ye lo [[Linache de los Entenza]].
[[Categoría:Pueblos catalanoparlants|Aragon]]
[[Categoría:Aragoneses|*]]
k9h5rt904btq89d6k32z67kpaegjn1n
Reino d'os Países Baixos
0
90504
1842053
1767229
2022-08-12T08:33:39Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de país
| nombre_oficial = Koninkrijk der Nederlanden<br>Roayume des Pays-Bas<br>Königreich der Niederlande<br>Reino de los Países Bajos
| nombre_común = Países Baixos
| de = d'os
| imachen_bandera = Flag of the Netherlands.svg
| imachen_escudo =
| imachen_escudo_grandaria = 100px
| simbolos =
| imachen_mapa = Location Netherlands EU Europe.png
| lema_nacional = ''Je maintiendrai''<br />([[Idioma francés|Francés]]; «Mantendré»)
| himno_nacional = ''[[Het Wilhelmus]]''
| capital = [[Amsterdam]]<sup>1</sup>
| capital_población = 750.000
| capital_cor_fmt =
| capital_cor =
| ciudat_prencipal = [[Amsterdam]]
| idiomas_oficials = [[Idioma neerlandés|Neerlandés]], [[Idioma frisón|frisón]], [[papiamento]], [[idioma francés|francés]], [[idioma alemán|alemán]]
| gubierno = [[Monarquía constitucional]]
| enfiladors_titols = [[Rei]]<br />[[Primer menistro]]
| enfiladors_nombres = [[Guillén-Aleixandre d'os Países Bajos|Guillén-Aleixandre]]<br />[[Mark Rutte]]
| establimiento = [[Independencia d'os Países Baixos|Independencia]]
| establimiento_fitas = • Declarata<br /> • Reconoixita
| establimiento_calendatas = d'o [[Espanya|Imperio espanyol]]<br />[[26 de chulio]] de [[1581]]<br />[[30 de chinero]] de [[1648]]
| superficie = 42.679
| superficie_posición = 135
| superficie_augua = 20%
| mugas = 1.027 km
| costas =
| población = 16.698.615
| población_posición = 59
| población_densidat = 391
| PIB = US$ 504.818.000.000
| PIB_anyada = 2005
| PIB_posición = 24
| PIB_per_capita = US$ 27.377
| moneda = [[Euro]] ([[ISO 4217|€ EUR]])<br>[[Florín d'as Antillas Neerlandesas]] (ANG)<br>[[Florín arubenyo]] (AWG)<br>[[Dólar estausunidense]] (USD)<br>
| chentilicio =
| horario = [[UTC]]+1 y [[UTC]]-4
| horario_estiu = [[Tiempo Coordinato Universal|UTC]]+2 y [[UTC]]-4
| cctld = .nl .an .aw
| codigo_telefonico = 31, + 599, +297
| prefixo_radiofonico = PJA-PJZ, P4A-P4Z, P4A-P4Z, PAA-PIZ
| codigo_ISO = 530 / ANT / AN, 533 / ABW / AW, 528 / NLD / NL
| miembro_de = [[UE]], [[OTAN]], [[ONU]], [[OCDE]], [[OSCE]]
| notas =
}}
O '''Reino d'os Países Baixos''' ([[idioma neerlandés|neerlandés]] ''Koninkrijk der Nederlanden'') ye una federación establita en [[1954]] que, actualment, ye formata por quatre países y tres municipios especials. Os quatre países constituyents son: [[Aruba]], [[Curaçao]], [[Sint Maarten]] y os propios [[Países Baixos]] (''Nederland'', seguntes l'[[idioma neerlandés]], ye o territorio a on se troban as autoridatz d'o reino y a o que perteneixen os municipios especials de [[Bonaire]], [[Saba]] y [[Sint Eustatius]]). Ye, amás, una monarquía con una reina a la cabeza d'o estato. Ista monarquía federal fue constituita baixo o estatuto d'o [[8 d'octubre]] de 1954, quan os Países Baixos perdioron as suyas zagueras posesiones d'[[ultramar]] y pasaron a decir-se Reino d'os Países Baixos chunto con os territorios que quedaban encara en a suya posesión.
== Países ==
* Os ''[[Países Baixos]]'' son un estato unitario descentralizato administrato por un monarca y un consello de menistros. O pueblo ye representato en o ''Staten-generaal'', que se divide en una [[cambra de representants]] y una cambra de [[senato]]. Os Países Baixos son dividitos en dotze provincias: [[Provincia de Groningen|Groningen]], [[Frisia]], [[Drenthe]], [[Overijssel]], [[Gelderland]], [[Provincia d'Utrecht|Utrecht]], [[Flevoland]], [[Holanda Septentrional]], [[Holanda Meridional]], [[Zelanda]], [[Brabant Septentrional]] y [[Limburgo (Países Baixos)|Limburgo]] y dende o [[10 d'octubre]] de [[2010]] encluye os municipios especials de [[Bonaire]], [[Saba]], [[Sint Eustatius]]<ref name=stabroek>{{en}} [http://www.stabroeknews.com/2010/news/regional/10/09/netherlands-antilles-no-more/ Netherlands Antilles no more]</ref><ref name=dutchnews>{{en}} [http://www.dutchnews.nl/news/archives/2010/10/dutch_caribbean_islans_get_new.php Dutch Caribbean islands get new status Dutchnews]</ref><ref name=RNederland>{{es}} [http://www.rnw.nl/espanol/article/el-final-de-las-antillas-holandesas El final de las Antillas Holandesas]. Radio Nederland</ref>
* ''[[Aruba]]'' ye un estato unitario centralizato dende [[1986]] que poseye o suyo propio gubierno (representato por o [[Primer Menistro d'Aruba]]<ref name=stabroek /><ref name=dutchnews /><ref name=RNederland />) y o consello de menistros, o monarca d'os Países Baixos ye representato por o [[Gubernador d'Aruba]]. O pueblo ye representato en o [[Parlamento d'Aruba]]. Aruba no tien divisions administrativas.
* ''[[Curaçao]]'' ye un estato unitario centralizato dende 2010 que poseye o suyo propio gubierno (representato por o [[Primer Ministro de Curaçao]]<ref name=stabroek /><ref name=dutchnews /><ref name=RNederland />) y o consello de menistros, o monarca d'os Países Baixos ye representato por o [[Gubernador de Curaçao]]. O pueblo ye representato en o [[Parlamento de Curaçao]]. Curazao no tien divisions administrativas.
* [[Sint Maarten]] ye un estato unitario centralizato dende 2010 que poseye o suyo propio gubierno (representato por o [[Primer Ministro de Sint Maarten]]<ref name=stabroek /><ref name=dutchnews /><ref name=RNederland />) y o consello de menistros, o monarca d'os Países Baixos ye representato por o [[Gubernador de Sint Maarten]]. O pueblo ye representato en o [[Parlamento de Sint Maarten]]. Sint Maarten no tien divisions administrativas.
