Wikipedia anwiki https://an.wikipedia.org/wiki/Portalada MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Media Especial Descusión Usuario Descusión usuario Wikipedia Descusión Wikipedia Imachen Descusión imachen MediaWiki Descusión MediaWiki Plantilla Descusión plantilla Aduya Descusión aduya Categoría Descusión categoría Portal Descusión Portal TimedText TimedText talk Módulo Descusión módulo Accesorio Descusión accesorio Accesorio definición Descusión definición accesorio Teruel 0 1645 1842114 1839442 2022-08-15T11:54:27Z 95.127.25.104 wikitext text/x-wiki Zic As Aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaas == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   Zic As     == Estropajon == Me invento películas mentales en el As   == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   == Estropajon ==   Descucacualorenzo   == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   == Estropajon == {{Articlo destacau}} {{Ficha de municipio d'Aragón |nombre = Teruel |escudo = Escudo de Teruel (oficial).svg |escudo_grandaria = 110px |bandera = Bandera de Teruel.svg |imachen = [[Imachen:Plaza del Torico (Teruel).jpg|250px]] <br />Plaza d'o Torico. |provincia = Teruel |comarca = Comunidat de Teruel |latitut = 40.34 |lonchitut = -1.10 |alcalde = [[Emma Buj]] |superficie = 440,4 |altaria = 915 |población = 35.994 |chentilicio = terolano, teruelano |calendata = 2021 |densidat = 81.49 |ríos = [[río Guadalaviar|Guadalaviar]] |web = http://www.teruel.net }} '''Teruel''' (prenunciato en [[idioma aragonés|aragonés]] {{IPA|teruel}} y en [[idioma castellán|castellán]] {{IPA|teruel}}) ye una [[ciudat]] d'[[Aragón]], situata en a zona centro-oriental d'a [[peninsula Iberica]], [[Capital (politica)|capital]] d'a [[Provincia de Teruel|provincia d'o mesmo nombre]] y d'a [[Comarcas d'Aragón|comarca]] d'a [[Comunidat de Teruel]]. Con una [[población humana|población]] de 35.675 habitants ([[2014]])<ref>[http://servicios3.aragon.es/analytics/saw.dll?Go&path=/shared/IAEST-PUBLICA/Estadistica%20Local/03/030001M&Action=Navigate&Options=df&P0=1&P1=eq&P2=Territorio.%22Municipio%20codigo%22&P3=44216&NQUser=granpublico&NQPassword=granpublico Datos locals de Teruel en a pachina web d'o Instituto Aragonés de Estatistica]</ref>, ye a capital de provincia menos poblata d'[[Espanya]]. Se troba en o [[forcallo]] d'os ríos [[río Guadalaviar|Guadalaviar]] y [[río Alfambra|Alfambra]]. O suyo clima se caracteriza por hibiernos fredos y veranos calidos y xutos. A ciudat de Teruel tien una luenga historia, que prencipia con as primeras poblacions estables en a zona mientres a [[Edat de Bronze]], con presencia luego d'os pueblos [[celtibers]] y de l'[[Antiga Roma]], dica plegar a lo establimiento d'a ciudat en a [[Edat Meya]] ([[1141]]) por o rei [[Alifonso II d'Aragón]], quan l'adhibió a lo [[reino d'Aragón]]. Estió una ciudat ubierta, con muita influencia d'os ganaders que feban a [[transuancia]] enta o [[reino de Valencia]], encara que continó estando una ciudat de tamanyo chicot, dica esdevenir en [[1833]] capital d'a nueva [[provincia de Teruel]], en establir-se en [[Espanya]] a [[División territorial d'Espanya de 1833|nueva división territorial]] en [[Provincias d'Espanya|provincias]]. En a [[Guerra Civil Espanyola]] a ciudat estió o scenario d'a [[batalla de Teruel]], una d'as más importants batallas d'a guerra en territorio aragonés. Ye especialment conoixita por os suyos [[pernil]]s y o suyo [[arte mudéchar]], y reconoixita por a [[UNESCO]] como [[Patrimonio d'a Humanidat|Patrimonio Común d'a Humanidat]]. A suya fiesta mayor se celebra o lunes más cercano a o [[10 de chulio]] (Sant Cristoval) conoixita como a ''Vaquilla del Ángel'' por as [[vaqueta]]s. As fiestas se caracterizan por os [[pasavilla]]s musicals ([[charanga]]s), bailes nocturnos y toros ensogatos por as carreras d'o centro d'a ciudat. Entre os suyos atractivos toristicos se troban as suyas edificacions mudéchars, o mausoleu d'os [[aimants de Teruel]], o centro paleontolochico [[Dinópolis]] y una gran riqueza natural. O suyo [[mudéchar aragonés|arte mudéchar]] fa remerar o suyo pasato multicultural. Os molimentos más destacatos d'iste estilo son a [[Ilesia de Santa María (Teruel)|Ilesia de Santa María]], [[seu (edificio)|Seu]] d'a [[diocesi de Teruel]], as torres de O Salvador, Sant Martín y Sant Per, a los pietz d'a que se troba a ilesia que tien o mesmo nombre, tamién d'arte mudéchar. == Simbolos == :''Se veiga ta más información l'articlo sobre o [[escudo de Teruel]]'' [[Imachen:Teruel - Escudo de la ciudad.JPG|thumb|150px|Version simpla d'o escudo en a "escalereta".]] O [[escudo d'armas]] d'a ciudat de Teruel ye formato de tres elementos ovalatos, dos y un, tot dencima d'una [[cartela]]. O primero as quatre [[barras d'Aragón]], de [[gules]] sobre fundo d'[[Oro (heraldica)|oro]]. O segundo, un [[toro]] parato d'oro, terrasato de [[sinople]], surmontato d'una [[estrela]] de ueito puntas d'oro. O tercero ye de gules, un [[canyón]] y un [[obús]] d'[[archent (heraldica)|archent]] en aspo, surmontatos d'una [[granada (arma)|granada]], de plata, encendita de gules, y en punta una pila de seis balas esfericas ordenatas una, dos, tres, y arredol, dentro de [[filactería]] a leyenda en [[idioma castellán|castellán]] que diz M(uy) NOBLE, FIDELISIMA, HEROICA Y VENCEDORA (en [[idioma aragonés|aragonés]] ''M(uit) NOBLE, FIDELISMA, HEROICA Y VENCEDORA''). Acolato tot de dos brancas d'[[olivera]], trescruzatas en o suyo naiximiento, de sinople, frutatas d'oro, y como [[trofeu]]s dos banderas d'Espanya, dos tambors y dos [[fusil]]s con [[bayoneta]]; superato o conchunto d'un [[murciacalo]], con as suyas alas estendillatas, de sable; timbrato de corona ducal. A suya bandera ye de color roya, con as antigas armas d'a ciudat: un toro surmontato d'una estrela de ueito puntas, rodiato tot de brancas de [[Laurus|laurero]] y timbrato de corona ducal. A presencia d'o toro y a estrela tien relación con a [[leyenda fundacional]] d'[[leyenda d'o toro y a estrela|o toro y a estrela]] == Historia == === Prehistoria y Edat Antiga === En a [[Edat de Bronze]] ya bi heba poblacions estables en a zona, habendo-se trobato chacimientos arqueolochicos importants en l'''[[Alto del Batán]]'', ''El Cabezo del Arquillo'', ''El Barranco de [[la Guea]]'' u ''El Cabezo de San Cristóbal'', pero estando mas que mas important o chacimiento de ''La Escondilla'', en [[Bellestar (Teruel)|Bellestar]], a on que se troboron restas d'actividatz metalurchicas. D'as poblacions d'a primera [[Edat de Fierro]] podemos veyer as influencias que tenioron tanto a [[val d'Ebro]] como a [[Meseta castellana]] y más tardi tamién a [[iberización]] que i plegó dende as costas levantinas. D'ista epoca destacan os chacimientos de ''[[El Rajo|La Muela del Rajo]]'' ([[Bellestar (Teruel)|Bellestar]]), ''Paracuellos'' y ''El Castillejo'' ([[Tortallada]]). En tiempos d'os [[Ibero|ibers]] yeran a-saber-los os poblatos que yeran esparditos por os cabezos d'os arredols de l'actual Teruel, destacan l'''[[Alto Chacón]]'', ''El Castillejo de San Blas'', ''Penya Rubia'' y o ''Castillejo de Villespesa'' u o ''Castillejo de Tortallada''. Istos poblatos se trobaban aislatos os uns d'os atros, de traza que yeran fácils d'esfender. As inscripcions que s'han puesto trobar (por eixemplo en [[Penyalba de Bellestar]]) nos amostran que lingüisticament yera una zona [[idioma celtibero|celtiberica]]. L'[[alfarería]] yera ya a prencipal actividat economica en ista epoca como contrimuestan os furnos que bi heba en belunas d'istas poblacions. Fue ocupata por os romans quedando poblacions a on que existioron campamentos ([[Castralbo]] d'o latín ''Campamento Blanco''). No bi ha guaires restas arqueolochicas conoixitas d'a epoca, pero si que ye important a villa romana de [[Villespesa]] y más que más as suyas ceramicas. === Edat Meya === [[Imachen:Forum turolii.jpg|thumb|220px|O ''[[Fuero de Teruel|Forum Turolii]]''.]] A ciudat fue ocupata por l'arabe [[Tarik]], un chicot castiello dito ''Tirwal'' entre [[Saraqusta]] y [[Cordoba]]. Sieglos dimpués fue conquiesta por as tropas d'[[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]], qui establió l'actual Teruel en l'anyo [[1171]], una chicota población cristiana. Dimpué fue encorporata a o termin de [[Daroca]]. D'ista epoca ye a [[Leyenda d'o toro y la estrela|leyenda fundacional de Teruel]], que recenta o suyo nombre y o suyo orichen. A causa d'a conquiesta de Valencia por os [[almuades]], Alifonso II miró de fortificar a ciudat de Teruel ta organizar dende astí a reconquiesta. Metió a [[Berenguer d'Entenza]] como ''[[tenencia|tenente]]'' d'a ciudat en octubre d'ixe mesmo anyo. Ya l'[[1 d'octubre]] de [[1177]] prencipió a repoblación con chents prencipalment d'orichen aragonés y [[Navarra|navarro]], dando-li [[fuer]]s y esligando-se de Daroca dende l'inte y estando allora cabeza d'un amplo territorio que encara s'heba de reconquerir. A ciudat s'heba convertito en muga d'o reino d'Aragón con as tierras musulmanas y asinas ye que dende astí salioron expedicions melitars t'a conquiesta d'o [[Rincón d'Ademuz]] ([[1210]]), [[Taifa de Valencia|Valencia]] ([[1238]]) y [[Taifa de Murcia|Murcia]] ([[1266]]). Más tardi en as [[Guerras d'a Unión]] a ciudat refirmó a o rei [[Pero IV d'Aragón|Pero IV]] estando-li atorgato o títol de ''ciudat'' o [[7 de setiembre]] de [[1347]]. [[Imachen:Torre de San Martín, Teruel.jpg|150px|thumb|Torre de Sant Martín.]] Mientres os sieglos [[sieglo XIII|XIII]] y [[sieglo XVI|XVI]] a ciudat, con os suyos fueros, tenió a-saber-los enfrentamientos con una monarquía que heba evolucionato enta una forma de gubierno más autoritaria y centralizadora. O maximo organimo de gubierno teruelano por ixas envueltas yera o concello, una asambleya cheneral de vecins con amplas competencias, mas que mas en l'administracion d'a ciudat. L'orichen d'iste concello se troba en o privilechio que heba atorgato o [[10 de chulio]] de [[1250]] o rei [[Chaime I d'Aragón]], establindo ista autoridat con catorce concellers, encara que en o sieglo XV gosaban estar deciueito. Atro feito politico important estió a celebración entre os anyos [[1427]] y [[1428]] en Teruel d'as [[Cortz d'Aragón|Cortz Chenerals d'o Reino]] con presencia d'o rei [[Alifonso V d'Aragón|Alifonso V]]. A inspección d'a vida economica d'a ciudat yera afer de l'[[almutazaf]] u [[mayordombre]] qui cusiraba as transaccions mercantils que se i feban, a inspeccions de pesos y medas y o control d'actividatz artesanals. A población se dividiba en grupos socials con diferent relichión y estatus churidico-fiscal, manimenos totz teneban os mesmos privilechios y fueros. Ye dende metat d'o [[sieglo XIII]] quan prencipió a fer-se una cherarquización entre a población cristina entre caballers (que yeran d'a clase superior) y a resta de vecins. [[Chodigo]]s y [[moro]]s viviban en os suyos respectives vicos, deseparatos d'a resta d'a población y organizatos en [[alchama]]s. En iste sieglo, debito a la división social habió a-saber-los conflictos internos en a ciudat. En epoca medieval a ciudat de Teruel y a suya redolada yeran una d'as zona [[Ganadería|ganaderas]] más importants d'o reino, destacando mas que mas a suya cabanya lanar, favoreixita por estar zona de paso enta os pastos d'hibierno en [[Tortosa]] y Valencia. Allora os pastors y ganaderos teruelanos s'agrupaban en una chunta u ligallo ta esfender os suyos intreses. Culturalment cal destacar o ''"Estudio d'Artes"'' que existió en a ciudat dende l'anyo [[1396]] y que pendeba economicament y administrativa en o concello. === Edat Moderna === [[Imachen:Grabado de Teruel en el siglo XVIII.jpg|thumb|left|220px|Teruel en o sieglo XVIII]] En l'anyo [[1482]] os reis [[Ferrando II d'Aragón]] y [[Isabel I de Castiella]] churan os fueros d'a ciudat de Teruel, establindo-ie dos anyos dimpués a [[Enquesición]]. A ciudat s'oposaba a ista institución por lo que bi habió disturbios cheneralizatos encabezatos por o Concello. Dimpués d'un setio en a ciudat, con [[Juan Garcés de Marciella]] como capitán nombrato por o rei Ferrando II, s'imposó a Enquesición y se cremó a totz os [[cap]]es d'a rebelión. Mientres tot o [[sieglo XVI]] a ciudat luitó por a esfensa d'os suyos fueros debant d'una monarquía que se feba cada vegata más [[absolutismo|absolutista]]. Tamién contrebuyó Teruel en as [[Alteracions de 1591]], esfendendo os [[fueros d'Aragón]] en Zaragoza. A conseqüencia estió que beluns d'os suyos habitants fuoron enforcatos por fer parti d'a [[rebelión]] contra o rei [[Felipe I d'Aragón|Felipe I]]. A población d'a epoca que apareixe en o [[Fogache de 1495]] ye de 392 vecins. A economía se basaba prencipalment en l'agricultura y a ganadería, fendo-se a [[transuancia]] enta tierras d'o [[reino de Valencia]], estando amás as relacions comercials más freqüents con iste reino que con a ciudat de Zaragoza. En a industria destacaban os [[pelaire]]s y os fabricants de panyos de lana. En a [[Guerra de Succesión espanyola]], Teruel refirmó a [[Felipe IV d'Aragón|Felipe V]], encara que a la fin os fueros fuoron abolitos por iste rei como en a resta d'os reinos d'Aragón, Valencia, Mallorca y o Prencipato de Catalunya por os [[Decretos de Nueva Planta]]. En l'anyo 1775 Teruel consigue o privilechio de voto en as Cortz de Castiella que heba perdito dende a desaparición d'as institucions aragonesas