{| class="wikitable" border="1"
! !!País!! N° d'habitants !! Aria !! Densidat !! Moneda
|-- align="right" style="background-color:#ffffff;"
|[[Imachen:Flag of the Netherlands.svg|border|30px]]
|align="left" | [[Países Baixos]] || 16.316.000 (enero de 2005) || 41.526 km² || 393 /km² ||[[Euro]] (EUR) y [[Dólar estausunidense]] (USD)<ref name=Sxmislandtime>{{en}} [http://www.sxmislandtime.com/index.php?Itemid=76&catid=31:general&id=10606:introduction-of-the-us-dollar-on-bonaire-st-eustatius-and-saba-&option=com_content&view=article Introducción d'o dólar estausunidense en os municipios especials]</ref>
|-- align="right" style="background-color:#ffffff;"
|[[Imachen:Flag of Curaçao.svg|border|30px]]
|align="left" | [[Curaçao]] || 141,766 (2009) || 444 km² || 319 /km² || [[Florín d'as Antillas Neerlandesas]] (ANG)
|-- align="right" style="background-color:#ffffff;"
|[[Imachen:Flag of Aruba.svg|border|30px]]
|align="left" | [[Aruba]] || 103,065 (2010) || 193 km² || 534 /km² || [[Florín arubenyo]] (AWG)
|-- align="right" style="background-color:#ffffff;"
|[[Imachen:Flag of Sint Maarten.svg|border|30px]]
|align="left" | [[Sint Maarten]] || 40,917 (2010) || 34 km² || 1203 /km² ||[[Florín d'as Antillas Neerlandesas]] (ANG)
|}
==Referencias==
{{listaref}}
{{Reino d'os Países Baixos}}
[[Categoría:Países Baixos]]
qcvc3wgu0bo70brlaq5g2rv7x9bmdfh
Samartín del Rei Aurelio
0
99192
1842056
1777781
2022-08-12T08:34:21Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de localidat d'Espanya
|nombre = Samartín del Rei Aurelio
|nombre_oficial =
|de = d'
|entidat = Concello
|bandera =
|escudo = Escudo de San Martín del Rey Aurelio.svg
|escudo_grandaria = 70px
|imachen = [[image:Plaza sotrondio.jpg|250px|Plaza de Sotrondio]]<br />Plaza de Sotrondio.
|comunidat = Asturias
|comarca =
|distancia =
|ta = Oviedo
|superficie = 56,13
|altaria =
|población =
|calendata =
| cod_provincia = 33
| cod_municipio = 060
|cp = 33950
|chentilicio =
|ríos =
|web =
|situación =
| latd = 43|latm = 16.4|lats = |latNS = N
| longd= 5|longm = 36.8|longs= |longEW= W
|mapa_loc=Asturias
}}
'''Samartín del Rei Aurelio''' ye un [[Municipio|concello]] [[Prencipato d'Asturias|asturiano]], situato en la [[Comarcas d'Asturias|comarca]] d'[[comarca d'o Nalón|Nalón]] y [[partito chudicial]] de [[Llaviana]]. La suya capital ye lo lugar de [[Sotrondio]], en la [[Parroquia (civil)|parroquia]] de [[Samartín]].
La suya [[Población humana|población]] ye de 18.286 habitants ([[2011]]), en una [[superficie]] de 56,13 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 325,78 hab/km².
== Cheografía ==
=== Parroquias ===
Lo concello de Samartín del Rei Aurelio ye dividiu en [[Parroquia (civil)|parroquias]]:
*[[Blimea]].
*[[Cocañín]].
*[[Samartín (Samartín del Rei Aurelio)|Samartín]].
*[[San Andrés de Llinares]].
*[[Santa Bárbola]].
=== Mugas ===
Lo suyo [[termin municipal]] muga a lo norte con [[Sieru]], a l'este con [[Llaviana]] y [[Bimenes]], a l'ueste con [[Llangréu]] y a lo sud con [[Mieres]] y Llaviana
== Luengas y parlas ==
En Samartín del Rei Aurelio se charra l'[[astur-leyonés]], en grau abanzau de sustitución por part de l'[[idioma castellán]]. La [[parla (lingüistica)|parla]] astur-leyonesa de Samartín del Rei Aurelio se clasifica en l'[[asturleyonés central|astur-leyonés central]], a on s'incluye l'[[asturián central]].
{{Municipios d'o Nalón}}
[[Categoría:Localidatz d'Asturias]]
itkzaxwm0ro1mnx5ghtuyrxwg8wfgz6
Teberga
0
99271
1842054
1777797
2022-08-12T08:33:50Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de localidat d'Espanya
|nombre = Teberga
|nombre_oficial =
|de = d'
|entidat = Concello
| bandera= Bandera de Teverga.svg
| escudo= Escudo de Teverga.svg
|escudo_grandaria = 70px
|imachen = [[image:San Pedro de Teverga 1.jpg|250px|Ilesia de Sant Per de Teberga]]<br />[[Ilesia de Sant Per de Teverga]].
|comunidat = Asturias
|comarca = Comarca d'Oviedo
|distancia =
|ta = Oviedo
|superficie = 168,86
|altaria =
|población =
|calendata =
| cod_provincia = 33
| cod_municipio = 072
|cp = 33111
|chentilicio =
|ríos =
|web =
|situación =
| latd = 43|latm = 9|lats = |latNS = N
| longd= 6|longm = 6|longs= |longEW= W
|mapa_loc=Asturias
}}
'''Teberga''' (en castellán, ''Teverga'') ye un [[Municipio|concello]] [[Prencipato d'Asturias|asturiano]], situato en la [[Comarcas d'Asturias|comarca]] d'[[Comarca d'Oviedo|Oviedo]] y [[partito chudicial]] de [[Grau (Asturias)|Grau]]. La suya capital ye lo lugar de [[La Plaza (Teberga)|La Plaza]], en la [[Parroquia (civil)|parroquia]] de [[La Plaza (Teberga)|La Plaza]].
La suya [[Población humana|población]] ye de 1.929 habitants ([[2011]]), en una [[superficie]] de 168,86 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 11,42 hab/km².
== Cheografía ==
=== Parroquias ===
Lo concello de Teberga ye dividiu en 13 [[Parroquia (civil)|parroquias]]:
* [[Barriu (Teberga)|Barriu]].
* [[Carrea]].
* [[La Foceicha]].
* [[Parmu]].
* [[La Plaza (Teberga)|La Plaza]].
* [[Rieḷḷu]].
* [[San Salvador d'Alesga]].
* [[Santianes (Teberga)|Santianes]].
* [[Taxa]].
* [[Torce]].
* [[Urria]].
* [[Viḷḷamayor]].
=== Mugas ===
Lo suyo [[termin municipal]] muga a lo norte con [[Balmonte]], [[Grau (Asturias)|Grau]], [[Yernes y Tameza]], y [[Proaza]], a lo sud con la [[Provincia de Leyón]], a l'ueste con [[Somiedu]] y a l'este con [[Quirós]] y [[Proaza]].
== Luengas y parlas ==
En Teberga se charra l'[[astur-leyonés]], en grau abanzau de sustitución por part de l'[[idioma castellán]]. La [[parla (lingüistica)|parla]] astur-leyonesa de Teberga se clasifica en l'[[asturleyonés occidental|astur-leyonés occidental]], a on s'incluye l'[[asturián occidental]].
{{Municipios d'a comarca d'Oviedo}}
[[Categoría:Localidatz d'Asturias]]
kplnluf4q29p9b2qcalllwnkiz8a6cq
Siero (Asturias)
0
99286
1842055
1777807
2022-08-12T08:34:11Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
:''Este articlo tracta sobre lo concello asturián de '''Siero'''. Pa atros usos de la parola '''Siero''' vaiga a '''[[Siero (desambigación)]]'''.''
{{Ficha de localidat d'Espanya
|nombre = Siero
|nombre_oficial =
|de = d'
|entidat = Concello
| bandera = Siero_flag.svg
| escudu = Escudo de Siero.svg
|escudo_grandaria = 70px
|imachen = [[Imachen:Casa del Conceyu de Siero.JPG|250px|Casa de lo Concello de Siero]]<br />Casa de lo Concello de Siero.
|comunidat = Asturias
|comarca = Comarca d'Oviedo
|distancia =
|ta = Oviedo
|superficie = 211,23
|altaria =
|población =
|calendata =
| cod_provincia = 33
| cod_municipio =
|cp = 33510
|chentilicio =
|ríos =
|web =
|situación =
|latd=
|mapa_loc=Asturias
}}
'''Siero''' ye un [[Municipio|concello]] [[Prencipato d'Asturias|asturiano]], situau en la [[Comarcas d'Asturias|comarca]] d'[[Comarca d'Oviedo|Oviedo]] y [[partito chudicial]] de [[Siero (partito chudicial)|Siero]]. La suya capital ye lo lugar de [[La Pola Siero]], en la [[Parroquia (civil)|parroquia]] de [[La Pola Siero]].
La suya [[Población humana|población]] ye de 52.094 habitants ([[2011]]), en una [[superficie]] de 211,23 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 246,19 hab/km².
== Cheografía ==
=== Parroquias ===
Lo concello de Siero ye dividiu en 29 [[Parroquia (civil)|parroquias]]:
[[Imachen:Mapa del Conceyu de Siero.png|thumb|100px|Mapa parroquial de Siero]]
{| border=0
|
* [[Samartindianes]].
* [[Aramil]].
* [[El Cuto]].
* [[Carbayín]].
* [[Argüeyes]].
* [[Samiguel (Siero)|Samiguel]].
* [[Valbona (Asturias)|Valbona]].
* [[La Carrera (Siero)|La Carrera]].
* [[Ceis]].
* [[La Collá (Siero)|La Collá]].
||
* [[Collao]].
* [[Santa Marina]].
* [[Feleches]].
* [[Granda (Siero)|Granda]].
* [[Hevia (Siero)|Hevia]].
* [[Lieres]].
* [[Llimanes (Siero)|Llimanes]].
* [[Llugones]].
* [[Marcenao]].
* [[Muñó]].
||
* [[La Paranza]].
* [[La Pola (Siero)|La Pola Siero]].
* [[Tiñana]].
* [[Valdesoto]].
* [[Samartino]].
* [[Viella (Asturias)|Viella]].
* [[Santolaya de Vixil]].
* [[Santa Marta Carbayín]].
* [[Trespando]].
|}
=== Mugas ===
Lo suyo [[termin municipal]] muga a lo norte con [[Xixón]], a l'este con [[Villaviciosa]], [[Sariegu]], [[Nava (Asturias)|Nava]], y [[Bimenes]], a lo sud con los concellos de [[Llangréu]] y [[Samartín del Rei Aurelio]], y por l'ueste con [[Oviedo]] y [[Llanera]].
== Luengas y parlas ==
En Siero se charra l'[[astur-leyonés]], en grau abanzau de sustitución por part de l'[[idioma castellán]]. La [[parla (lingüistica)|parla]] astur-leyonesa de Siero se clasifica en l'[[asturleyonés central|astur-leyonés central]], a on s'incluye l'[[asturián central]].
{{Municipios d'a comarca d'Oviedo}}
[[Categoría:Localidatz d'Asturias]]
6xnb7n2wyjdsamm4u86szio20m5e5ar
Districto de Les Andelys
0
100178
1842034
1829445
2022-08-12T04:33:56Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de districto de Francia
|nomarr=Districto de Les Andelys
|nombre_oficial = Arrondissement des Andelys
|nombre_luenga = Arroundîment des Aundelys
|image=Locator map of Arrondissement Les Andelys 2019.png
|rég=[[Normandía]]
|dépt=[[Eure]]
|nbca=8
|nbco=185
|subprefectura=[[Les Andelys]]
|sans=176510
|hect= 157 254
|km²= 1 572.54
|dens= 112
}}
O '''districto de Les Andelys''' (en [[Idioma francés|francés]] ''arrondissement des Andelys'', en [[idioma normando|normando]] ''arroundîment des Aundelys'') ye un [[Districtos de Francia|districto]] d'o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] d'[[Eure]] y [[Rechions de Francia|rechión]] de [[Normandía]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 157.254 habitants en una [[superficie]] de 1.572,54 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 112 hab/km².
A [[Capital (politica)|capital]] d'o districto ye a [[subprefectura]] de [[Les Andelys]], y en fan parte 8 [[Cantons de Francia|cantons]] y 185 [[Comunas de Francia|comunas]].
== Lista de cantons de Les Andelys ==
* [[Cantón de Les Andelys]].
* [[Cantón de Gaillon]].
* [[Cantón de Gisors]].
* [[Cantón de Louviers]].
* [[Cantón de Neubourg]] (parti).
* [[Cantón de Pont-de-l'Arche]].
* [[Cantón de Romilly-sur-Andelle]].
* [[Cantón de Val-de-Reuil]].
[[Categoría:Cheografía d'Eure]]
[[Categoría:Districtos de Francia|Andelys, Les]]
fts70x6nil5ao9ynpzayi6dvyy7vt0y
Districto de Bernay
0
100180
1842033
1829446
2022-08-12T04:33:53Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de districto de Francia
|nomarr=Districto de Bernay
|nombre_oficial = Arrondissement de Bernay
|nombre_luenga = Arroundîment de Bernay
|image=Locator map of Arrondissement Bernay 2019.png
|rég=[[Normandía]]
|dépt=[[Eure]]
|nbca=9
|nbco=297
|subprefectura=[[Bernay (Eure)|Bernay]]
|sans=264 972
|hect=
|km²=3 936
|dens= 67
}}
O '''districto de Bernay''' (en [[Idioma francés|francés]] ''arrondissement de Bernay'', en [[idioma normando|normando]] ''arroundîment de Bernay'') ye un [[Districtos de Francia|districto]] d'o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] d'[[Eure]] y [[Rechions de Francia|rechión]] de [[ Normandía]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 264.972 habitants en una [[superficie]] de 3.936 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 67 hab/km²
A [[Capital (politica)|capital]] d'o districto ye a [[subprefectura]] de [[Bernay (Eure)|Bernay]], y en fan parte 9 [[Cantons de Francia|cantons]].
== Lista de cantons de Bernay ==
* [[Cantón de Bernay]].