por os Decretos de [[1707]]. Ye un d'os tretze [[correchimiento]]s en que se trestalla o Reino d'Aragón. A población creixió una mica en tot o [[sieglo XVIII]], estando en l'anyo [[1776]] de 1.015 vecins. === Edat Contemporania === Dende l'anyo [[1833]] Teruel ye capital d'a provincia d'o mesmo nombre, estando dende allora centro administrativo, chudicial, docente, comercial y de comunicacions. En as dos anteriors divisions provincials, la de [[Chusé Bonaparte]] de [[1810]] y la d'o Trienio Constitucional de [[1822]], a provincia teneba una grandaria menor, ye por ixo que en trobar-se a capital una mica descentrata bellas zonas d'as suya provincia se troban una mica luent y mal comunicatas. [[Imachen:Grabado Historia de Teruel - Pedro Pruneda.jpg|thumb|220px|Teruel por Pedro Pruneda]] Mientres a [[Guerra d'o Francés]] a ciudat estió fidel a o rei [[Ferrando VI d'Espanya|Ferrando VII]], alentatos por o Capitán Cheneral d'Aragón [[José de Palafox y Melzi|José Palafox]]. As tropas francesas a o mando d'o Mariscal [[Louis Gabriel Suchet|Suchet]] ocuporon Teruel, setiando dimpués a ciudat as tropas de [[Pedro Villacampa y Maza de Lizana|Villacampa]] que heban redotato a os refuerzos franceses que se trobaban en [[Caudet]]. En l'anyo [[1835]] se construyó o puent d'a Reina ta unir a ciudat con os ''"Llanos de San Cristoval"'' y en l'anyo [[1858]] ye quan se mete en l'alto d'una colunna en a plaza Mayor u d'o Mercato o emblema d'a ciudat ''[[O Torico]]'' En as [[Guerras Carlistas]], a capital estió fidel a os isabelinos debant d'o poder carlista d'o [[Mayestrato]], nunca a capital fue menazata por o cheneral [[Ramón Cabrera]], encara que sí se facioron expedicions [[reyalista]]s ta safocar l'acoso carlista sobre a Tierra Baixa, y aduyar en o setio que bi habió en [[Alcanyiz]] en [[1838]]. Mientres a [[Tercera Guerra Carlista]] a ciudat fue atacata por [[Marco de Bello]] y o [[Alfonso Carlos de Borbón y Austria-Este|infante Alfonso]] con numerosas tropas pero fracasoron y nomás pudioron dentrar en os arrabals d'a ciudat. En [[1901]] plega ta Teruel o ferrocarril, construindo-se-ie a escalinata neomudéchar, obra d'o incheniero [[José Torán]], ta unir a [[gara]] con o centro urbán. ==== Guerra Civil ==== :''Se veiga tamién l'articlo sobre a [[batalla de Teruel]].'' Teruel adquirió trista fama mientres a [[Guerra Civil Espanyola|Guerra Civil]], en estar o scenario d'a dita [[batalla de Teruel]]. Habendo cayito en mans d'os sublevatos a o comencipio d'a guerra, estió a sola ciudat presa por a Republica y posteriorment reconquerita por as tropas de Franco (o [[22 de febrero]] de [[1938]]). A ciudat quedó practicament destruita. O plan de l'alto mando [[Segunda Republica Espanyola|republicán]] yera metigar una mica a presión que os nacionals yeran fendo sobre [[Madrit]], a capital d'a republica, y sobre as zonas que controlaban en o frent norte. Ta ixo miroron de reconquerir Teruel allora en mans d'os sublevatos, representando una amenaza ta o Levant que yera zona republicana. Emplegoron 12 [[División (melitar)|divisions]] de l'[[Exercito Popular Republicán]] con bells 110.000 soldatos en a operación. A ofensiva republicana sobre a ciudat prencipió por a zona de [[Corbalán]] o [[15 d'aviento]] de [[1937]], baixo o mando d'o cheneral [[Vicente Rojo Lluch]]. En prencipiar se facioron bells bombardeyos a posicions estratechicas que i yeran amanatas a la ciudat, prencipalment nudos de comunicacions, y tamién bombardeyos a o mesmo casco urbán d'a ciudat. D'atra man, os nacionals, a o mando d'o coronel [[Domingo Rey d'Harcourt]], yeran tanimientres parando a esfensa con os poquetz efectivos que'n teneban. No yeran más de 5.000 hombres, estando os puntos más fuertes d'a suya esfensa l'edificio de Comandancia d'a plaza Sant Chuan y o seminario, puestos a on que tamién se'n fuoron as chents d'a ciudat t'acubilar-sen d'os bombardeyos. Amás i plegoron bells 1.500 civils y 1.759 melitars d'aduyar en a esfensa. En plegar ta os arredols d'a capital, as fuerzas d'a Republica prencipioron a parar l'[[artillería]] sobre o centro d'a ciudat, estricallando de tot as zonas de mayor resistencia. Os combates en as carreras d'a ciudat yeran cuerpo a cuerpo, feito que fació que muitos civils estasen embrecatos en istas acions. O [[Exercito Popular Republicán]] gosaba ubrir brecas en as paretz d'as casas mugants, chitando granadas y matando a muita población civil, pero enantando asinas a escape, ya que no podeban fer-lo por as carreras, en as que se trobaban os melitars enemigos. A ciudat rebla o [[8 de chinero]] de [[1938]], ante o setio republicán y tamién debito a las baixas temperaturas que facioron encara mas dificils as operacions. As tropas republicanas prenioron a [[Domingo Rey d'Harcourt]] y a qui allora yera bispe de [[Diocesi de Teruel-Albarrazín|Teruel-Albarrazín]] [[Anselmo Polanco]], qui sería fusilato en [[Pont de Molins]] o [[7 de febrero]] de [[1939]], quasi a la fin d'a guerra. A respuesta d'as fuerzas nacionals heba prencipiato o [[31 d'aviento]] con bombardeyos aerios por orden de [[Rafael García Valiño]]. Y o [[2 de chinero]] se situan os Nacionals en os alrredols d'a ciudat, encara que dica o [[7 de febrero]] no pueden dentrar-ie, con una fuerte ofensiva d'artillería y o refirme por aire d'a [[Lechión Cóndor]], zarrando asinas o setio o día 20. A tamas d'os esfuerzos Republicans, o 22 a ciudat rebla, con a presa de quasi 15.000 prisioners y numeroso material belico. D'ista traza se torna a un estato en o frent pareixito a l'anterior a la operación. Con Teruel recuperata ta a zona Nacional, y unas perdugas muit grans en hombres y material ta a Republica, sin d'haber conseguito os suyos obchectivos inicials, nomás retrasando a dentrata final de Franco en Madrit. A la fin con a nueva ofensiva Nacional en Aragón dica a [[Mar Mediterrania|Mediterrania]], en marzo de [[1938]], aproveitando l'acumulación de fuerzas en Teruel, o frent s'aluenya d'a capital. Y chino chano s'irá normalizando a vida en a ciudat, que yera quasi de tot estricallata, dimpués de dos setios. Un dato intresant ye que en a batalla de Teruel s'emplegó por primera vegada, y como preludio d'o que ocurriría en a [[Segunda Guerra Mundial]], l'avión alemán [[Junkers Ju 87|Ju 87]] ''[[Bombardero en picato|Stuka]]''. En rematar a guerra prencipian os treballos de reconstrucción. Ista actividat duró dica meyatos d'os anyos 50. Entre os que s'aproveitó ta dotar a Teruel de mayors espacios ubiertos y racionalización de carreras. A suyas prencipals actuacions estioron o Seminario y arredols. A carrera y Plaza de Sant Chuan y o conchunto de l'''Óvalo''. == Toponimia == === Orichen prerromán === O suyo nombre se remonta a una radiz prerromana, probablement o [[Luengas celtas|celta]] ''TUROS'', que se repite muito en toponimos d'o sud d'a provincia y que apareixe en as inscripcions celtiberas de [[Penyalba de Bellestar]]. Bi ha muitos toponimos en os países antigament celtas con esta radiz, como [[Zúrich]] < ''TURICIUM'', pero lo que más li se pareix ye ''Borgo Turola'' en o norte d'[[Italia]]. Esta radiz se presenta en iste zaguer toponimo [[italia]]no y en Teruel con a terminación -OLUS, o deminutivo [[latín]] que evolucionó ta l'aragonés ''[[sufixo -uelo|-uelo]]''/''[[sufixo -uel|-uel]]'' y o [[idioma mozarabe|mozarabe]] ''-uel''. En un [[ara]] trobata en a localidat de [[Pías (Maceda)|Pías]] ([[Maceda]], [[provincia d'Ourense|Ourense]]) bi ha referencias a lo dios galaico ''Torolvs'' ''Combiciegvs''. En [[Castro Candelas]] ([[provincia d'Ourense|Ourense]]), se trobó una iscripción que i posaba ''REVVE ANA/BARAECO /AFER ALBINI /F(ilius) ''TVROLVS'' /V(otum) S(olvit) L(ibens) M(erito)''. Bells autors sindembargo relacionan Teruel con l'antiga ''Turba'', capital d'os antigos [[turboleta]]s. === Formas medievals === A evolución natural de ''TVROLUS'' seguindo a fonetica d'os [[luengas ibero-romances|ibero-romances]] centrals ye ''Toruelo'' (a ''u'' puet evolucionar ta ''o'' como en ''FURCA'' > ''forca''), y la O curta latina diftonga ta -ue-: * ''TUROLUS'' > *''TUROLO'' > *''Toruelo''. [[Imachen:Monumento a la vaquilla.jpg|thumb|left|250px|O toro y a estrela]] O [[idioma mozarabe|mozarabe]] local teneba una tendencia a perder a ''-o'' final n'estas terminacions ([[Bunyuel]], [[Aranyuel]], [[Estercuel]], [[Almochuel]], [[Exatiel]], [[Castiel Fabib]], [[Caudiel]]), tendencia que heredó l'[[aragonés meyeval|aragonés medieval]] (que ya teneba en o mesmo [[Prepireneu]] como ilustra o toponimo [[Pedruel]]), y que tamién prenió d'os repobladors [[occitans]]: * ''Toruelo'' > ''Toruel'' / ''Teruel'' En fuents [[arabe andalusí|arabes andalusís]] trobamos ''Tiruwal'' en o ''Muqtabis V'' de [[Ibn Hayyan]] (987-1076), un sieglo enantas d'a [[reconquiesta]] de [[1170]] y ''Tiruwl'' en [[Al-Udri]]. O pareixito fonetico con o ''Toro'' favoreixió a [[Leyenda d'o toro y a estrela|leyenda fundacional]] d'[[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] perseguindo lo Toro. Amás d'istas en os textos medievals latins y romances s'escribiba de muitas trazas, a sobén as latinizatas ''Torol'', ''Turol'', ''Terol''. Como en [[Idioma catalán|catalán]] o sufixo latín -OLUS no diftonga y pierde a vocal final romanz, en catalán o toponimo s'adapta con una d'estas zagueras, prenendo-ne ''Terol''. A trasformación d'a "o" romanz en "y" ye normal en l'aragonés dende a [[Edat Meya]] (''Semontano'', ''Hespital'', os lugars de ''[[Terrient]]'' y ''[[Segorb]]''). O [[Idioma castellán|castellán]] prenerá a forma d'o toponimo que será más común a fins d'a [[Baixa Edat Meya]]: ''Teruel''. === Denominación en aragonés actual === En [[Idioma aragonés|aragonés]] o [[diftongo]] -ue- desembolica a sobén una ''g'' quan va dimpués de ''r'', o que se conoixe como [[Protesi velar en l'aragonés|protesi velar]]. Son pronunciacions con protesi velar as palabras y toponimos ''[[esquirgüelo]]'', ''[[Pallaruelo|Pallargüelo]]'', ''[[Ciruello|Cirgüello]]'', [[Villargüé]], [[Argüés]], ecetra..), protesi que en a grafía de l'[[Academia de l'Aragonés]] no se representa. Ye posible sentir a pronunciación ''Tergüel'' con protesi velar en [[aragonés baixorribagorzano|baixo-ribagorzano]], y tamién en zonas de l'este d'Aragón a on se charra [[castellán d'Aragón|castellán]]. Bi ha una [[hota]] de zaguers d'o [[sieglo XIX]] con esta pronunciación: {{cita|No quiero mula en '''Tergüel''', Ni en [[Corbalán]] quiero paño, Ni en la [[Baronía d'Escrich|baronía]] mujer, Ni quiero amigo en [[Castralvo]].}} Antiparte, en bella parla [[churro|churras]] ye ''Tergüel'',<ref>{{es}} [[Vicente Llatas]]: ''El habla del Villar del Arzobispo y su comarca'' Institución Alfonso el Magnánimo, Diputación Provincial de Valencia, 1959 [http://books.google.es/books?ei=SxyDTdyWKInusgbVq5yMAw&ct=result&id=UzpKAAAAYAAJ&dq=terg%C3%BCel+valencia&q=terg%C3%BCel++]</ref> ''Teregüel'' u ''Tregüel''. En textos romances baixo-medievals d'a zona de ''Rubihuelos'', actual [[Rubielos de Mora]] s'escribiba ''Terhuel'' y ''Noguerhuelas'' con una h que representaba precisament la [[Protesi velar en l'aragonés|protesi velar]] ''g'' de debant o diftongo ''ué''. == Demografía == Teruel ye a capital de provincia con menor población d'o [[Espanya|Estato Espanyol]], con 35.675 habitants en l'anyo [[2014]]. Amás ye a capital con un menor porcentache de población entre os 15 y os 29 anyos y a capital con o indice más alto de personas mayors de 65 anyos. {{DemogAragón |1362= |1495=392 |1842= 7.165 |1857= 9.509 |1860= 10.432 |1877= 9.488 |1887= 9.423 |1897= 9.938 |1900= 10.797 |1910= 11.935 |1920= 12.010 |1930= 13.584 |1940= 16.172 |1950= 18.745 |1960= 19.726 |1970= 21.638 |1981= 28.225 |1991= 30.789 |1992= |1994= |1996= 28.994 |1998= 29.320 |1999= 30.047 |2000= 30.491 |2001= 31.068 |2002= 31.506 |2003= 32.304 |2004= 32.580 |2005= 33.238 |2006= 33.673 |2007= 34.236 |2008= 35.037 |2009=35.396 |2010=35.241 |2011=35.288 |2012=35.841 |2013=35.961 |2014= 35.675}} En o período [[1900]]-[[1991]] os datos se refieren a población de feito. Dende [[1996]] se fa servir o nuevo sistema de chestión contina y informatizata d'os Padrons municipals, basato en a coordinación de totz ellos por parti de l'INE. [[Imachen:Evolución demográfica Teruel 1900-2005.png|thumb|250px|Evolución demografica]] Dende l'anyo [[1860]] a evolución d'a población ha estato cheneralment positiva, excepto dica 1887 quan a población baixó de 10.432 a 9.423. En o [[sieglo XX]] a población puyó en totz os [[cens]]os que se facioron pasando de 10.979 habitants en [[1900]], dica los 18.745 en [[1950]], los 26.495 en [[1980]] y los 29.320 en [[1998]]. Encara que no ha estato un gran creiximiento si que s'ha mantenito constant. Manimenos si que se puet charrar d'una grieu despoblación en a suya provincia que teneba 246.000 habitants a prencipios d'o [[sieglo XX]] y continó baixando dica 236.000 en [[1950]], 170.284 en [[1970]] y nomás 136.840 en [[1998]]. Muita d'ista población se'n fué ta la capital, por ixo lo ratio de población de Teruel respective a la suya provincia creixió en iste sieglo dende un 4,3% a prencipios de sieglo dica un 15,4% en [[1976]] y 22% en [[1998]]. Ye amás a sola provincia d'o Estato a on que mueren más personas que naixen. === Chentilicio === O [[chentilicios en l'aragonés|chentilicio]] d'os habitants de Teruel y tamién d'a suya provincia ye en [[idioma aragonés|aragonés]] "terolano" u "teruelano". En castellán o chentilicio ye ''"turolense"'',<ref>[http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?TIPO_BUS=3&LEMA=turolense Diccionario d'a RAE]</ref> que ye un [[cultismos|cultismo]]. Tamién existe a forma ''"turboleta"'', introdueita dende ambients cultos clasicistas baixo a suposición que os turboletas vivioron en Teruel, pero que no tien guaire emplego. == Cheografía == [[Imachen:El Torico, Teruel.jpg|thumb|200px|En Teruel no son guaire raros os [[nieu|nevazos]] en hibierno]] Teruel se situa en a [[fuesa tectonica|fuesa]] de [[fuesa de Teruel|Teruel]], que la [[falla de Concut]] creba posando-la en contacto con la [[fuesa de Xiloca]], definindo una [[depresión de Calatayú-Teruel]]. Los ríos [[río Xiloca|Xiloca]] y [[Río Guadalaviar|Guadalaviar]] proveitan estas fuesas, dirinchindo-se lo segundo ta la plana [[País Valencián|valenciana]]. Ye rodiata por os macizos y serranías de [[Serranías de Gúdar|Gúdar]], [[Macizo de Chabalambre|Chabalambre]] y [[Serranía d'Albarrazín|Albarrazín]], lo que fa que os suyo clima sía extremo. Se troba a 915 metros d'altaria sobre o [[libel d'a mar]], en un [[tozal]] chunto a o Guadalaviar a un kilometro d'o [[forcallo]] d'iste río con l'[[río Alfambra|Alfambra]]. A suya situación ye estratechica por estar en o nugo de comunicacions entre as [[val]]s de [[río Xiloca|Xiloca]], [[río Alfambra|Alfambra]], [[río Millars|Millars]] y [[río Guadalaviar|Guadalaviar]], punto d'acceso d'a Meseta y d'Aragón a l'antigo [[Reino de Valencia]]. === Morfolochía y estructura urbana === [[Imachen:Teruel visto desde la antena de TV.jpg|thumb|200px|Anvista cheneral d'a ciudat.]] Encara s'alzan restas d'a viella [[muralla]] que cletaba la ciudat de Teruel en epoca medieval. Yeran siet as [[puerta]]s que s'ubriban en o muro encara que hue nomás se conoixe a suya antiga ubicación. Actualment se puet veyer en o plan de Teruel l'aria perteneixient a la dita ciudat medieval. As carreras d'o casco historico, a-saber-lo estreitas, quasi no s'han adaptato a los tiempos modernos, fendo difícil a vegatas o paso d'o trafico. O casco antigo se puet dividir en dos por l'eixe que forman as carreras d'o Salvador, plaza de Castiella y a carrera d'o Tozal, corazón d'a ciudat y puesto a on que se trobaba d'antis más o mercato. O sector norte ye formato por carreras irregulars que s'endrezan perpendicularment a lo dito eixe. D'atra man o sector sud yera l'antiga [[chudería]], situata en o cobalto d'a ciudat, as suyas carreras son radials y converchen en a plaza. En cheneral o plan de Teruel nos charra d'una ciudat cristiana de nueva planta. Pareixe que en Teruel no bi habió [[morería]], ya que dengún d'os suyos vicos tien a estructura d'as carreras estreitas y irregulars caracteristicas d'os vicos [[Al-Andalus|andalusins]]. No bi habió guaires modificacions en o casco urbán de Teruel dica o [[sieglo XVIII]] quan s'espaldó a parti más amanata a lo Guadalaviar ta enamplar o camín reyal que iba enta Valencia. Dimpués se facioron atras obras, ya difuera d'as murallas, construindo-se desanches arredol d'a ciudat. A población prencipia a enamplar-se por a parti oriental, amaneixendo asinas vicos como lo de ''Cuevas del Siete'' u os vicos de ''Sant Julián'' y o Rabal a lo sud, frent a lo Tozal. A ciudat moderna s'estendilló a l'atro canto d'o primitivo tozal a on que ye a ciudat viella, gracias tamién a lo ''Viaducto'', que premite unir as dos marguins. Astí se construyoron tamién a [[plaza de toros]] y o estadio de [[Pinilla]], construindo-se primero casas unifamiliars a prencipios d'o [[sieglo XX]] y creyando-se dimpués o vico d'o ''Ensanche'', con as suyas prencipals carreras radials enta o ''Viaducto'' O río Guadalaviar ha estato un obstaclo important que no ha premitito que a ciudat s'estendillase muito enta l'ueste. As prencipals edificacions d'ista marguin d'o río son bellas industrias y urbanizacions modernas. Asinas pues a morfolochía urbana d'a ciudat de Teruel ye de tipo radioconcentrico, adaptando-se a lo suyo entorno y prenendo como eixes radials as suyas prencipals vías de comunicación como son as carreteras de [[Zaragoza]], [[Murviedro]] y [[Alcanyiz]]. Respective a la tipolochía d'as suyas edificacions, cal decir que, encara que l'altaria d'istas ye prou variable, nunca no blinca d'os 13 pisos. Os edificios más altos se troban en o Ensanche, estando a ''torre de Teruel'' en l'Avenita Ruiz Jarabo l'edificio más alto d'a ciudat, con 13 pisos.<ref name="Evc">{{es}} [http://y-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie6-E9725722-B183-0D19-E08E-538F841CC1AB&dsID=PDF Mª PILAR BORDERÍAS URIBEONDO Y MANUEL GARCÍA MÁRQUEZ, Evaluación de la calidad de un medio urbano: la ciudad de Teruel, Espacio, Tiempo y Forma, Serie VI, Geografía, t.10, 1997, págs.51-73]</ref> === Hidrografía === Trescruzato por o [[río Guadalaviar]], se troba a man d'o [[forcallo]] que forma iste río con l'[[río Alfambra|Alfambra]] y dende a on que tamién gosa conoixer-se a lo primero d'istos dica la suya desembocadura en a ciudat de Valencia como lo [[río Turia]]. === Mugas === O suyo termin municipal muga con [[La Puebla de Valverde]], [[Cubla]], [[Bellestar (Teruel)|Bellestar]], [[Rubials]], [[Albarrazín]], [[Cella]], [[Celadas]], [[Alfambra]], [[Peralellos]], [[Cuevas Labradas]] y [[Corbalán]]. === Vicos === Se puet dividir a ciudat de Teruel en dos zonas esferenciatas, a marguin oriental d'o [[río Guadalaviar]] a on que se troban a mayor parti d'os vicos d'a ciudat y o suyo nuclio historico y a marguin occidental a on que podemos trobar prencipalment zonas industrials y urbanizacions de nueva construcción. En a marguin oriental se situa o [[casco historico (Teruel)|casco historico]] d'a ciudat y arredol d'iste una serie de vicos como son o [[vico d'o Carmen (Teruel)|vico d'o Carmen]], [[Cuevas del Siete]], [[Los Baches]], [[Los Arcos (vico de Teruel)|Los Arcos]], [[El Carrel]], o [[Rabal (Teruel)|Rabal]] u [[Sant Julián (Teruel)|Sant Julián]]. En ista mesma marguin, pero deseparatos d'a resta d'o casco urbán por a rambla de ''Sant Julián'', se troban os modernos vicos d'o [[Ensanche (Teruel)|Ensanche]] y [[Fuentfresca (Teruel)|Fuentfresca]]. Entre as urbanizacions que se troban en a periferia de Teruel son a ''Laguna'', o ''Tubo'', ''Los Arreñales'', ''La Guía'', ''Cerro Alcaldes'', ''La Florida'', ''Pinilla'', ''Los Aljezares'', ''Sagrada Familia'', ''Viñas de Sant Cristoval''.<ref>[http://elcaminosantiago.com/PDF/Map_City_Teruel_1.pdf Mapa de Teruel en PDF]</ref> En a marguin occidental d'o Guadalaviar destacan o [[vico d'o Jorgito]] y a Urbanización Pinar de la Muela. Entre os [[poligono industrial|poligonos industrials]] cal destacar o poligono de La Paz que se troba chunto a la N-234. === Vicos rurals === Amás d'os vicos urbans, fan parti d'o municipio de Teruel os [[vicos rurals]] d'[[Aldeyuela]], [[Val de Zebro]], [[Villespesa]], [[Villalba Chusana]], [[Lo Campiello]], [[Castralbo]], [[Caudet]], [[Concut]], [[La Guea]], [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]], [[Tortallada]] y despoblato d'a [[Gasconiella]]. === Clima === [[Imachen:Clima Teruel (España).PNG|thumb|250px|Climograma de Teruel.]] O [[clima]] de Teruel ye un [[clima mediterranio]] continental de montanya. En [[verano]] as [[temperatura]]s son suaus, encara que con muita oscilación termica, y en [[hibierno]] son fredas, con minimas muit baixas que a vegatas baixan d'os -10º. A [[temperatura meyana]] d'o mes de chinero ye de 3º y la de agosto de 21,9°, estando a meya anyal de bells 10,5°<ref name="GEA"/> As precipitacions tienen o suyo minimo en hibierno y o maximo a la fin d'a [[primavera]]. Debito a lo suyo [[clima continental]] no son guaire abundants, recullendo-se-ie bells 400&nbsp;mm. anyals. {| {{tablapolida}} align="center" |+ <big>'''Observatorio de Teruel</big> |- style="background:#efefef;" ! 1971-2000 !! chi !! feb !! mar !! abr !! may !! chn !! chl !! ago !! set !! oct !! nov !! avi !! ''TOTAL'' |- | Temp. maxima (°C)||9,3||11,6||14,5||16,2||20,5||25,7||30,4||29,7||25,2||18,6||13,2||9,8||''18,7'' |- | Temp. minima (°C)||-2,1||-1,1||0,4||2,6||6,5||10,2||12,8||13,0||9,9||5,7||1,2||-0,6||''4,9'' |- | Precipitacions (mm) ||17||14||19||36||56||43||30||40||36||42||22||20||''373'' |} Los records de temperatura rechistratos en l'[[Observatorio de Teruel]] son os 39,3º d'o [[4 d'agosto]] de [[2007]] y os -19,0º d'o [[26 d'aviento]] de [[2001]]. == Administración == === Reparto de concellers === <center> {| {{tablapolida}} |- | colspan="12" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/home.html Archivo electoral]</ref></center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partito''' | align="center" | '''1979''' | align="center" | '''1983''' | align="center" | '''1987''' | align="center" | '''1991''' | align="center" | '''1995''' | align="center" | '''1999''' | align="center" | '''2003''' | align="center" | '''2007''' | align="center" | '''2011''' | align="center" | '''2015''' | align="center" | '''2019''' |- | bgcolor="#1E90FF" | '''[[Partido Popular]]/[[Alianza Popular]]''' | bgcolor="#87CEFA" align="center" | - | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 7 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 6 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 7 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 10 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 9 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 8 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 8 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 12 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 8 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 7 |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partido de los Socialistas de Aragón]]''' | bgcolor="#FF6347" align="center" | 5 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 7 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 7 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 9 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 7 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 6 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 8 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 7 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 5 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 5 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 5 |- | bgcolor="#FF7F00" | '''[[Ciudadanos - Partido de la Ciudadanía|Ciudadanos]]''' | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | 2 | bgcolor="#FFA500" align="center" | 3 |- | bgcolor="#FF6600" | '''[[Partido Aragonés]]''' | bgcolor="#FF9933" align="center" | - | bgcolor="#FF9933" align="center" | 1 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 2 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 4 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 2 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 4 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 4 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 4 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 1 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 2 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 2 |- | bgcolor="#63BE21" | '''[[Vox (partito politico)|Vox]]''' | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | 1 |- | bgcolor="#FFFF00" | '''[[Chunta Aragonesista]]''' | bgcolor="#FFFF99" align="center" | - | bgcolor="#FFFF99" align="center" | - | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 0 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 2 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 |- | bgcolor="#FF0000" | '''[[Ganar Teruel]]''' | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | 3 | bgcolor="#FF4040" align="center" | 1 |- | bgcolor="#8B475D" | '''[[Podemos Aragón|Podemos-Equo-EMT]]''' | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | 1 |- | bgcolor="#669933" | '''[[Partido Comunista de España]]/[[Izquierda Unida]]''' | bgcolor="#99CC66" align="center" | 1 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 1 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 1 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 1 | bgcolor="#99CC66" align="center" | -<ref name="ReferenceA">''Integrau en a coalición [[Ganar Teruel]]''</ref> | bgcolor="#99CC66" align="center" | -<ref name="ReferenceA"/> |- bgcolor="#EEEEEE" |- | bgcolor="#99FF00" | '''[[Centro Democrático y Social]]''' | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | 2 | bgcolor="#CCFF99" align="center" | 0 | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - |- | bgcolor="#696969" | '''Independients''' | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | 5 | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | 6 | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | 4 | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - |- | bgcolor="#669933" | '''[[Unión de Centro Democrático]]''' | bgcolor="#99CC66" align="center" | 10 | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - |- | '''''Total''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' |} </center> === Alcaldes === {{Articlo principal|Lista d'alcaldes de Teruel}} {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | [[Ricardo Eced Sánchez]] | [[Unión de Centro Democrático|UCD]] |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | [[Ricardo Eced Sánchez]] | [[Partido Aragonés|PAR]] |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | [[Javier Velasco Rodríguez]]<ref>{{es}} [http://portal.aragon.es/xpf/fichero/NOTA_PRENSA/1219759/FICHERO1/composicion_gobierno.doc Nota de prensa sobre a composición d'o Gubierno d'Aragón] en a pachina web d'a [[Deputación Cheneral d'Aragón]].