* [[Cantón de Beuzeville]].
* [[Cantón de Bourg-Achard]].
* [[Cantón de Grand Bourgtheroulde]].
* [[Cantón de Breteuil (Eure)|Cantón de Breteuil]] (parti).
* [[Cantón de Brionne]].
* [[Cantón de Conches-en-Ouche]] (parti).
* [[Cantón de Neubourg]] (parti).
* [[Cantón de Pont-Audemer]].
[[Categoría:Cheografía d'Eure]]
[[Categoría:Districtos de Francia|Bernay]]
j941x5uk0j3zthaphgfti1rugn4vaeb
Districto d'Evreus
0
100181
1842035
1829447
2022-08-12T04:33:59Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de districto de Francia
|nomarr=Districto d'Evreus
|nombre_oficial = Arrondissement d'Évreux
|nombre_luenga = Arroundîment d'Évreux
|image=Locator map of Arrondissement Évreux 2019.png
|rég=[[Normandía]]
|dépt=[[Eure]]
|nbca=10
|nbco=103
|prefectura=[[Evreus]]
|sans=214 522
|année=2005
|hect=
|km²=1.010
|dens=211
}}
O '''districto d'Evreus''' (en [[Idioma francés|francés]] ''arrondissement d'Évreux'', en [[idioma normando|normando]] ''arroundîment d'Évreux'') ye un [[Districtos de Francia|districto]] d'o [[Departamentos de Francia|departamento]] [[Francia|francés]] d'[[Eure]] y [[Rechions de Francia|rechión]] de [[Normandía]].
A suya [[Población humana|población]] ye de 214.522 habitants en una [[superficie]] de 1.010 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 211 hab/km².
A [[Capital (politica)|capital]] d'o districto ye a [[prefectura]] d'[[Evreus]], y en fan parte 10 [[Cantons de Francia|cantons]].
== Lista de cantons d'Evreus ==
* [[Cantón de Breteuil (Eure)|Cantón de Breteuil]] (parti).
* [[Cantón de Conches-en-Ouche]] (parti).
* [[Cantón d'Evreus-1]].
* [[Cantón d'Evreus-2]].
* [[Cantón d'Evreus-3]].
* [[Cantón de Neubourg]] (parti).
* [[Cantón de Pacy-sur-Eure]].
* [[Cantón de Saint-André-de-l'Eure]].
* [[Cantón de Verneuil d'Avre et d'Iton]].
* [[Cantón de Vernon]].
[[Categoría:Cheografía d'Eure]]
[[Categoría:Districtos de Francia|Evreus]]
5ef2er455y8iwi1ssg7zfcvj3ihyglo
Wikipedia:Usuarios activos
4
108626
1842025
1841779
2022-08-11T11:59:49Z
Jembot
32402
Bot: Actualizando ranking
wikitext
text/x-wiki
{{/begin|500}}
|-
| 1 || [[User:Willtron|Willtron]] (Admin) || [[Special:Contributions/Willtron|{{formatnum:491}}]]
|-
| 2 || [[User:Cembo123|Cembo123]] (Admin) || [[Special:Contributions/Cembo123|{{formatnum:60}}]]
|-
| 3 || [[User:Iggy1975|Iggy1975]] || [[Special:Contributions/Iggy1975|{{formatnum:14}}]]
|-
| 4 || [[User:Janbery|Janbery]] || [[Special:Contributions/Janbery|{{formatnum:5}}]]
|-
| 5 || [[User:EduardoGG|EduardoGG]] || [[Special:Contributions/EduardoGG|{{formatnum:5}}]]
|-
| 6 || [[User:Elia Di Sousa|Elia Di Sousa]] || [[Special:Contributions/Elia Di Sousa|{{formatnum:5}}]]
|-
| 7 || [[User:Aacases|Aacases]] || [[Special:Contributions/Aacases|{{formatnum:4}}]]
|-
| 8 || [[User:777sms|777sms]] || [[Special:Contributions/777sms|{{formatnum:4}}]]
|-
| 9 || [[User:FMSky|FMSky]] || [[Special:Contributions/FMSky|{{formatnum:3}}]]
|-
| 10 || [[User:Cruzate1492|Cruzate1492]] || [[Special:Contributions/Cruzate1492|{{formatnum:2}}]]
|-
| 11 || [[User:Túrelio|Túrelio]] || [[Special:Contributions/Túrelio|{{formatnum:1}}]]
|-
| 12 || [[User:Andre Engels|Andre Engels]] || [[Special:Contributions/Andre Engels|{{formatnum:1}}]]
|-
| 13 || [[User:Zumalabe|Zumalabe]] || [[Special:Contributions/Zumalabe|{{formatnum:1}}]]
|-
| 14 || [[User:Mtarch11|Mtarch11]] || [[Special:Contributions/Mtarch11|{{formatnum:1}}]]
|-
| 15 || [[User:Ciaran.london|Ciaran.london]] || [[Special:Contributions/Ciaran.london|{{formatnum:1}}]]
|-
| 16 || [[User:Qwerty181522|Qwerty181522]] || [[Special:Contributions/Qwerty181522|{{formatnum:1}}]]
|-
| 17 || [[User:Forest576|Forest576]] || [[Special:Contributions/Forest576|{{formatnum:1}}]]
|-
| 18 || [[User:N9602|N9602]] || [[Special:Contributions/N9602|{{formatnum:1}}]]
|-
| 19 || [[User:Mashkawat.ahsan|Mashkawat.ahsan]] || [[Special:Contributions/Mashkawat.ahsan|{{formatnum:1}}]]
|-
| 20 || [[User:Martin Macha 2111|Martin Macha 2111]] || [[Special:Contributions/Martin Macha 2111|{{formatnum:1}}]]
|-
| 21 || [[User:Estevoaei|Estevoaei]] || [[Special:Contributions/Estevoaei|{{formatnum:1}}]]
|-
| 22 || [[User:SaoPauloehumacracolandia|SaoPauloehumacracolandia]] || [[Special:Contributions/SaoPauloehumacracolandia|{{formatnum:1}}]]
|-
| 23 || [[User:-Lemmy-|-Lemmy-]] || [[Special:Contributions/-Lemmy-|{{formatnum:1}}]]
|-
| 24 || [[User:Jarash|Jarash]] || [[Special:Contributions/Jarash|{{formatnum:1}}]]
|-
| 25 || [[User:Εὐθυμένης|Εὐθυμένης]] || [[Special:Contributions/Εὐθυμένης|{{formatnum:1}}]]
|-
| 26 || [[User:StomboyCarGeek|StomboyCarGeek]] || [[Special:Contributions/StomboyCarGeek|{{formatnum:1}}]]
{{/end}}
g8rzocefjf5t65r0lhl1ruv0i5y49w1
Luengas italo-dalmatas
0
113190
1842045
1835860
2022-08-12T08:30:11Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de familia lingüistica
|nombre= Luengas italo-dalmatas
|atros nombres= Luengas romances centrals
|etnia=
|rechión= [[Italia]], [[Corcega]] y [[Croacia]]
|color=lawngreen
|familia1= [[Luengas indo-europeas|Indo-europeas]]
|familia2= [[Luengas romances|Romances]]
|familia3= '''Italo-dalmatas'''
|familia4=
|protoluenga = [[Latín]]
|sub1= [[Idioma dalmata|Dalmata]]
|sub2= [[Idioma istriot|Istriot]]
|sub3= [[Luengas italianas centro-meridionals|Italianas centro-meridionals]]
|sub4=
|iso5 = roa
|linguasphere=
|glotto= ital1286
|mapa=
|descripción mapa=
}}
As '''luengas italo-dalmatas''' u '''luengas romances centrals''' son un grupo de [[luengas romances]] charradas en [[Italia]], [[Corcega]] y, d'antis mas, en a costa [[Dalmacia|dalmata]] de [[Croacia]].