</ref> | [[Partido de los Socialistas de Aragón|PSOE]] |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | [[Ricardo Eced Sánchez]] | [[Partido Aragonés|PAR]] |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | [[Luis Fernández Uriel]]<ref>{{es}} [http://www.losgenoveses.net/Irak/lasnoticiascaserasirak.html Noticia sobre a baixa de Luis Fernández en o PP] por a [[invasión d'Iraq en 2003]].</ref> | [[Partido Popular|PP]] |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | [[Manuel Blasco Marqués]]<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/especial/elecciones/candidatos_aragon.html Eleccions municipals en Aragón] en o periodico ''El País''.</ref> | [[Partido Popular|PP]] |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | [[María Lucía Gómez García]] | [[Partido de los Socialistas de Aragón|PSOE]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2010]] | [[Juan Miguel Ferrer Górriz]] | [[Partido Aragonés|PAR]]/Independient |- | align="center"|[[2010]]–[[2011]] | [[Manuel Blasco Marqués]] | [[Partido Popular|PP]] |- | align="center"|[[2011]]–[[2015]] | [[Manuel Blasco Marqués]] | [[Partido Popular|PP]] |- | align="center"|[[2015]]–???? | [[Manuel Blasco Marqués]] | [[Partido Popular|PP]] |} == Economía == [[Imachen:Teruel. Población ocupada por sectores económicos.svg|thumb|250px|Población de Teruel por sectors economicos:<br />{{legend|#f3cdf9|Atros servicios}}{{legend|#fff6b9|Comercio}}{{legend|#b8dcee|Industria}}{{legend|#c9fdd9|Construcción}}{{legend|#f7c9d9|Agricultura}}]] L'actividat economica en a capital s'orienta a la [[industria]] (con bells 1.832 treballadors) y a construcción (con bells 1.032), encara que o prencipal sector ye o [[sector servicios]] con más de 8.290 treballadors.<ref name="GEA">[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=13417 Datos d'a GEA]</ref> Manimenos a poca población d'a ciudat fa que a suya actividat economica no tienga prou dinamismo, estando una ciudat d'emigración en cuentas d'una ciudat receptora de población. Existen quantas explotacions ganaderas y industrias carnicas, adedicatas prencipalment a lo bestiar [[porcín]], t'abastir o mercato de productos carnicos con denominación d'orichen, amás d'industrias de fabricación de [[prenso]] y abonos derivatos. Atro tipo de industrias importants en Teruel son, por eixemplo, as relacionatas con l'[[automobil]], as industrias de transformación de productos [[Ceramica|ceramicos]] y [[menería|meneros]] y a industria forestal<.<ref>{{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/geografia/industria_aragonesa/localizacion_teruel.asp GEA Localización de la industria en la provincia de Teruel]</ref> Entre as 230 industrias que se i pueden trobar, destacan prencipalment as chicotas. O prencipal [[poligono industrial]] ye ''La Paz'', chunto a la carretera de Zaragoza, con 579.256 [[m²]] de superficie industrial en a suya primera fase y 620.055 m² en a segunda. A importancia d'o sector servicios se troba en o feito de que Teruel ye a capital administrativa tanto d'a suya comarca como d'a suya provincia. Encara que no bi'n ha muitos, son más de 1.300 os comercios u [[botiga]]s que se troban en a ciudat. === Torismo === [[Imachen:SEMANA SANTA DE TERUEL Hermandad de la Oración de Jesús en el Huerto 3030.jpg|thumb|Semana Santa de Teruel.]] Os prencipals atractivos toristicos d'a ciudat son o conoixito mudéchar teruelano y os Aimants de Teruel. As calendatas con mayor afluencia de toristas en a ciudat gosan estar as fiestas de ''la Vaquilla'', os Aimants y a [[Semana Santa]] prencipalment. A ciudat tien un rete d'hotels de tres estrelas que premite agüespar a os suyos vesitants. O ''Palacio de Congresos y Esposicions de Teruel'' tamién aculle tot tipo de ferias y congresos, d'entre as que destacan a ''Feria d'o Pernil'' y o ''Salón d'os Aimants''.<ref>{{es}} [http://www.feria-congresosteruel.com/ Palacio de Congresos y Esposicions de Teruel].</ref> {{clear}} == Educación == Teruel ye a población a on que se concentran totz os centros d'amostranza superior d'a comarca, con quantos Institutos d'Amostranza Segundaria y [[Formación Profesional]] y tamién o campus d'a [[Universidat de Zaragoza]] que incluye as titulacions de [[psicolochía]], [[artes politas]], sciencias d'o treballo, [[humanidatz]], relacions laborals, machisterio y as inchenierías tecnicas en [[informatica]] y [[telecomunicacions]]. == Arte y cultura == === Molimentos === En Teruel se puet trobar una important muestra de molimentos de totas as epocas dende a [[Edat Meya]] dica o [[modernismo]], pasando por o [[renaiximiento]] u o [[barroco]]. Contino apareixen os molimentos más importants clasificatos por epocas. ==== Teruel medieval y mudéchar ==== [[Imachen:Teruel - Torre de San Pedro.jpg|thumb|180px|Torre de Sant Per.]] [[Imachen:Claustro mudejar de la iglesia de San Pedro (Teruel).jpg|thumb|200px|Claustro mudéchar de Sant Per.]] * Entre os molimentos medievals d'a ciudat de Teruel cal destacar os que son incluyitos en o conchunto de l'[[Mudéchar aragonés|arquitectura mudéchar aragonesa]] declarata por a [[UNESCO]] como [[patrimonio d'a Humanidat]]: ** A ''[[Seu de Santa María de Teruel|Seu de Santa María]]'', ye una d'as pocas [[Seu bispal|seu]], chunto con a de [[Tarazona]], construitas en estilo mudéchar. Son Patrimonio d'a Humanidat dende [[1986]] o [[teito]] y [[cimborrio]] y a suya [[torre]]. O suyo orichen se troba en a ilesia de Santa María de Meyavilla d'estilo [[arte romanico|romanico]] que prencipió a construir-se en [[1171]] y remató con a construcción d'a torre mudéchar en [[1257]]. Dimpués a ilesia evolucionaría dende o romanico dica o mudéchar, pasando por atros estilos como lo [[arte gotico|gotico]]. A suya frontera neo-mudéchar la fació lo catalán [[Pablo Monguió Segura|Pablo Monguió]] en [[1909]]. ** A ''torre y [[ilesia de Sant Per de Teruel|ilesia de Sant Per]]''. A torre ye d'a mesma epoca que a torre d'a seu. En a ilesia destacan l'[[abside]] gotico-mudéchar y a nau interior con o suyo [[retablo]] mayor. O conchunto ye patrimonio d'a Humanidat dende [[1986]]. Ista ilesia ya existiba en [[1196]], encara que actualment lo más antigo que se conserva ye a suya torre. O suyo retablo mayor que en grandaria ye parellán a lo d'a seu, puet estar obra de [[Cosme Damián Bas]] (meyatos d'o [[sieglo XVI]]) encara que no se conoixe guaire bien o suyo orichen. O retablo más important ye l'adedicato a los [[Santos Cosme y Damián]], obra de [[Gabriel Joli]] ([[1537]]), y se troba en a capiella que se diz d'os ''Aimants'' ya que ye astí a on que se troboron as momias d'os [[Aimants de Teruel]] en [[1555]]. ** A ''torre d'a [[ilesia de Sant Martín de Teruel|ilesia de Sant Martín]]'' que data d'o [[sieglo XIV]], construita en una ilesia que ya existiba dende [[1196]].<ref>[http://www.redaragon.com/turismo/que_hacer/default.asp?accion=pagina&CosaQueHacer_ID=1413 ''Torre de Sant Martín'' en www.redaragon.com]</ref> Ye de planta quadrata y por debaixo d'o suyo [[Arco (arquitectura)|arco]] pasa una carrera. O suyo contrafuerte de [[piedra picata]] ye obra de [[Pierres Vedel]] y fue construito en o [[sieglo XVI]]. Tamién patrimonio d'a Humanidat dende l'anyo 1986. A ilesia se situa chunto a lo ''Portal de l'Andaquilla''. Destacan bellas pinturas d'o [[sieglo XVII]] que s'alzan en ista ilesia, copias de Carracci y Guercino y un lienzo de Santa Teresa, obra de Bisquert. ** A ''torre d'a [[ilesia d'o Salvador de Teruel|ilesia d'o Salvador]]'' ye amás tardana d'as torres mudéchars d'a ciudat y talment por ixo reculle y desarrolla más elementos d'iste tipo d'arquitectura. Como as tres anteriors ye patrimonio d'a Humanidat dende 1986. * A [[ilesia d'a Mercet de Teruel|ilesia d'a Mercet]] ye d'estilo mudéchar d'o [[sieglo XVI]] encara que a suya torre ye d'estilo barroco. O suyo retablo de [[Sant Chorche]], d'autor desconoixito pero a sobén atribuito a [[Jerónimo Martínez]] ([[1525]]), tien un gran intrés iconografico. * Tamién cal destacar entre l'arquitectura civil medieval l'[[alchub]], construito en [[1373]]. * A ''ilesia de Sant Francisco'' ye d'estilo [[arte gotico|gotico]], fue construita en l'anyo [[1392]]. A suya nau ye de 5 trampos, destacando amás en l'exterior as politas [[finestra]]s ochivals y as suyas dos portaladas.<ref name="UT">[http://www.urbanteruel.es/teruel/monumentos.htm Urban Teruel. Monumentos]</ref> Feito construir entre os anyos [[1391]] y [[1402]] por o arcebispe de Zaragoza [[García Ferrández d'Heredia]], naixito de Teruel. Obra d'os mayestros [[Conrat Rey]] y Gonzalvo de [[Vilvo]]. * O ''torretón d'Ambeles'' que feba parti d'a [[muralla]] d'a ciudat. Yera un d'os 40 torretons que bi heba y se construyó entre [[1475]] y [[1525]].<ref name="UT" /> ==== Teruel renaixentista ==== [[Imachen:Los Arcos, Teruel.jpg|thumb|200px|Los Arcos de Teruel]] * ''[[Los Arcos de Teruel|Los Arcos]]'', d'o [[sieglo XVI]], protechito legalment dende [[2007]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/images/doc_completo_PDF.gif Texto en o BOA d'a declaración de Los Arcos de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> Ye una obra [[renaixentista]], construito por Pierres Vedel ([[1537]]-[[1558]]) y tien 150 arcos. Amás de transportar l'augua teneba la función de unir a ciudat con o suyo rabal, premitindo lo paso de peatons. * A ''[[Casa de la Comunidat]]'', edificio a on que hue se troba o Museu Provincial. Construita por [[Juan de Rigol]] y [[Pedro de Heredia]] en l'anyo [[1542]] yera la seu d'as institucions politicas que gubernaban a [[Comunidat de Teruel (meyeval)|Comunidat medieval de Teruel]]. Tien 18,65 metros de [[frontera]] y 38,50 metros de fundo. A suya frontera tien una [[altaria]] de 14,84 [[metros]]. Dende [[1974]] ye Molimento Historico Artistico de caracter Nacional.<ref>[http://www.dpteruel.es/museodeteruel/museo1/museo1_4_1.htm Casa de la Comunidat en www.dpteruel.es].</ref> * O ''[[Palacio Bispal de Teruel|Palacio Bispal]]'', se prencipio a construir en o [[sieglo XVI]], pero se remató en o siguient sieglo. Ye l'actual seu d'o [[Museu Diocesán de Teruel]]. ==== Teruel barroco ==== * ''[[Palacio d'o marqués de Tosos]]'', protechito legalment dende [[2005]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/cgi-bin/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=37033744747 Texto en o BOA d'a declaración d'o palacio d'o marqués de Tosos de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> Ye un edificio de finals d'o [[sieglo XVII]], d'estilo [[Arte barroco|barroco]], encara que esviellato en o [[sieglo XX]]. * A ''ilesia de Santa Tresa'', d'o [[sieglo XVII]], d'una [[Nau (arquitectura)|nau]], con [[Crucero (arquitectura)|crucero]] y [[cupula]], y [[Vuelta (arquitectura)|vuelta]] de meyo canyón con [[luneto]]s. * A ''ilesia d'as Claras'', ya existiba en o [[sieglo XIV]]. Ilesia de tres naus, destruita mientres a Guerra Civil. Destacan os suyos frescos, obra de [[Vicente Vidal]]. * A ''ilesia parroquial de Sant Andreu'', de tres naus con crucero acubilato de cupula y [[pechina]]s adornatas con os blasons d'os Munyoz. Destaca o [[retablo]] de l'[[altar mayor]], d'estilo [[rococó]] d'a segunda metat d'o [[sieglo XVIII]]. * A ''ilesia de Sant Miguel'', tien planta de tres naus con vuelta de meyo canyón con lunetos y cupula sobre o crucero. A suya obra más important ye o retablo mayor de [[Francisco Moya]] ([[1750]]-[[1755|55]]). ==== Teruel modernista ==== [[Imachen:Casa El Torico, Teruel.jpg|right|thumb|180px|[[Casa Lo Torico (Teruel)|Casa Lo Torico]] d'estilo [[Modernismo|modernista]], declarata ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.]] * [[Casa Ferran (Teruel)|Casa Ferran]], en a carrera Nueva numero 4. Edificio de [[1910]] seguntes disenyo de l'[[arquitecto]] [[Catalunya|catalán]] [[Pablo Monguió Segura]], d'estilo [[Modernismo|modernista]]. Ye protechita legalment dende [[2006]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/cgi-bin/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=165179292121 Texto en o BOA d'a declaración de Casa Ferran de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> * [[Casa La Madrilenya (Teruel)|Casa La Madrilenya]], en a plaza Carlos Castel numero 8. Edificio de [[1912]] seguntes disenyo de l'[[arquitecto]] [[Catalunya|catalán]] [[Pablo Monguió Segura]], d'estilo [[Modernismo|modernista]]. Ye protechita legalment dende [[2006]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/cgi-bin/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=165178282121 Texto en o BOA d'a declaración de Casa La Madrilenya de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> * [[Casa Lo Torico (Teruel)|Casa Lo Torico]], en a plaza Carlos Castel numero 13. Edificio de [[1912]] seguntes disenyo de l'[[arquitecto]] [[Catalunya|catalán]] [[Pablo Monguió Segura]], d'estilo [[Modernismo|modernista]]. Ye protechita legalment dende [[2006]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/cgi-bin/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=165180302222 Texto en o BOA d'a declaración