As luengas italo-dalmatas se pueden dividir en:<ref name=Glottolog2.3>Hammarström, Harald & Forkel, Robert & Haspelmath, Martin & Nordhoff, Sebastian. 2014. [http://glottolog.org/resource/languoid/id/ital1286 "Italo-Dalmatian" Glottolog 2.3]. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.</ref>
*Italo-romances, que incluyen a mayoría d'as luengas centrals y meridionals italianas.
*Dalmato-romances, que incluyen o [[idioma dalmata|dalmata]] y l'[[idioma istriot|istriot]].
Por un regular s'acepta a existencia de quatre brancas prencipals d'as [[luengas romances]] que son as [[luengas romances occidentals|occidentals]], as italo-dalmatas, o [[idioma sardo|sardo]] y as [[luengas romances orientals|orientals]]. Manimenos existen atras opcions ta clasificar as luengas italo-dalmatas:
* As luengas italo-dalmatas se clasifican a vegadas aintro d'as [[luengas romances orientals]] (que incluyen o [[idioma rumán|rumán]]), divididas en as brancas occidental, sardo y oriental.
* As luengas italo-dalmatas se clasifican a vegadas aintro d'as [[luengas romances occidentals]] (que incluyen os luengas galo-romances y ibero-romances) como [[luengas romances italo-occidentals|italo-occidental]], divididas en as brancas italo-occidental, sardo y oriental.
* As luengas italo-romances se clasifican a vegadas aintro d'as luengas italo-occidentals, con o dalmata incluyiu en o grupo romance oriental, divididas en as brancas italo-occidental, sardo y oriental.
* O [[Idioma corso|corso]] (d'o italo-dalmata) y o [[idioma sardo|sardo]] s'agrupan a vegadas formando as [[luengas romances meridionals]] u romances insulars, divididas en as brancas occidental, italo-dalmata, meridional y oriental.
==Clasificación==
Basando-se en a [[intelichibilidat mutua]], Dalby lista quatre luengas: o [[idioma corso|corso]], [[idioma italián|o italián]] (toscán–central), o [[idioma napolitán|napolitán]]–[[idioma secilián|secilián]], y o [[idioma dalmata|dalmata]].<ref name=Dalby>David Dalby, 1999/2000, ''The Linguasphere register of the world's languages and speech communities.'' Observatoire Linguistique, Linguasphere Press. Volume 2. Oxford.[http://www.linguasphere.info/?page=chain&id_chain=1017077]</ref>. Una clasificación mas detallada de luengas y dialectos incluye os siguients grupos:
===Dalmato-romance===
*L'[[idioma dalmata]], charrau en a rechión de [[Dalmacia]], en [[Croacia]]. Desapareixió en o sieglo XIX.
**Variedatz rechionals d'o dalmata yeran o [[Ragusa|ragusán]], o [[Dalmata vegliota|vegliota]] y o [[Chadra|chadrán]].
*L'[[Idioma istriot|istriot]], charrau en a [[Istria|peninsula d'Istria]] en [[Croacia]], [[Eslovenia]] y [[Italia]]. A vegadas se considera que l'istriot no fa parti d'o grupo italo-dalmata.
===Italo-romance===
Bi ha quatre grupos prencipals de dialectos o luengas italianas centro-meridionals:
*[[Italián toscán|Toscano]]-[[idioma corso|corso]]: grupo de dialectos charraus en a rechión italiana de [[Toscana]] y a isla francesa de [[Corcega]].
**Dialectos toscans septentrionals:
***O [[Italián florentín|florentín]], charrau en a ciudat de [[Florencia]] constituye l'alazet de l'actual [[idioma italián|italián stándard]].
*** Atros dialectos como o ''pistoiese''; o ''pesciatino'' u ''valdinievolese''; o ''lucchese''; o ''versiliese''; o ''viareggino''; o ''pisano-livornese''.
**Dialectos toscans meridionals:
***Dialectos ''aretino-chianaiolo'', ''senese'', ''grossetano''.
**O [[Idioma corso|corso]] charrau en [[Corcega]], se creye que desciende prencipalment d'o toscán.<ref name="Harris">Harris, Martin; Vincent, Nigel (1997). Romance Languages. London: Routlegde. ISBN 0-415-16417-6.</ref>
***O [[Corso gallurés|gallurés]] y [[Corso sasarés|sasarés]] charraus en o norte d'a isla de Cerdenya, se consideran dialectos d'o corso.
*O [[italián central]] u dialectos latino-umbrio-marquián: charraus prencipalment en as rechions de [[Lazio]] (incluyindo [[Roma]]); [[Umbría]]; [[Marcas]] centrals y una chicota parti d'os [[Abruzos]] y a [[Toscana]].
**O [[Italián central romanesco|romanesco]] charrau en [[Roma]] y o Lazio.
**O dialecto de Castelli Romani charrau en [[Castelli Romani]], en a provincia de Roma, Lazio.
**O dialecto de Tuscia u Viterbo charrau en a [[provincia de Viterbo]], [[Lazio]].
**O ''ciociaro'' charrau en [[Ciociaria]] en a [[provincia de Frosinone]], Lazio.
**O ''umbrio'' charrau en [[Umbría]].
**O [[Italián marquián|marquián central]] charrau en as [[Marcas]] centrals.
**O [[Italián central sabino|sabino]] charrau en a ciudat de [[L'Aquila]] ([[Abruzos]]) y a [[provincia de Rieti]] (Lazio).
*O [[italián meridional]] u [[idioma napolitán]] charrau en o sud d'as [[Marcas]]; sud de [[Lazio]]; [[Abruzos]]; [[Molise]]; [[Campania]] (incluyindo [[Nápols]]); [[Basilicata]]; y o norte tanto d'[[Apulia]] como de [[Calabria]].
**O dialecto [[idioma napolitán|napolitán campano]], [[napolitán irpino]], y lazial meridional charraus en [[Nápols]] y [[Campania]]; y o sud de [[Lazio]].
**L'[[idioma napolitán|abruzés]]-marquián meridional: charrau en a rechión d'os [[Abruzos]] y a o sud d'as [[Marcas]].
**O [[Napolitán molisán|molisán]] charrau en a rechión de [[Molise]].
**O ''basilicatino'' u lucanián charrau en a rechión de [[Basilicata]], tamién conoixida como Lucania.
**O ''pugliese'' u pullán charrau en o norte d'a rechión de [[Pulla]].
**O [[Napolitán cosentino|cosentino]] tamién conoixiu como calabrés septentrional<ref name=calabrian /> charrau en a [[provincia de Cosenza]], a o norte de [[Calabria]].
*[[Luengas siculo-calabro-salentinas|Italián extremo-meridional]] u [[idioma secilián]] charrau en a isla de [[Secilia]], en o sud d'as rechions de [[Calabria]] y [[Pulla]], y en bellas zonas de [[Campania]].
**O [[Idioma secilián|secilián]], charrau en a isla de [[Secilia]] y dividido en secilián occidental; metafonetica central; metafonetica sudoriental; ennese; nonmetafonetica oriental y messinese.
** Dialectos secilians en atras islas como o dialecto d'Isole Eolie, en as islas eolias, y o ''pantesco'', en a isla de Pantelleria.
**O ''calabro'',<ref name="calabrian">En italián ''Calabrese (pl. Calebresi).'' Sinonimos: ''Calabro, Calabra, Calabri, calabre'' (m., f., m.pl., f.pl.). Secilián: ''calabbrìsi, calavrìsi''.</ref> u calabrés central meridional:<ref name="calabrian" /> grupo de dialectos charraus en arias centralsy meridionals d'a rechión de [[Calabria]].
**O [[Secilián salentino|salentino]] charrau en [[Salento]] rechión d'o sud de [[Pulla]].
**O [[Napolitán celendano|celendano meridional]] (a vegadas clasificau como un dialecto campano) charrau en a parti meridional de [[Cilento]], que ye o sud d'a [[provincia de Salerno]], en a rechión de Campania.
Amás, se charran bellas [[luengas galo-italicas]] en a parti centro-meridional d'Italia.
===Chodigo-italián===
As [[luengas chodigo-italianas]] son as variedatz d'o italián que yera charradas por as comunidatz chodigas d'[[Italia]] y [[Corfu]] y [[Zakynthos]], en as [[Islas Chonicas]], entre os sieglos X y XX.
==Se veiga tamién==
*[[Luengas d'Italia]]
*[[Idioma italián]]
*[[Dialectos italians]]
==Referencias==
{{listaref}}
[[Categoría:Luengas italo-dalmatas|*]]
38x4vixp7qnxwpu846xh8ugnf3nm5gy
Diminutivos en baverán
0
113310
1842049
1823093
2022-08-12T08:32:05Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
Os '''diminutivos en baverán''' se fan servir pa matizar o significau d'una parola d'una traza que a parola derivata tienga un significau de menor mida u de menor importancia.
==Formación d'o diminutivo==
A formación d'o [[diminutivo]] en l'[[idioma baverán]] se fa con os [[sufixo]]s ''-àl'', ''-l'', ''-e'', ''-ei'' y ''-i''.
===Parolas rematadas en ''-à''===
Muitas parolas que rematan en ''-à'' fan o diminutivo adhibindo una ''-l'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Briàddà || Briàddà'''l''' || ''chirmán''
|-
| Dechddà || Dechddà'''l''' || ''filla''
|-
| Dià || Dià'''l''' || ''puerta''
|-
| Kufà || Kufà'''l''' || ''maleta''
|-
| Schnià || Schnià'''l''' || ''cuerda''
|-
| Schwesddà || Schwesddà'''l''' || ''chirmana''
|-
| Vaddà || Vaddà'''l''' || ''pai''
|-
|}
===Parolas rematadas en vocals===
As parolas que rematan en vocals fan a vegadas o diminutivo adhibindo ''-le'', encara que tamién admiten a variant stándard ''-àl'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo 1!!Diminutivo 2!!Aragonés
|-
| Buà || Buà'''le''' || Buw'''àl''' || ''nino''
|-
| Frau || Frau'''le''' || Frau'''àl''' || ''muller''
|-
|}
Bi ha excepcions a iste regle como ''Schnä'' (''nieu'') que fa o diminutivo como ''Schnäwàl'' (a "w" se trobaba en l'[[alto alemán medieval]]) u ''Kaffä'' (''café'') que fa o diminutivo como ''Kaffäzàl''.
===Parolas rematadas en ''-b''===
As parolas que rematan en ''-b'' cambean ista rematanza por una ''w'' y adhiben a rematanza ''-àl'' u vocalizan a ''-l'' final quedando una ''-e'' u ''-i'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo 1!!Diminutivo 2!!Aragonés
|-
| Loàb || Loàw'''àl''' || Loàw'''e''' u Loàw'''i''' || ''focaza'', ''queso''
|-
| Weib || Weiw'''àl''' || Weiw'''e''' u Weiw'''i''' || ''muller''
|-
|}
===Parolas rematadas en ''-bb'', ''-f'', ''-l'' u ''-m'' ===
As parolas que rematan en ''-bb'', ''-f'', ''-l'' u ''-m'' fan o diminutivo adhibindo ''-àl'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Àff || Àff'''àl''' || ''mono''
|-
| Bààm || Bààm'''àl''' || ''árbol''
|-
| Jobb || Jobb'''àl''' || ''mena de chaqueta''
|-
| Säbb || Säbb'''àl''' || ''Pero''
|-
| Schdàmm || Schdàmm'''àl''' || ''tronca''
|-
| Schdul || Schdul'''àl''' || ''siella''
|-
|}
===Parolas rematadas en ''-d'' u ''-dd''===
As parolas que rematan en ''-d'' u ''-dd'' fan o diminutivo adhibindo una ''-l'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Bàndd || Bàndd'''l''' || ''colla''
|-
| Blàd || Blàd'''l''' || ''fuella''
|-
| Gwàndd || Gwàndd'''l''' || ''vestiu''
|-
| Hiàd || Hiàd'''l''' || ''sombrero''
|-
| Kisdd || Kisdd'''l''' || ''caixa''
|-
| Liàd || Liàd'''l''' || ''canta''
|-
|}
Bellas d'istas parolas permiten tamién a variant con ''-àl'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Besdd || Besdd'''àl''' || ''poste''
|-
| Hiàd || Hiàd'''àl''' || ''sombrero''
|-
| Schdind || Schdind'''àl''' || ''hora''
|-
| Wind || Wind'''àl''' || ''viento''
|-
|}
===Parolas rematadas en ''-n''===
As parolas que rematan en ''-n'' fan o diminutivo adhibindo ''-dl'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Fàhn || Fàhn'''dl''' || ''bandera''
|-
| Hen || Hen'''dl''' || ''pirina''
|-
| Kànn || Kànn'''dl''' || ''charra''
|-
| Mànn || Mànn'''dl''' || ''hombre''
|-
|}
En quasi totz os casos istas parolas tamién admiten una variant d'o diminutivo con ''-dàl'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Mànn || Mànn'''dàl''' || ''hombre''
|-
| Kànn || Kànn'''dàl''' || ''charra''
|-
| Wein || Wein'''dàl''' || ''vin''
|-
|}
===Parolas rematadas en ''-r''===
As parolas que rematan en ''-r'' fan o diminutivo adhibindo una ''-l'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Bàr || Bàr'''l''' || ''par''
|-
| Hàr || Hàr'''l''' || ''pelo''
|-
| Schàr || Schàr'''l''' || ''estixeras''
|-
|}
===Parolas rematadas en ''-ch'', ''-g'', ''-gg'', ''-s'', ''-sch'', ''-x'' y ''-z''===
As parolas que rematan en ''-ch'', ''-g'', ''-gg'', ''-s'', ''-sch'', ''-x'' y ''-z'' fan o diminutivo adhibindo una ''-l'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Bix || Bix'''l''' || ''lata''
|-
| Dach || Dàch'''l''' || ''tellau''
|-
| Fàss || Fàss'''l''' || ''barril''
|-
| Glàs || Glàs'''l''' || ''veire''
|-
| Hais || Hais'''l''' || ''casa''
|-
| Hoiz || Hoiz'''l''' || ''fusta''
|-
| Muiz || Muiz'''l''' || ''bazo''
|-
| Bflànz || Bflànz'''l''' || ''planta''
|-
|}
Bellas parolas con istas rematanzas tamién fan o diminutivo adhibindo ''-àl'':
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Disch || Disch'''àl''' || ''mesa''
|-
| Ling || Ling'''àl''' || ''pulmón''
|-
| Mütz || Mütz'''àl''' || ''gorro''
|-
| Sogg || Sogg'''àl''' || ''calcetín''
|-
|}
==Parolas con forma de diminutivo==
Bi ha en [[idioma baverán|baverán]] parolas que nomás existen con forma de diminutivo.