de Casa Lo Torico de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> * O ''Viaducto Nuevo'', obra d'os incheniers Hué, Liñán y Carlos Castel de l'anyo [[1929]]. * As ''Escaleretas neo-mudéchars'', construitas entre 1920 y 1921 con l'obchectivo d'unir a [[gara]] con o centro d'a ciudat. En o suyo cobalto se puet veyer un relieu, obra de l'artista [[Aniceto Marinas]]. *Plaza de toros, construyida en [[1935]] en estilo neo-mudéchar. === Museus === [[Imachen:Dinópolis. Entrada.jpg|200px|thumb|left|Dinópolis.]] [[Imachen:Museo de Arte Sacro, Teruel, España, 2014-01-10, DD 41.JPG|miniaturadeimagen|Museu d'Arte Sacro de Teruel.]] * O ''[[Museu Provincial de Teruel]]'' que se troba situato en a Casa de la Comunidat, antiga seu d'a [[Comunidat de Teruel (meyeval)|Comunidat medieval de Teruel]]. Se i puet trobar una sobrebuena colección d'[[etnolochía]], [[prehistoria]] y [[arqueolochía]] d'a provincia de Teruel. * O ''Museu Diocesán d'Arte Sacro de Teruel'', situato en o Palacio Episcopal, incluye dos salas con coleccions de pinturas y esculturas de diferents epocas. L'edificio ye d'o [[sieglo XVI]] y o museu s'inauguró en 1984 por [[Damián Iguacén]], allora [[Diocesi de Teruel y Albarrazín|bispe de Teruel]]. * ''[[Dinópolis]]'', o parque paleontolochico más gran d'[[Europa]], con a suya seu prencipal en a ciudat de Teruel. Amás d'as esposicions de fósils, en iste parque tematico tamién bi ha espectaclos y atraccions. === Parques y chardins === [[Imachen:Parque de Los Fueros de Teruel.jpg|200px|thumb|Parque de Los Fueros.]] Son poquetas as zonas verdas publicas que bi ha en a ciudat de Teruel. Entre istas cal destacar o [[parque de los Fueros]] que ye o mayor espacio verde d'a ciudat, os chardins d'a ''Ciudad Escolar'', o chardín d'a Glorieta, os chardinetz que bi ha chunto a la Escalereta debant d'a [[gara]], un chicot parque en Fuentfresca y belatras chicotas arias verdas en as carreras d'o Ensanche, Fuenfresca y chunto a las carreteras d'Alcanyiz y Zaragoza. D'atra man as urbanizacions de ''las Viñas'' y ''Pinar de la Muela'' tienen asaberlas zonas verdas de propiedat privata.<ref name="Evc"/> {{clear}} === Fiestas === [[Imachen:El torico de Teruel.jpg|200px|thumb|O Torico ye o centro d'a fiesta.]] [[Imachen:BODAS DE ISABEL DE SEGURA EN TERUEL 1755.jpg|thumb|Vodas d'Isabel de Segura.]] * As suyas fiestas patronals, as ''Fiestas de l'Ánchel'', conoixitas popularment como a ''Vaquilla del Ángel'' u simplament ''La Vaquilla'' ("a [[vaqueta]]" en aragonés), se celebran a primera quincena de chulio. Destacan en istas fiestas os toros ensogatos, as charangas y l'ambient de borina que bi ha en tota la ciudat. L'acto prencipal ye o "toque d'o campanico" y a mesa d'o "panyuelico" a lo Torico. En istas fiestas se remera o establimiento d'a ciudat medieval de Teruel, o [[Leyenda d'o toro y la estrela|mito d'o toro y a estrela]]. * As ''[[Vodas d'Isabel de Segura]]'' se celebran totz os anyos dende [[1996]] o tercer cabo de semana de febrero. Ye una fiesta en homenache a los [[Aimants de Teruel]], Juan Martínez de Marciella, dito popularment huei ''Diego de Marcilla'', y Isabel de Segura. En ista fiesta os teruelanos se visten con traches alto-medievals y s'instala un mercato medieval en as carreras d'o casco antigo d'a ciudat. L'acto central ye una representación [[teatro|teatral]] d'a historia d'os aimants. * O martes de Pascua se i fa o ''Sermón d'as Tortiellas'' que tien o suyo orichen en a fundación cristiana d'a ciudat, quan o martes de Pascua de cada anyo os teruelanos eslechiban a los cargos d'o Concello de Teruel. En ista celebración se gosa salir a minchar en as zonas verdas d'os arredols d'a ciudat. === Vida nocturna === As prencipals zonas a on que se concentra la vida nocturna en Teruel son as carreras entre a ''plaza del Torico'' y a ''Ronda de Ambeles''. Entre as carreras a on se pueden trobar mayor cantidat de [[tabierna]]s y [[pub]]s son ''Sant Estebán, Parra, Abadía, Sant Andrés'' y ''Huesca''. En ista zona bi ha dende tabiernas irlandesas a on se puet beber [[biera]] dica atras a on se puet chugar a lo [[billar]] mientres se toma una copa. A variedat de musica que nos ofreixen istos locals va dende os zaguers exitos [[musica pop|pop]] u [[musica house|house]] dica musicas tradicionals, [[jazz]], [[salsa]] u musica alternativa, a vegatas en dreito. Ye de destacar en a vida nocturna teruelana dende fa muitos anyos o Café Bretón, o solo "[[karaoke]]" d'a ciudat (y conoixito tamién como ''el desguace''). L'atra prencipal zona de tabiernas d'a ciudat se troba a l'atro canto d'o ''Viaducto'', en o primer Ensanche, arredol d'as carreras Soria y l'Avenita Ruiz Jarabo, a on que podemos trobar tamién gran variedat de pubs y tabiernas.<ref>{{es}} [http://www.redaragon.com/ocio/fiestas/fiestasteruel/copasteruel.asp www.redaragon.com ''De Marcha por Teruel''].</ref> === Gastronomía === [[Imachen:Jamón de Teruel D.O.jpg|thumb|200px|O pernil de Teruel ye a base d'a suya gastronomía.]] A base d'a [[gastronomía]] teruelana como la d'a suya provincia ye a carne de [[ternasco]] y o [[pernil]], dos productos con denominación d'orichen. Amás en gran parti d'a suya provincia tamién se fa l'[[aceite]] d'o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]], que se fa servir en totas as recetas d'a cocina teruelana. Entre as [[verdura]]s destacan o [[cardo]], a [[borraina]] u as [[celga]]s. Destaca lo [[cardo nogado]]. Atros primers platos tipicos son as [[sopa]]s (más conoixitas las d'[[allo]]), asinas como los cocitos y potaches. O [[reganyao]] ye un producto tipico de Teruel, feito con una masa de [[pan]] con pernil u [[sardina]] con [[pimiento]] royo y tot cueto en o furno. Entre os pescatos destacan a [[truita]], frita con pernil, y l'[[abadeixo]]. Os más conoixitos [[Lamín|lamins]] en Teruel son os "[[sospiros d'aimant]]", encara que tamién destacan as [[fruitas d'Aragón]], os [[turrón|turrons]] (prencipalment de [[guirlache]]) y os lamins mudéchars. Tamién as neulas u nieblas y as tortafinas. === Musica === Conoixemos os datos d'o establimiento d'a Capiella musical d'a seu de Teruel gracias a las suyas Actas Capitulars. Bi heba seis infants, cantaires de musica d'[[Organo (instrumento musical)|organo]] y canto plano, musicos de chirimías, baixón, [[corneta]]s, [[sacabuche]], [[harpa]], organo gran y chicot. O primero d'os mayestros de capiella estió Phelippe Balthasar ([[1604]]-[[1630]]). Yeran os musicos en ista epoca seguntes apareixen en os documentos ''Geronimillo'', ''Bartolomillo'', ''Blas'', ''Bartolomé Pascual'', ''Joan Gomes'', tiples; ''Francisco Navarro'', ''Martín Ximeno'', contraltos; ''Amancio'', "musico y tenor", ''Vicente Oller'', "musico y cantor"; ''Bernad'', ''Bartolomé García y Castillo'', cornetas; ''Pedro Navarro'', baixón, y organista ''Diego Muñoz'' ([[1619]]). Os siguients mayestros de capiella estioron: Juan Brun ([[1631]]), Gaspar Queto ([[1631]]), L. Ramos ([[1632]]), Juseppe de Rada ([[1633]]), Martín, M. de Victoria ([[1638]]), Miguel Marqués, de Daroca ([[1644]]), Cristóbal Galán ([[1646]]), Gerónimo Murciano ([[1649]]), Miguel Tello ([[1652]]) y Jusepe Alcalá ([[1664]]). Y organistas: Bartolomé Llobera ([[1630]]), Juan de Rueda ([[1632]]), Baptista González ([[1652]]), Vicente Pérez ([[1652]]) y Gerónimo Iranzo ([[1657]]) entre atros.<ref name="GEA"/> Amás entre os grans musicos d'a ciudat de Teruel cal destacar os compositors [[Antón García Abril]] y [[Javier Navarrete]], o cantaire pop [[David Civera]] u o tenor [[Andrés Marín]]. == Accesos y transporte == [[Imachen:Autovía A-23 dirección Valencia.jpg|thumb|200px|left|L'A-23 en pasando por Teruel.]] Teruel ye comunicata por carretera con as atras dos capitals aragonesas, [[Zaragoza]] y [[Uesca]], y con a ciudat de Valencia por medio de l'[[Autovía Mudéchar]] (A-23) que fa o recorrito entre o puerto de [[Somport]] y [[Murviedro]]. Con a [[N-420]] se comunica con [[Cuenca]] y con [[Tarragona]] a traviés d'[[Alcanyiz]]. Por a [[N-330]] ye comunicata con [[Utiel]] y [[Albacet]], y con a [[N-234]] se comunica con [[Castiella y Leyón]]. A estación d'atobuses se troba situata en o centro d'a ciudat y dende ella se puet plegar a lo casco historico en nomás 5 menutos. Enlaza la ciudat d'os aimants con atras ciudayz importants como Zaragoza, [[Barcelona]], [[Valencia]], [[Bilbau]], [[Madrit]], [[Tarragona]] u [[Pamplona]], amás de muitas localidatz d'as provincias de Teruel, [[Provincia de Castellón|Castellón]] y [[Provincia de Valencia|Valencia]].<ref>[http://www.estacionbus-teruel.com/ www.estacionbus-teruel.com]</ref> Bi ha servicio d'autobuses urbans y taxis en a ciudat de Teruel. O [[Ferrocarril]] Central d'Aragón comunica Teruel con Zaragoza y Valencia. Actualment ye en prochecto un [[aerodromo]] ta la ciudat de Teruel con una pista de 2.825 [[metro]]s de [[longaria]] y 45 m. d'amplo.<ref>{{es}} [http://www.heraldo.es/index.php/mod.noticias/mem.detalle/idnoticia.30953/relcategoria.303 ''Isolux y Corsan construirán el aeródromo de Teruel''], en o diario ''[[Heraldo de Aragón]]''.</ref> Se situará en o vico rural de [[Caudet]]. == Esporte == [[Imachen:Teruel 2008 - Campeonato de España Biketrial.jpg|thumb|230px|Campeonato de Espanya Biketrial [[2008]] en Teruel.]] O equipe esportivo más important d'a ciudat ye o [[CAI Voleibol Teruel]], equipe de [[voleibol]] que chuga actualment en a Superliga. Amás o Club Voleibol Teruel ye un d'os tres solos equipes aragoneses que han ganato un títol de liga a ran estatal en a suya historia. Chuga como local en o Pavillón de Los Planos. O prencipal equipe de fútbol d'a ciudat ye o [[Club Deportivo Teruel]], establito en l'anyo [[1945]] y que actualment chuga en a Segunda División B en o estadio de [[Pinilla]]. === Instalacions esportivas === Entre as instalacions esportivas municipals d'a ciudat destacan: * O ''complexo esportivo de [[Pinilla]]'', que amás d'o estadio de fútbol incluye [[Trinquet (esporte)|trinquet]] y pista de [[tenis]]. * O ''pavillón esportivo de [[Pavillón Municipal Los Planos|Los Planos]]'' que incluye a pista prencipal de fútbol sala, baloncesto, balonmán y voleibol, un [[rocodromo]], [[chimnasio]] y salas de [[tiro con arco]], [[tiro olimpico]] y [[esgrima]]. * O ''campo de fútbol [[Luis Milla]]'', de [[hierba artificial]]. * O ''complexo esportivo Las Vinyas'', con pistas d'atletismo, campo de fútbol y rugby, chimnasio, pavillón y pista de tenis. * O ''complexo esportivo Sant Fernando'' con pistas poliesportivas exterior y interior. * Una [[piscina]] climatizata de 25 x 12,5. * As piscinas municipals de ''Fuentecerrada, Los Planos, San Fernando'' y ''San León''. == Medios de comunicación == O [[medio de comunicación]] local más important ye o ''[[Diario de Teruel]]'', establito l'[[1 d'octubre]] de [[1885]] por Alfonso Torán.<ref>[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=4649&tipo_busqueda=1&nombre=Teruel&categoria_id=&subcategoria_id=&conImagenes= Diario de Teruel en GEA]</ref> A suya edición ye d'arredol de 5.000 unidatz. == Ciudatz achirmanatas == * [[Imachen:Flag of Poland.svg|border|22px]] [[Lubliniec]]<ref>[http://ecodiario.eleconomista.es/espana/noticias/490034/04/08/El-alcalde-de-Teruel-y-su-homologo-en-la-localidad-polaca-de-Lubliniec-firman-el-hermanamiento-entre-ambas-ciudades.html EcoDiario]</ref> == Presonalidatz naixitas de Teruel == ''Categoría principal:'' [[:Categoría:Naixius de Teruel|Naixitos de Teruel]]. Entre os teruelanos más ilustres se troban: * [[Segundo de Chomón]], cineasta. * [[David Civera]], cantaire. * [[Antón García Abril]], compositor. * [[Ana Labordeta]], actriz. * [[Andrés Marín]], tenor. * [[Luis Milla]], futbolista. * [[Javier Navarrete]], compositor. * [[Manuel Pizarro]], interpresario y politico. * [[Nacho Rubio]], actor. * [[Joaquín Sanz Gadea]], medico. * [[Javier Sierra]], periodista, escritor y investigador. == Se veiga tamién == *[[Leyenda d'o toro y a estrela]]. == Bibliografía == * Allanegui Félez, A.: ''La evolución urbana de Teruel'', Real Academia de Nobles y Bellas Artes de San Luis, Zaragoza 1959. 58 pp. * Andrés, F.: ''Disquisiciones históricas sobre el origen de Teruel'', Teruel, 1896. * Blasco y Val, J.: ''Historia de Teruel'', Teruel, 1870. * Caruana Y Gómez De Barreda. J.: ''Organización de Teruel en los primeros años siguientes a su reconquista'', Teruel, núm. 10, 1953. * Casas Torres, J. M.: ''Un mapa de los mercados de la prov. de Teruel'', Estudios Geográficos, núms. 20-21, Madrid, 1945. * Navarro Aranda, M.: ''Documentos inéditos para la geografía urbana de Teruel. La traída de aguas a Teruel en el siglo XVI'', Teruel, núm. 6, 1951, pp.&nbsp;37–57. * Navarro Aranda, M.: ''Función geohistórica de la ciudad de Teruel'', Teruel, núm. 3, 1950. * Soláns Castro, M.: ''Evolución de la población de Teruel entre 1860 y 1960'', Instituto de Estudios Turolenses, CSIC, Teruel, 1968, 220 pp. * Caruana y Gómez de Barreda, J. : ''Historia de la provincia de Teruel'', Instituto de Estudios Turolenses, Teruel, 1956. * Buesa Conde, D.: ''Teruel en la Edad Media'', Guara Editorial (Colección básica aragonesa, 27), Zaragoza, 1980. * ''Actas Capitulares de la S. I. Catedral de Teruel'' (1604 y ss.) * ''Actas Capitulares de la S. I. Catedral de Albarracín'' (1592 y ss.) * Calahorra Martínez, P.: ''Historia de la Música en Aragón (siglos I-XVII)'', col. Aragón, Zaragoza, 1977. * Calahorra Martínez, P.: ''La música en Zaragoza en los siglos XVI y XVII. I. Organistas, organeros y órganos'', Zaragoza, 1977. == Referencias == {{listaref|2}} == Vinclos externos == {{Commonscat|Teruel|Teruel}} * {{es}} [http://www.Teruel.net Concello de Teruel] * {{es}} [http://www.torredelsalvador.com Torre Mudéchar d'O Salvador] * {{es}} [http://www.teruel-existe.com/ Guía de Teruel] * {{es}} [http://www.bodasdeisabel.com/ Bodas de Isabel] * {{es}} [http://www.amantesdeteruel.es/ Aimants de Teruel] * {{es}} [http://turismo.teruel.net/gastronomia/gastronomia.html Torismo de Teruel] {{Municipios Comunidat de Teruel}} {{Lugars de Teruel|1}} {{Lugars desapareixitos de Teruel|1}} [[Categoría:Articlos destacaus]] [[Categoría:Teruel|*]] sle6t0r1us44whb706xgr8tolmuotog 1842117 1842114 2022-08-15T11:57:03Z Estevoaei 421 rv. vandalismo wikitext text/x-wiki {{Articlo destacau}} {{Ficha de municipio d'Aragón |nombre = Teruel |escudo = Escudo de Teruel (oficial).svg |escudo_grandaria = 110px |bandera = Bandera de Teruel.svg |imachen = [[Imachen:Plaza del Torico (Teruel).jpg|250px]] <br />Plaza d'o Torico. |provincia = Teruel |comarca = Comunidat de Teruel |latitut = 40.34 |lonchitut = -1.10 |alcalde = [[Emma Buj]] |superficie = 440,4 |altaria = 915 |población = 35.994 |chentilicio = terolano, teruelano |calendata = 2021 |densidat = 81.49 |ríos = [[río Guadalaviar|Guadalaviar]] |web = http://www.teruel.net }} '''Teruel''' (prenunciato en [[idioma aragonés|aragonés]] {{IPA|teruel}} y en [[idioma castellán|castellán]] {{IPA|teruel}}) ye una [[ciudat]] d'[[Aragón]], situata en a zona centro-oriental d'a [[peninsula Iberica]], [[Capital (politica)|capital]] d'a [[Provincia de Teruel|provincia d'o mesmo nombre]] y d'a [[Comarcas d'Aragón|comarca]] d'a [[Comunidat de Teruel]]. Con una [[población humana|población]] de 35.675 habitants ([[2014]])<ref>[http://servicios3.aragon.es/analytics/saw.dll?Go&path=/shared/IAEST-PUBLICA/Estadistica%20Local/03/030001M&Action=Navigate&Options=df&P0=1&P1=eq&P2=Territorio.%22Municipio%20codigo%22&P3=44216&NQUser=granpublico&NQPassword=granpublico Datos locals de Teruel en a pachina web d'o Instituto Aragonés de Estatistica]</ref>, ye a capital de provincia menos poblata d'[[Espanya]]. Se troba en o [[forcallo]] d'os ríos [[río Guadalaviar|Guadalaviar]] y [[río Alfambra|Alfambra]]. O suyo clima se caracteriza por hibiernos fredos y veranos calidos y xutos. A ciudat de Teruel tien una luenga historia, que prencipia con as primeras poblacions estables en a zona mientres a [[Edat de Bronze]], con presencia luego d'os pueblos [[celtibers]] y de l'[[Antiga Roma]], dica plegar a lo establimiento d'a ciudat en a [[Edat Meya]] ([[1141]]) por o rei [[Alifonso II d'Aragón]], quan l'adhibió a lo [[reino d'Aragón]]. Estió una ciudat ubierta, con muita influencia d'os ganaders que feban a [[transuancia]] enta o [[reino de Valencia]], encara que continó estando una ciudat de tamanyo chicot, dica esdevenir en [[1833]] capital d'a nueva [[provincia de Teruel]], en establir-se en [[Espanya]] a [[División territorial d'Espanya de 1833|nueva división territorial]] en [[Provincias d'Espanya|provincias]]. En a [[Guerra Civil Espanyola]] a ciudat estió o scenario d'a [[batalla de Teruel]], una d'as más importants batallas d'a guerra en territorio aragonés. Ye especialment conoixita por os suyos [[pernil]]s y o suyo [[arte mudéchar]], y reconoixita por a [[UNESCO]] como [[Patrimonio d'a Humanidat|Patrimonio Común d'a Humanidat]]. A suya fiesta mayor se celebra o lunes más cercano a o [[10 de chulio]] (Sant Cristoval) conoixita como a ''Vaquilla del Ángel'' por as [[vaqueta]]s. As fiestas se caracterizan por os [[pasavilla]]s musicals ([[charanga]]s), bailes nocturnos y toros ensogatos por as carreras d'o centro d'a ciudat. Entre os suyos atractivos toristicos se troban as suyas edificacions mudéchars, o mausoleu d'os [[aimants de Teruel]], o centro paleontolochico [[Dinópolis]] y una gran riqueza natural. O suyo [[mudéchar aragonés|arte mudéchar]] fa remerar o suyo pasato multicultural. Os molimentos más destacatos d'iste estilo son a [[Ilesia de Santa María (Teruel)|Ilesia de Santa María]], [[seu (edificio)|Seu]] d'a [[diocesi de Teruel]], as torres de O Salvador, Sant Martín y Sant Per, a los pietz d'a que se troba a ilesia que tien o mesmo nombre, tamién d'arte mudéchar. == Simbolos == :''Se veiga ta más información l'articlo sobre o [[escudo de Teruel]]'' [[Imachen:Teruel - Escudo de la ciudad.JPG|thumb|150px|Version simpla d'o escudo en a "escalereta".]] O [[escudo d'armas]] d'a ciudat de Teruel ye formato de tres elementos ovalatos, dos y un, tot dencima d'una [[cartela]]. O primero as quatre [[barras d'Aragón]], de [[gules]] sobre fundo d'[[Oro (heraldica)|oro]]. O segundo, un [[toro]] parato d'oro, terrasato de [[sinople]], surmontato d'una [[estrela]] de ueito puntas d'oro. O tercero ye de gules, un [[canyón]] y un [[obús]] d'[[archent (heraldica)|archent]] en aspo, surmontatos d'una [[granada (arma)|granada]], de plata, encendita de gules, y en punta una pila de seis balas esfericas ordenatas una, dos, tres, y arredol, dentro de [[filactería]] a leyenda en [[idioma castellán|castellán]] que diz M(uy) NOBLE, FIDELISIMA, HEROICA Y VENCEDORA (en [[idioma aragonés|aragonés]] ''M(uit) NOBLE, FIDELISMA, HEROICA Y VENCEDORA''). Acolato tot de dos brancas d'[[olivera]], trescruzatas en o suyo naiximiento, de sinople, frutatas d'oro, y como [[trofeu]]s dos banderas d'Espanya, dos tambors y dos [[fusil]]s con [[bayoneta]]; superato o conchunto d'un [[murciacalo]], con as suyas alas estendillatas, de sable; timbrato de corona ducal. A suya bandera ye de color roya, con as antigas armas d'a ciudat: un toro surmontato d'una estrela de ueito puntas, rodiato tot de brancas de [[Laurus|laurero]] y timbrato de corona ducal. A presencia d'o toro y a estrela tien relación con a [[leyenda fundacional]] d'[[leyenda d'o toro y a estrela|o toro y a estrela]] == Historia == === Prehistoria y Edat Antiga === En a [[Edat de Bronze]] ya bi heba poblacions estables en a zona, habendo-se trobato chacimientos arqueolochicos importants en l'''[[Alto del Batán]]'', ''El Cabezo del Arquillo'', ''El Barranco de [[la Guea]]'' u ''El Cabezo de San Cristóbal'', pero estando mas que mas important o chacimiento de ''La Escondilla'', en [[Bellestar (Teruel)|Bellestar]], a on que se troboron restas d'actividatz metalurchicas. D'as poblacions d'a primera [[Edat de Fierro]] podemos veyer as influencias que tenioron tanto a [[val d'Ebro]] como a [[Meseta castellana]] y más tardi tamién a [[iberización]] que i plegó dende as costas levantinas. D'ista epoca destacan os chacimientos de ''[[El Rajo|La Muela del Rajo]]'' ([[Bellestar (Teruel)|Bellestar]]), ''Paracuellos'' y ''El Castillejo'' ([[Tortallada]]). En tiempos d'os [[Ibero|ibers]] yeran a-saber-los os poblatos que yeran esparditos por os cabezos d'os arredols de l'actual Teruel, destacan l'''[[Alto Chacón]]'', ''El Castillejo de San Blas'', ''Penya Rubia'' y o ''Castillejo de Villespesa'' u o ''Castillejo de Tortallada''. Istos poblatos se trobaban aislatos os uns d'os atros, de traza que yeran fácils d'esfender. As inscripcions que s'han puesto trobar (por eixemplo en [[Penyalba de Bellestar]]) nos amostran que lingüisticament yera una zona [[idioma celtibero|celtiberica]]. L'[[alfarería]] yera ya a prencipal actividat economica en ista epoca como contrimuestan os furnos que bi heba en belunas d'istas poblacions. Fue ocupata por os romans quedando poblacions a on que existioron campamentos ([[Castralbo]] d'o latín ''Campamento Blanco''). No bi ha guaires restas arqueolochicas conoixitas d'a epoca, pero si que ye important a villa romana de [[Villespesa]] y más que más as suyas ceramicas. === Edat Meya === [[Imachen:Forum turolii.jpg|thumb|220px|O ''[[Fuero de Teruel|Forum Turolii]]''.]] A ciudat fue ocupata por l'arabe [[Tarik]], un chicot castiello dito ''Tirwal'' entre [[Saraqusta]] y [[Cordoba]]. Sieglos dimpués fue conquiesta por as tropas d'[[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]], qui establió l'actual Teruel en l'anyo [[1171]], una chicota población cristiana. Dimpué fue encorporata a o termin de [[Daroca]]. D'ista epoca ye a [[Leyenda d'o toro y la estrela|leyenda fundacional de Teruel]], que recenta o suyo nombre y o suyo orichen. A causa d'a conquiesta de Valencia por os [[almuades]], Alifonso II miró de fortificar a ciudat de Teruel ta organizar dende astí a reconquiesta. Metió a [[Berenguer d'Entenza]] como ''[[tenencia|tenente]]'' d'a ciudat en octubre d'ixe mesmo anyo. Ya l'[[1 d'octubre]] de [[1177]] prencipió a repoblación con chents prencipalment d'orichen aragonés y [[Navarra|navarro]], dando-li [[fuer]]s y esligando-se de Daroca dende l'inte y estando allora cabeza d'un amplo territorio que encara s'heba de reconquerir. A ciudat s'heba convertito en muga d'o reino d'Aragón con as tierras musulmanas y asinas ye que dende astí salioron expedicions melitars t'a conquiesta d'o [[Rincón d'Ademuz]] ([[1210]]), [[Taifa de Valencia|Valencia]] ([[1238]]) y [[Taifa de Murcia|Murcia]] ([[1266]]). Más tardi en as [[Guerras d'a Unión]] a ciudat refirmó a o rei [[Pero IV d'Aragón|Pero IV]] estando-li atorgato o títol de ''ciudat'' o [[7 de setiembre]] de [[1347]]. [[Imachen:Torre de San Martín, Teruel.jpg|150px|thumb|Torre de Sant Martín.]] Mientres os sieglos [[sieglo XIII|XIII]] y [[sieglo XVI|XVI]] a ciudat, con os suyos fueros, tenió a-saber-los enfrentamientos con una monarquía que heba evolucionato enta una forma de gubierno más autoritaria y centralizadora. O maximo organimo de gubierno teruelano por ixas envueltas yera o concello, una asambleya cheneral de vecins con amplas competencias, mas que mas en l'administracion d'a ciudat. L'orichen d'iste concello se troba en o privilechio que heba atorgato o [[10 de chulio]] de [[1250]] o rei [[Chaime I d'Aragón]], establindo ista autoridat con catorce concellers, encara que en o sieglo XV gosaban estar deciueito. Atro feito politico important estió a celebración entre os anyos [[1427]] y [[1428]] en Teruel d'as [[Cortz d'Aragón|Cortz Chenerals d'o Reino]] con presencia d'o rei [[Alifonso V d'Aragón|Alifonso V]]. A inspección d'a vida economica d'a ciudat yera afer de l'[[almutazaf]] u [[mayordombre]] qui cusiraba as transaccions mercantils que se i feban, a inspeccions de pesos y medas y o control d'actividatz artesanals. A población se dividiba en grupos socials con diferent relichión y estatus churidico-fiscal, manimenos totz teneban os mesmos privilechios y fueros. Ye dende metat d'o [[sieglo XIII]] quan prencipió a fer-se una cherarquización entre a población cristina entre caballers (que yeran d'a clase superior) y a resta de vecins. [[Chodigo]]s y [[moro]]s viviban en os suyos respectives vicos, deseparatos d'a resta d'a población y organizatos en [[alchama]]s. En iste sieglo, debito a la división social habió a-saber-los conflictos internos en a ciudat. En epoca medieval a ciudat de Teruel y a suya redolada yeran una d'as zona [[Ganadería|ganaderas]] más importants d'o reino, destacando mas que mas a suya cabanya lanar, favoreixita por estar zona de paso enta os pastos d'hibierno en [[Tortosa]] y Valencia. Allora os pastors y ganaderos teruelanos s'agrupaban en una chunta u ligallo ta esfender os suyos intreses. Culturalment cal destacar o ''"Estudio d'Artes"'' que existió en a ciudat dende l'anyo [[1396]] y que pendeba economicament y administrativa en o concello. === Edat Moderna === [[Imachen:Grabado de Teruel en el siglo XVIII.jpg|thumb|left|220px|Teruel en o sieglo XVIII]] En l'anyo [[1482]] os reis [[Ferrando II d'Aragón]] y [[Isabel I de Castiella]] churan os fueros d'a ciudat de Teruel, establindo-ie dos anyos dimpués a [[Enquesición]]. A ciudat s'oposaba a ista institución por lo que bi habió disturbios cheneralizatos encabezatos por o Concello. Dimpués d'un setio en a ciudat, con [[Juan Garcés de Marciella]] como capitán nombrato por o rei Ferrando II, s'imposó a Enquesición y se cremó a totz os [[cap]]es d'a rebelión. Mientres tot o [[sieglo XVI]] a ciudat luitó por a esfensa d'os suyos fueros debant d'una monarquía que se feba cada vegata más [[absolutismo|absolutista]]. Tamién contrebuyó Teruel en as [[Alteracions de 1591]], esfendendo os [[fueros d'Aragón]] en Zaragoza. A conseqüencia estió que beluns d'os suyos habitants fuoron enforcatos por fer parti d'a [[rebelión]] contra o rei [[Felipe I d'Aragón|Felipe I]]. A población d'a epoca que apareixe en o [[Fogache de 1495]] ye de 392 vecins. A economía se basaba prencipalment en l'agricultura y a ganadería, fendo-se a [[transuancia]] enta tierras d'o [[reino de Valencia]], estando amás as relacions comercials más freqüents con iste reino que con a ciudat de Zaragoza. En a industria destacaban os [[pelaire]]s y os fabricants de panyos de lana. En a [[Guerra de Succesión espanyola]], Teruel refirmó a [[Felipe IV d'Aragón|Felipe V]], encara que a la fin os fueros fuoron abolitos por iste rei como en a resta d'os reinos d'Aragón, Valencia, Mallorca y o Prencipato de Catalunya por os [[Decretos de Nueva Planta]]. En l'anyo 1775 Teruel consigue o privilechio de voto en as Cortz de Castiella que heba perdito dende a desaparición d'as institucions aragonesas por os Decretos de [[1707]]. Ye un d'os tretze [[correchimiento]]s en que se trestalla