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Baverán!!Alemán!!Aragonés
|-
| Blàd'''l''' || ''Blatt'' || ''fuella''
|-
| Boddschàmbb'''àl''' || ''Nachttopf'' || ''pichallo''
|-
| Bumm'''àl''' || ''einfältiger Mensch'' || ''melampo''
|-
| Bus'''sàl''', Buss'''l''', Buss'''i''' || ''Kuss'' || ''pochón''
|-
| Fleischbflànz'''l''' || ''Frikadelle'' || ''hamburguesa''
|-
| Gràch'''àl''' || ''Limonade'' || ''limonada''
|-
| Griàchàl || ''Krieche'' || ''planta rastrera''
|-
| Gscheid'''àl''' || ''Besserwisser'' || ''saputo''
|-
| Lüfd'''l''' || ''Luftmalerei'' || ''fresco (pintura)''
|-
| Mäd'''àl''', Màd'''l''' || ''Mädchen'' || ''Mesacha''
|-
| Nàg'''àl''' || ''Nelke'' || ''clavel''
|-
| Räh'''àl''' || ''Pfifferling'' || ''rebozuelo''
|-
| Ràd'''l''' || ''Fahrrad'' || ''becicleta''
|-
| Schäbb'''àl''' || ''Kinderrassel'' || ''cascabillo''
|-
| Schdumm'''àl''' || ''Stummer'' || ''Muto''
|-
| Schlauch'''àl''' || ''Schlauberger'' || ''peligarcero''
|-
|}
==Diminutivos en nombres propios==
Os nombres propios tamién tienen diminutivos, emplegaus por un regular entre a familia u amigos, que siguen os regles que s'han descrito en os apartaus anteriors.
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Nombre!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| Alois || Lois'''l''', Lois'''i''', Lois'''e''' || ''Loís''
|-
| Annemarie || Anàmi'''àl''' || ''Ana María''
|-
| Andreas || Ànd'''i''', Ànd'''e''' || ''Andreu''
|-
| Anton || Don'''i''', Don'''e''' || ''Antón''
|-
| Dionys || Donis'''l''' || ''Donisio''
|-
| Doris || Dorl'''e''' || ''Dorotea''
|-
| Grete || Gräd'''l''' || ''Greta''
|-
| Josef || Säbb'''àl''' || ''Chusé''
|-
| Katharina || Kàdd'''i''' || ''Caterina''
|-
| Kurt || Kuàdd'''i''' || ''Kurt''
|-
| Liese || Lies'''i''' || ''Isabel''
|-
| Marie || Marie'''le''' || ''María''
|-
| Michael || Mich'''àl''' || ''Miguel''
|-
| Peter || Bäd'''àl''' || ''Pero''
|-
| Petra || Bäd'''àl''' || ''Peironela''
|-
| Therese || Räs'''l''', Räs'''i''' || ''Tomás''
|-
| Rosa || Ros'''àl''' || ''Rosa''
|-
| Sebastian || Wàsdd'''l''', Wast'''i''', Wast'''e''' || ''Sebastián''
|-
| Simon || Simm'''àl''' || ''Simón''
|-
| Thomas || Dàmm'''àl''' || ''Tomás''
|-
| Wolfgang || Woif'''àl''', Gàng'''àl''' || ''Wolfgang''
|-
|}
==Diminutivos de verbos==
Bi ha tamién bells poquetz verbos que tienen una forma de diminutivo que cambea o suyo significau. En iste caso forman o diminutivo como os substantivos, encara que, por estar verbos, rematan en -n:
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:left;"
|+
!Verbo!!Diminutivo!!Aragonés
|-
| nàssn || nàss'''l'''n || ''plebisnar''
|-
| regn || reg'''àl'''n || ''esgotaciar''
|-
| schneim || schneiw'''àl'''n || ''nevusquiar''
|-
|}
==Bibliografía==
* ''"Bairische Grammatik"''. Ludwig Merkle. Hugendubel. [[Múnich]], 1975. ISBN 3-88034-127-3
{{Gramatica d'o baverán}}
[[Categoría:Morfolochía d'o baverán]]
[[Categoría:Diminutivos por idioma|Baverán]]
owvg4nmsoeednlnzwfdoh699sq8w9ps
Tomás Ostáriz
0
137186
1842029
1804352
2022-08-11T17:08:03Z
Cembo123
6885
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox esportistas
|nombre = Tomás Ostáriz
|imachen =
|grandaria imachen =
|piet de foto =
|embote =
|calendata naximiento = [[1927]]
|puesto naximiento = [[Imachen:Flag of Aragon.svg|20px]] [[Zaragoza]].
|calendata muerte = [[31 de chulio]] de [[2006]]
|puesto muerte =
|puesto residenzia =
|altaria =
|peso =
|man =
|profesional =
|millor puesto =
|esporte = Atletismo
|tetuls =
|premios=
|sitio web =
|anotazions =
}}
'''Tomás Ostáriz Forcén''', conoxiu esportivament como '''Tomás Ostáriz Forcén''' y naixiu de [[Zaragoza]] en [[1927]] y muerto o [[31 de chulio]] de [[2006]],<ref>{{es}} [https://celedoniogarcia.blogspot.com/2006/11/ha-muerto-tomas-ostariz.html ''Ha muerto Tomás Ostáriz''].</ref> estió un [[atleta]] [[Aragón|aragones]] especializau en prebas de larga distancia y de campo a traviesa que estió campión d'Espanya de [[maratón]] en as anyadas de [[1949]] y [[1950]], partecipó en mas edicions y aconsiguió o segundo puesto en 1951, 1953, 1955 y 1956. Tamién fue Campión d'Aragón de campo a traviesa en 1951, 1952, 1953 y 1955, y de 10.000 metros lisos en 1952.
== Referencias ==
{{listaref}}
<center>
{{start box}}
{{succession title|títol=[[Campionato d'Espanya d'Atletismo|Campionatos d'Espanya]]|color=FF0000}}
{{succession box
| predecesor = [[Imachen:Flag of the Valencian Community (2x3).svg|20px|]] [[José Blay]]
| títol = Campión d'Espanya de [[maratón]]
| periodo = [[1949]] y [[1950]]
| succesor = [[Imachen:Flag of Aragón.svg|20px|]] [[Pedro Sierra]]
}}
{{succession title|títol=[[Campionato d'Aragón de Campo a traviesa]]|color=FF0000}}
{{succession box
| predecesor = ?
| títol = Campión d'Aragón de campo a traviesa
| periodo = [[1951]], [[1952]] y [[1953]]
| succesor = ?
}}
{{succession box
| predecesor = ?
| títol = Campión d'Aragón de campo a traviesa
| periodo = [[1955]]
| succesor = ?
}}
{{succession title|títol=[[Campionato d'Aragón d'Atletismo]]|color=FF0000}}
{{succession box
| predecesor = ?
| títol = Campión d'Aragón de 10.000 metros lisos
| periodo = [[1952]]
| succesor = ?
}}
{{end box}}
</center>
{{DEFAULTSORT:Ostáriz, Tomás}}
[[Categoría:Corredors de fundo d'Aragón]]
[[Categoría:1927 (naixencias)]]
[[Categoría:2006 (muertes)]]
[[Categoría:Naixius de Zaragoza]]
gi7kpel42a0h58vt9q02jxpck1pkc07
1842030
1842029
2022-08-11T17:08:31Z
Cembo123
6885
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox esportistas
|nombre = Tomás Ostáriz
|imachen =
|grandaria imachen =
|piet de foto =
|embote =
|calendata naximiento = [[1927]]
|puesto naximiento = [[Imachen:Flag of Aragon.svg|20px]] [[Zaragoza]].
|calendata muerte = [[31 de chulio]] de [[2006]]
|puesto muerte =
|puesto residenzia =
|altaria =
|peso =
|man =
|profesional =
|millor puesto =
|esporte = Atletismo
|tetuls =
|premios=
|sitio web =
|anotazions =
}}
'''Tomás Ostáriz Forcén''', conoxiu esportivament como '''Tomás Ostáriz''' y naixiu de [[Zaragoza]] en [[1927]] y muerto o [[31 de chulio]] de [[2006]],<ref>{{es}} [https://celedoniogarcia.blogspot.com/2006/11/ha-muerto-tomas-ostariz.html ''Ha muerto Tomás Ostáriz''].</ref> estió un [[atleta]] [[Aragón|aragones]] especializau en prebas de larga distancia y de campo a traviesa que estió campión d'Espanya de [[maratón]] en as anyadas de [[1949]] y [[1950]], partecipó en mas edicions y aconsiguió o segundo puesto en 1951, 1953, 1955 y 1956. Tamién fue Campión d'Aragón de campo a traviesa en 1951, 1952, 1953 y 1955, y de 10.000 metros lisos en 1952.
== Referencias ==
{{listaref}}
<center>
{{start box}}
{{succession title|títol=[[Campionato d'Espanya d'Atletismo|Campionatos d'Espanya]]|color=FF0000}}
{{succession box
| predecesor = [[Imachen:Flag of the Valencian Community (2x3).svg|20px|]] [[José Blay]]
| títol = Campión d'Espanya de [[maratón]]
| periodo = [[1949]] y [[1950]]
| succesor = [[Imachen:Flag of Aragón.svg|20px|]] [[Pedro Sierra]]
}}
{{succession title|títol=[[Campionato d'Aragón de Campo a traviesa]]|color=FF0000}}
{{succession box
| predecesor = ?
| títol = Campión d'Aragón de campo a traviesa
| periodo = [[1951]], [[1952]] y [[1953]]
| succesor = ?
}}
{{succession box
| predecesor = ?
| títol = Campión d'Aragón de campo a traviesa
| periodo = [[1955]]
| succesor = ?
}}
{{succession title|títol=[[Campionato d'Aragón d'Atletismo]]|color=FF0000}}
{{succession box
| predecesor = ?
| títol = Campión d'Aragón de 10.000 metros lisos
| periodo = [[1952]]
| succesor = ?
}}
{{end box}}
</center>
{{DEFAULTSORT:Ostáriz, Tomás}}
[[Categoría:Corredors de fundo d'Aragón]]
[[Categoría:1927 (naixencias)]]
[[Categoría:2006 (muertes)]]
[[Categoría:Naixius de Zaragoza]]
d39o1ggyvzflqkw3s58l5zkqhywjzzm
Le Havre
0
142012
1842041
1836569
2022-08-12T08:20:53Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de localidat de Francia
|nombre= Le Havre
|nombre_orichinal = Lé Hâvre
|rechión= [[Normandía]]
|departamento= [[Sena Maritimo]] ([[subprefectura|subpr.]])
|districto= [[Districto de Le Havre|Le Havre]] ([[Capital (politica)|capital]])
|cantón=[[Capital (politica)|Capital]] de 6 cantons:<br>[[Cantón de Le Havre-1|Le Havre-1]], [[Cantón de Le Havre-2|2]], [[Cantón de Le Havre-3|3]], [[Cantón de Le Havre-4|4]], [[Cantón de Le Havre-5|5]] y [[Cantón de Le Havre-6|6]]
|pos_etiqueta_loc = left
}}
'''Le Havre''' (en [[idioma normando|normando]] ''Lé Hâvre'') ye una localidat y [[Comunas de Francia|comuna francesa]] situada en o [[Departamentos de Francia|departamento]] de [[Sena Maritimo]], en a rechión de [[Normandía]].
[[Categoría:Localidatz de Sena Maritimo]]
fa77hz658pbz0lawv41lslkhhqx12yi
Dieppe (Sena Maritimo)
0
142013
1842042
1836570
2022-08-12T08:21:11Z
Willtron
41
wikitext
text/x-wiki
{{Ficha de localidat de Francia
|nombre= Dieppe
|nombre_orichinal = Dgieppe
|rechión= [[Normandía]]
|departamento= [[Sena Maritimo]] ([[subprefectura|subpr.]])
|districto= [[Districto de Dieppe|Dieppe]] ([[Capital (politica)|capital]])
|cantón=[[Capital (politica)|Capital]] de 2 cantons:<br>[[Cantón de Dieppe-1|Dieppe-1]] y [[Cantón de Dieppe-2|2]]
|pos_etiqueta_loc = left
}}
'''Dieppe''' (en [[idioma normando|normando]] ''Dgieppe'') ye una localidat y [[Comunas de Francia|comuna francesa]] situada en o [[Departamentos de Francia|departamento]] de [[Sena Maritimo]], en a rechión de [[Normandía]].
[[Categoría:Localidatz de Sena Maritimo]]
als6jpmsoyu8j2g8hutifq4nqblzu06