o Reino d'Aragón. A población creixió una mica en tot o [[sieglo XVIII]], estando en l'anyo [[1776]] de 1.015 vecins. === Edat Contemporania === Dende l'anyo [[1833]] Teruel ye capital d'a provincia d'o mesmo nombre, estando dende allora centro administrativo, chudicial, docente, comercial y de comunicacions. En as dos anteriors divisions provincials, la de [[Chusé Bonaparte]] de [[1810]] y la d'o Trienio Constitucional de [[1822]], a provincia teneba una grandaria menor, ye por ixo que en trobar-se a capital una mica descentrata bellas zonas d'as suya provincia se troban una mica luent y mal comunicatas. [[Imachen:Grabado Historia de Teruel - Pedro Pruneda.jpg|thumb|220px|Teruel por Pedro Pruneda]] Mientres a [[Guerra d'o Francés]] a ciudat estió fidel a o rei [[Ferrando VI d'Espanya|Ferrando VII]], alentatos por o Capitán Cheneral d'Aragón [[José de Palafox y Melzi|José Palafox]]. As tropas francesas a o mando d'o Mariscal [[Louis Gabriel Suchet|Suchet]] ocuporon Teruel, setiando dimpués a ciudat as tropas de [[Pedro Villacampa y Maza de Lizana|Villacampa]] que heban redotato a os refuerzos franceses que se trobaban en [[Caudet]]. En l'anyo [[1835]] se construyó o puent d'a Reina ta unir a ciudat con os ''"Llanos de San Cristoval"'' y en l'anyo [[1858]] ye quan se mete en l'alto d'una colunna en a plaza Mayor u d'o Mercato o emblema d'a ciudat ''[[O Torico]]'' En as [[Guerras Carlistas]], a capital estió fidel a os isabelinos debant d'o poder carlista d'o [[Mayestrato]], nunca a capital fue menazata por o cheneral [[Ramón Cabrera]], encara que sí se facioron expedicions [[reyalista]]s ta safocar l'acoso carlista sobre a Tierra Baixa, y aduyar en o setio que bi habió en [[Alcanyiz]] en [[1838]]. Mientres a [[Tercera Guerra Carlista]] a ciudat fue atacata por [[Marco de Bello]] y o [[Alfonso Carlos de Borbón y Austria-Este|infante Alfonso]] con numerosas tropas pero fracasoron y nomás pudioron dentrar en os arrabals d'a ciudat. En [[1901]] plega ta Teruel o ferrocarril, construindo-se-ie a escalinata neomudéchar, obra d'o incheniero [[José Torán]], ta unir a [[gara]] con o centro urbán. ==== Guerra Civil ==== :''Se veiga tamién l'articlo sobre a [[batalla de Teruel]].'' Teruel adquirió trista fama mientres a [[Guerra Civil Espanyola|Guerra Civil]], en estar o scenario d'a dita [[batalla de Teruel]]. Habendo cayito en mans d'os sublevatos a o comencipio d'a guerra, estió a sola ciudat presa por a Republica y posteriorment reconquerita por as tropas de Franco (o [[22 de febrero]] de [[1938]]). A ciudat quedó practicament destruita. O plan de l'alto mando [[Segunda Republica Espanyola|republicán]] yera metigar una mica a presión que os nacionals yeran fendo sobre [[Madrit]], a capital d'a republica, y sobre as zonas que controlaban en o frent norte. Ta ixo miroron de reconquerir Teruel allora en mans d'os sublevatos, representando una amenaza ta o Levant que yera zona republicana. Emplegoron 12 [[División (melitar)|divisions]] de l'[[Exercito Popular Republicán]] con bells 110.000 soldatos en a operación. A ofensiva republicana sobre a ciudat prencipió por a zona de [[Corbalán]] o [[15 d'aviento]] de [[1937]], baixo o mando d'o cheneral [[Vicente Rojo Lluch]]. En prencipiar se facioron bells bombardeyos a posicions estratechicas que i yeran amanatas a la ciudat, prencipalment nudos de comunicacions, y tamién bombardeyos a o mesmo casco urbán d'a ciudat. D'atra man, os nacionals, a o mando d'o coronel [[Domingo Rey d'Harcourt]], yeran tanimientres parando a esfensa con os poquetz efectivos que'n teneban. No yeran más de 5.000 hombres, estando os puntos más fuertes d'a suya esfensa l'edificio de Comandancia d'a plaza Sant Chuan y o seminario, puestos a on que tamién se'n fuoron as chents d'a ciudat t'acubilar-sen d'os bombardeyos. Amás i plegoron bells 1.500 civils y 1.759 melitars d'aduyar en a esfensa. En plegar ta os arredols d'a capital, as fuerzas d'a Republica prencipioron a parar l'[[artillería]] sobre o centro d'a ciudat, estricallando de tot as zonas de mayor resistencia. Os combates en as carreras d'a ciudat yeran cuerpo a cuerpo, feito que fació que muitos civils estasen embrecatos en istas acions. O [[Exercito Popular Republicán]] gosaba ubrir brecas en as paretz d'as casas mugants, chitando granadas y matando a muita población civil, pero enantando asinas a escape, ya que no podeban fer-lo por as carreras, en as que se trobaban os melitars enemigos. A ciudat rebla o [[8 de chinero]] de [[1938]], ante o setio republicán y tamién debito a las baixas temperaturas que facioron encara mas dificils as operacions. As tropas republicanas prenioron a [[Domingo Rey d'Harcourt]] y a qui allora yera bispe de [[Diocesi de Teruel-Albarrazín|Teruel-Albarrazín]] [[Anselmo Polanco]], qui sería fusilato en [[Pont de Molins]] o [[7 de febrero]] de [[1939]], quasi a la fin d'a guerra. A respuesta d'as fuerzas nacionals heba prencipiato o [[31 d'aviento]] con bombardeyos aerios por orden de [[Rafael García Valiño]]. Y o [[2 de chinero]] se situan os Nacionals en os alrredols d'a ciudat, encara que dica o [[7 de febrero]] no pueden dentrar-ie, con una fuerte ofensiva d'artillería y o refirme por aire d'a [[Lechión Cóndor]], zarrando asinas o setio o día 20. A tamas d'os esfuerzos Republicans, o 22 a ciudat rebla, con a presa de quasi 15.000 prisioners y numeroso material belico. D'ista traza se torna a un estato en o frent pareixito a l'anterior a la operación. Con Teruel recuperata ta a zona Nacional, y unas perdugas muit grans en hombres y material ta a Republica, sin d'haber conseguito os suyos obchectivos inicials, nomás retrasando a dentrata final de Franco en Madrit. A la fin con a nueva ofensiva Nacional en Aragón dica a [[Mar Mediterrania|Mediterrania]], en marzo de [[1938]], aproveitando l'acumulación de fuerzas en Teruel, o frent s'aluenya d'a capital. Y chino chano s'irá normalizando a vida en a ciudat, que yera quasi de tot estricallata, dimpués de dos setios. Un dato intresant ye que en a batalla de Teruel s'emplegó por primera vegada, y como preludio d'o que ocurriría en a [[Segunda Guerra Mundial]], l'avión alemán [[Junkers Ju 87|Ju 87]] ''[[Bombardero en picato|Stuka]]''. En rematar a guerra prencipian os treballos de reconstrucción. Ista actividat duró dica meyatos d'os anyos 50. Entre os que s'aproveitó ta dotar a Teruel de mayors espacios ubiertos y racionalización de carreras. A suyas prencipals actuacions estioron o Seminario y arredols. A carrera y Plaza de Sant Chuan y o conchunto de l'''Óvalo''. == Toponimia == === Orichen prerromán === O suyo nombre se remonta a una radiz prerromana, probablement o [[Luengas celtas|celta]] ''TUROS'', que se repite muito en toponimos d'o sud d'a provincia y que apareixe en as inscripcions celtiberas de [[Penyalba de Bellestar]]. Bi ha muitos toponimos en os países antigament celtas con esta radiz, como [[Zúrich]] < ''TURICIUM'', pero lo que más li se pareix ye ''Borgo Turola'' en o norte d'[[Italia]]. Esta radiz se presenta en iste zaguer toponimo [[italia]]no y en Teruel con a terminación -OLUS, o deminutivo [[latín]] que evolucionó ta l'aragonés ''[[sufixo -uelo|-uelo]]''/''[[sufixo -uel|-uel]]'' y o [[idioma mozarabe|mozarabe]] ''-uel''. En un [[ara]] trobata en a localidat de [[Pías (Maceda)|Pías]] ([[Maceda]], [[provincia d'Ourense|Ourense]]) bi ha referencias a lo dios galaico ''Torolvs'' ''Combiciegvs''. En [[Castro Candelas]] ([[provincia d'Ourense|Ourense]]), se trobó una iscripción que i posaba ''REVVE ANA/BARAECO /AFER ALBINI /F(ilius) ''TVROLVS'' /V(otum) S(olvit) L(ibens) M(erito)''. Bells autors sindembargo relacionan Teruel con l'antiga ''Turba'', capital d'os antigos [[turboleta]]s. === Formas medievals === A evolución natural de ''TVROLUS'' seguindo a fonetica d'os [[luengas ibero-romances|ibero-romances]] centrals ye ''Toruelo'' (a ''u'' puet evolucionar ta ''o'' como en ''FURCA'' > ''forca''), y la O curta latina diftonga ta -ue-: * ''TUROLUS'' > *''TUROLO'' > *''Toruelo''. [[Imachen:Monumento a la vaquilla.jpg|thumb|left|250px|O toro y a estrela]] O [[idioma mozarabe|mozarabe]] local teneba una tendencia a perder a ''-o'' final n'estas terminacions ([[Bunyuel]], [[Aranyuel]], [[Estercuel]], [[Almochuel]], [[Exatiel]], [[Castiel Fabib]], [[Caudiel]]), tendencia que heredó l'[[aragonés meyeval|aragonés medieval]] (que ya teneba en o mesmo [[Prepireneu]] como ilustra o toponimo [[Pedruel]]), y que tamién prenió d'os repobladors [[occitans]]: * ''Toruelo'' > ''Toruel'' / ''Teruel'' En fuents [[arabe andalusí|arabes andalusís]] trobamos ''Tiruwal'' en o ''Muqtabis V'' de [[Ibn Hayyan]] (987-1076), un sieglo enantas d'a [[reconquiesta]] de [[1170]] y ''Tiruwl'' en [[Al-Udri]]. O pareixito fonetico con o ''Toro'' favoreixió a [[Leyenda d'o toro y a estrela|leyenda fundacional]] d'[[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] perseguindo lo Toro. Amás d'istas en os textos medievals latins y romances s'escribiba de muitas trazas, a sobén as latinizatas ''Torol'', ''Turol'', ''Terol''. Como en [[Idioma catalán|catalán]] o sufixo latín -OLUS no diftonga y pierde a vocal final romanz, en catalán o toponimo s'adapta con una d'estas zagueras, prenendo-ne ''Terol''. A trasformación d'a "o" romanz en "y" ye normal en l'aragonés dende a [[Edat Meya]] (''Semontano'', ''Hespital'', os lugars de ''[[Terrient]]'' y ''[[Segorb]]''). O [[Idioma castellán|castellán]] prenerá a forma d'o toponimo que será más común a fins d'a [[Baixa Edat Meya]]: ''Teruel''. === Denominación en aragonés actual === En [[Idioma aragonés|aragonés]] o [[diftongo]] -ue- desembolica a sobén una ''g'' quan va dimpués de ''r'', o que se conoixe como [[Protesi velar en l'aragonés|protesi velar]]. Son pronunciacions con protesi velar as palabras y toponimos ''[[esquirgüelo]]'', ''[[Pallaruelo|Pallargüelo]]'', ''[[Ciruello|Cirgüello]]'', [[Villargüé]], [[Argüés]], ecetra..), protesi que en a grafía de l'[[Academia de l'Aragonés]] no se representa. Ye posible sentir a pronunciación ''Tergüel'' con protesi velar en [[aragonés baixorribagorzano|baixo-ribagorzano]], y tamién en zonas de l'este d'Aragón a on se charra [[castellán d'Aragón|castellán]]. Bi ha una [[hota]] de zaguers d'o [[sieglo XIX]] con esta pronunciación: {{cita|No quiero mula en '''Tergüel''', Ni en [[Corbalán]] quiero paño, Ni en la [[Baronía d'Escrich|baronía]] mujer, Ni quiero amigo en [[Castralvo]].}} Antiparte, en bella parla [[churro|churras]] ye ''Tergüel'',<ref>{{es}} [[Vicente Llatas]]: ''El habla del Villar del Arzobispo y su comarca'' Institución Alfonso el Magnánimo, Diputación Provincial de Valencia, 1959 [http://books.google.es/books?ei=SxyDTdyWKInusgbVq5yMAw&ct=result&id=UzpKAAAAYAAJ&dq=terg%C3%BCel+valencia&q=terg%C3%BCel++]</ref> ''Teregüel'' u ''Tregüel''. En textos romances baixo-medievals d'a zona de ''Rubihuelos'', actual [[Rubielos de Mora]] s'escribiba ''Terhuel'' y ''Noguerhuelas'' con una h que representaba precisament la [[Protesi velar en l'aragonés|protesi velar]] ''g'' de debant o diftongo ''ué''. == Demografía == Teruel ye a capital de provincia con menor población d'o [[Espanya|Estato Espanyol]], con 35.675 habitants en l'anyo [[2014]]. Amás ye a capital con un menor porcentache de población entre os 15 y os 29 anyos y a capital con o indice más alto de personas mayors de 65 anyos. {{DemogAragón |1362= |1495=392 |1842= 7.165 |1857= 9.509 |1860= 10.432 |1877= 9.488 |1887= 9.423 |1897= 9.938 |1900= 10.797 |1910= 11.935 |1920= 12.010 |1930= 13.584 |1940= 16.172 |1950= 18.745 |1960= 19.726 |1970= 21.638 |1981= 28.225 |1991= 30.789 |1992= |1994= |1996= 28.994 |1998= 29.320 |1999= 30.047 |2000= 30.491 |2001= 31.068 |2002= 31.506 |2003= 32.304 |2004= 32.580 |2005= 33.238 |2006= 33.673 |2007= 34.236 |2008= 35.037 |2009=35.396 |2010=35.241 |2011=35.288 |2012=35.841 |2013=35.961 |2014= 35.675}} En o período [[1900]]-[[1991]] os datos se refieren a población de feito. Dende [[1996]] se fa servir o nuevo sistema de chestión contina y informatizata d'os Padrons municipals, basato en a coordinación de totz ellos por parti de l'INE. [[Imachen:Evolución demográfica Teruel 1900-2005.png|thumb|250px|Evolución demografica]] Dende l'anyo [[1860]] a evolución d'a población ha estato cheneralment positiva, excepto dica 1887 quan a población baixó de 10.432 a 9.423. En o [[sieglo XX]] a población puyó en totz os [[cens]]os que se facioron pasando de 10.979 habitants en [[1900]], dica los 18.745 en [[1950]], los 26.495 en [[1980]] y los 29.320 en [[1998]]. Encara que no ha estato un gran creiximiento si que s'ha mantenito constant. Manimenos si que se puet charrar d'una grieu despoblación en a suya provincia que teneba 246.000 habitants a prencipios d'o [[sieglo XX]] y continó baixando dica 236.000 en [[1950]], 170.284 en [[1970]] y nomás 136.840 en [[1998]]. Muita d'ista población se'n fué ta la capital, por ixo lo ratio de población de Teruel respective a la suya provincia creixió en iste sieglo dende un 4,3% a prencipios de sieglo dica un 15,4% en [[1976]] y 22% en [[1998]]. Ye amás a sola provincia d'o Estato a on que mueren más personas que naixen. === Chentilicio === O [[chentilicios en l'aragonés|chentilicio]] d'os habitants de Teruel y tamién d'a suya provincia ye en [[idioma aragonés|aragonés]] "terolano" u "teruelano". En castellán o chentilicio ye ''"turolense"'',<ref>[http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?TIPO_BUS=3&LEMA=turolense Diccionario d'a RAE]</ref> que ye un [[cultismos|cultismo]]. Tamién existe a forma ''"turboleta"'', introdueita dende ambients cultos clasicistas baixo a suposición que os turboletas vivioron en Teruel, pero que no tien guaire emplego. == Cheografía == [[Imachen:El Torico, Teruel.jpg|thumb|200px|En Teruel no son guaire raros os [[nieu|nevazos]] en hibierno]] Teruel se situa en a [[fuesa tectonica|fuesa]] de [[fuesa de Teruel|Teruel]], que la [[falla de Concut]] creba posando-la en contacto con la [[fuesa de Xiloca]], definindo una [[depresión de Calatayú-Teruel]]. Los ríos [[río Xiloca|Xiloca]] y [[Río Guadalaviar|Guadalaviar]] proveitan estas fuesas, dirinchindo-se lo segundo ta la plana [[País Valencián|valenciana]]. Ye rodiata por os macizos y serranías de [[Serranías de Gúdar|Gúdar]], [[Macizo de Chabalambre|Chabalambre]] y [[Serranía d'Albarrazín|Albarrazín]], lo que fa que os suyo clima sía extremo. Se troba a 915 metros d'altaria sobre o [[libel d'a mar]], en un [[tozal]] chunto a o Guadalaviar a un kilometro d'o [[forcallo]] d'iste río con l'[[río Alfambra|Alfambra]]. A suya situación ye estratechica por estar en o nugo de comunicacions entre as [[val]]s de [[río Xiloca|Xiloca]], [[río Alfambra|Alfambra]], [[río Millars|Millars]] y [[río Guadalaviar|Guadalaviar]], punto d'acceso d'a Meseta y d'Aragón a l'antigo [[Reino de Valencia]]. === Morfolochía y estructura urbana === [[Imachen:Teruel visto desde la antena de TV.jpg|thumb|200px|Anvista cheneral d'a ciudat.]] Encara s'alzan restas d'a viella [[muralla]] que cletaba la ciudat de Teruel en epoca medieval. Yeran siet as [[puerta]]s que s'ubriban en o muro encara que hue nomás se conoixe a suya antiga ubicación. Actualment se puet veyer en o plan de Teruel l'aria perteneixient a la dita ciudat medieval. As carreras d'o casco historico, a-saber-lo estreitas, quasi no s'han adaptato a los tiempos modernos, fendo difícil a vegatas o paso d'o trafico. O casco antigo se puet dividir en dos por l'eixe que forman as carreras d'o Salvador, plaza de Castiella y a carrera d'o Tozal, corazón d'a ciudat y puesto a on que se trobaba d'antis más o mercato. O sector norte ye formato por carreras irregulars que s'endrezan perpendicularment a lo dito eixe. D'atra man o sector sud yera l'antiga [[chudería]], situata en o cobalto d'a ciudat, as suyas carreras son radials y converchen en a plaza. En cheneral o plan de Teruel nos charra d'una ciudat cristiana de nueva planta. Pareixe que en Teruel no bi habió [[morería]], ya que dengún d'os suyos vicos tien a estructura d'as carreras estreitas y irregulars caracteristicas d'os vicos [[Al-Andalus|andalusins]]. No bi habió guaires modificacions en o casco urbán de Teruel dica o [[sieglo XVIII]] quan s'espaldó a parti más amanata a lo Guadalaviar ta enamplar o camín reyal que iba enta Valencia. Dimpués se facioron atras obras, ya difuera d'as murallas, construindo-se desanches arredol d'a ciudat. A población prencipia a enamplar-se por a parti oriental, amaneixendo asinas vicos como lo de ''Cuevas del Siete'' u os vicos de ''Sant Julián'' y o Rabal a lo sud, frent a lo Tozal. A ciudat moderna s'estendilló a l'atro canto d'o primitivo tozal a on que ye a ciudat viella, gracias tamién a lo ''Viaducto'', que premite unir as dos marguins. Astí se construyoron tamién a [[plaza de toros]] y o estadio de [[Pinilla]], construindo-se primero casas unifamiliars a prencipios d'o [[sieglo XX]] y creyando-se dimpués o vico d'o ''Ensanche'', con as suyas prencipals carreras radials enta o ''Viaducto'' O río Guadalaviar ha estato un obstaclo important que no ha premitito que a ciudat s'estendillase muito enta l'ueste. As prencipals edificacions d'ista marguin d'o río son bellas industrias y urbanizacions modernas. Asinas pues a morfolochía urbana d'a ciudat de Teruel ye de tipo radioconcentrico, adaptando-se a lo suyo entorno y prenendo como eixes radials as suyas prencipals vías de comunicación como son as carreteras de [[Zaragoza]], [[Murviedro]] y [[Alcanyiz]]. Respective a la tipolochía d'as suyas edificacions, cal decir que, encara que l'altaria d'istas ye prou variable, nunca no blinca d'os 13 pisos. Os edificios más altos se troban en o Ensanche, estando a ''torre de Teruel'' en l'Avenita Ruiz Jarabo l'edificio más alto d'a ciudat, con 13 pisos.<ref name="Evc">{{es}} [http://y-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie6-E9725722-B183-0D19-E08E-538F841CC1AB&dsID=PDF Mª PILAR BORDERÍAS URIBEONDO Y MANUEL GARCÍA MÁRQUEZ, Evaluación de la calidad de un medio urbano: la ciudad de Teruel, Espacio, Tiempo y Forma, Serie VI, Geografía, t.10, 1997, págs.51-73]</ref> === Hidrografía === Trescruzato por o [[río Guadalaviar]], se troba a man d'o [[forcallo]] que forma iste río con l'[[río Alfambra|Alfambra]] y dende a on que tamién gosa conoixer-se a lo primero d'istos dica la suya desembocadura en a ciudat de Valencia como lo [[río Turia]]. === Mugas === O suyo termin municipal muga con [[La Puebla de Valverde]], [[Cubla]], [[Bellestar (Teruel)|Bellestar]], [[Rubials]], [[Albarrazín]], [[Cella]], [[Celadas]], [[Alfambra]], [[Peralellos]], [[Cuevas Labradas]] y [[Corbalán]]. === Vicos === Se puet dividir a ciudat de Teruel en dos zonas esferenciatas, a marguin oriental d'o [[río Guadalaviar]] a on que se troban a mayor parti d'os vicos d'a ciudat y o suyo nuclio historico y a marguin occidental a on que podemos trobar prencipalment zonas industrials y urbanizacions de nueva construcción. En a marguin oriental se situa o [[casco historico (Teruel)|casco historico]] d'a ciudat y arredol d'iste una serie de vicos como son o [[vico d'o Carmen (Teruel)|vico d'o Carmen]], [[Cuevas del Siete]], [[Los Baches]], [[Los Arcos (vico de Teruel)|Los Arcos]], [[El Carrel]], o [[Rabal (Teruel)|Rabal]] u [[Sant Julián (Teruel)|Sant Julián]]. En ista mesma marguin, pero deseparatos d'a resta d'o casco urbán por a rambla de ''Sant Julián'', se troban os modernos vicos d'o [[Ensanche (Teruel)|Ensanche]] y [[Fuentfresca (Teruel)|Fuentfresca]]. Entre as urbanizacions que se troban en a periferia de Teruel son a ''Laguna'', o ''Tubo'', ''Los Arreñales'', ''La Guía'', ''Cerro Alcaldes'', ''La Florida'', ''Pinilla'', ''Los Aljezares'', ''Sagrada Familia'', ''Viñas de Sant Cristoval''.<ref>[http://elcaminosantiago.com/PDF/Map_City_Teruel_1.pdf Mapa de Teruel en PDF]</ref> En a marguin occidental d'o Guadalaviar destacan o [[vico d'o Jorgito]] y a Urbanización Pinar de la Muela. Entre os [[poligono industrial|poligonos industrials]] cal destacar o poligono de La Paz que se troba chunto a la N-234. === Vicos rurals === Amás d'os vicos urbans, fan parti d'o municipio de Teruel os [[vicos rurals]] d'[[Aldeyuela]], [[Val de Zebro]], [[Villespesa]], [[Villalba Chusana]], [[Lo Campiello]], [[Castralbo]], [[Caudet]], [[Concut]], [[La Guea]], [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]], [[Tortallada]] y despoblato d'a [[Gasconiella]]. === Clima === [[Imachen:Clima Teruel (España).PNG|thumb|250px|Climograma de Teruel.]] O [[clima]] de Teruel ye un [[clima mediterranio]] continental de montanya. En [[verano]] as [[temperatura]]s son suaus, encara que con muita oscilación termica, y en [[hibierno]] son fredas, con minimas muit baixas que a vegatas baixan d'os -10º. A [[temperatura meyana]] d'o mes de chinero ye de 3º y la de agosto de 21,9°, estando a meya anyal de bells 10,5°<ref name="GEA"/> As precipitacions tienen o suyo minimo en hibierno y o maximo a la fin d'a [[primavera]]. Debito a lo suyo [[clima continental]] no son guaire abundants, recullendo-se-ie bells 400&nbsp;mm. anyals. {| {{tablapolida}} align="center" |+ <big>'''Observatorio de Teruel</big> |- style="background:#efefef;" ! 1971-2000 !! chi !! feb !! mar !! abr !! may !! chn !! chl !! ago !! set !! oct !! nov !! avi !! ''TOTAL'' |- | Temp. maxima (°C)||9,3||11,6||14,5||16,2||20,5||25,7||30,4||29,7||25,2||18,6||13,2||9,8||''18,7'' |- | Temp. minima (°C)||-2,1||-1,1||0,4||2,6||6,5||10,2||12,8||13,0||9,9||5,7||1,2||-0,6||''4,9'' |- | Precipitacions (mm) ||17||14||19||36||56||43||30||40||36||42||22||20||''373'' |} Los records de temperatura rechistratos en l'[[Observatorio de Teruel]] son os 39,3º d'o [[4 d'agosto]] de [[2007]] y os -19,0º d'o [[26 d'aviento]] de [[2001]]. == Administración == === Reparto de concellers === <center> {| {{tablapolida}} |- | colspan="12" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/home.html Archivo electoral]</ref></center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partito''' | align="center" | '''1979''' | align="center" | '''1983''' | align="center" | '''1987''' | align="center" | '''1991''' | align="center" | '''1995''' | align="center" | '''1999''' | align="center" | '''2003''' | align="center" | '''2007''' | align="center" | '''2011''' | align="center" | '''2015''' | align="center" | '''2019''' |- | bgcolor="#1E90FF" | '''[[Partido Popular]]/[[Alianza Popular]]''' | bgcolor="#87CEFA" align="center" | - | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 7 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 6 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 7 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 10 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 9 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 8 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 8 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 12 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 8 | bgcolor="#87CEFA" align="center" | 7 |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partido de los Socialistas de Aragón]]''' | bgcolor="#FF6347" align="center" | 5 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 7 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 7 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 9 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 7 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 6 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 8 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 7 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 5 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 5 | bgcolor="#FF6347" align="center" | 5 |- | bgcolor="#FF7F00" | '''[[Ciudadanos - Partido de la Ciudadanía|Ciudadanos]]''' | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | - | bgcolor="#FFA500" align="center" | 2 | bgcolor="#FFA500" align="center" | 3 |- | bgcolor="#FF6600" | '''[[Partido Aragonés]]''' | bgcolor="#FF9933" align="center" | - | bgcolor="#FF9933" align="center" | 1 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 2 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 4 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 2 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 4 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 4 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 4 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 1 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 2 | bgcolor="#FF9933" align="center" | 2 |- | bgcolor="#63BE21" | '''[[Vox (partito politico)|Vox]]''' | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | - | bgcolor="#CF9" align="center" | 1 |- | bgcolor="#FFFF00" | '''[[Chunta Aragonesista]]''' | bgcolor="#FFFF99" align="center" | - | bgcolor="#FFFF99" align="center" | - | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 0 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 2 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 | bgcolor="#FFFF99" align="center" | 1 |- | bgcolor="#FF0000" | '''[[Ganar Teruel]]''' | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | - | bgcolor="#FF4040" align="center" | 3 | bgcolor="#FF4040" align="center" | 1 |- | bgcolor="#8B475D" | '''[[Podemos Aragón|Podemos-Equo-EMT]]''' | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | - | bgcolor="#CD919E" align="center" | 1 |- | bgcolor="#669933" | '''[[Partido Comunista de España]]/[[Izquierda Unida]]''' | bgcolor="#99CC66" align="center" | 1 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 1 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 1 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 0 | bgcolor="#99CC66" align="center" | 1 | bgcolor="#99CC66" align="center" | -<ref name="ReferenceA">''Integrau en a coalición [[Ganar Teruel]]''</ref> | bgcolor="#99CC66" align="center" | -<ref name="ReferenceA"/> |- bgcolor="#EEEEEE" |- | bgcolor="#99FF00" | '''[[Centro Democrático y Social]]''' | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | 2 | bgcolor="#CCFF99" align="center" | 0 | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - | bgcolor="#CCFF99" align="center" | - |- | bgcolor="#696969" | '''Independients''' | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | 5 | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | 6 | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | 4 | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - | bgcolor="#A9A9A9" align="center" | - |- | bgcolor="#669933" | '''[[Unión de Centro Democrático]]''' | bgcolor="#99CC66" align="center" | 10 | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - | bgcolor="#99CC66" align="center" | - |- | '''''Total''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' | align="right" | '''''21''''' |} </center> === Alcaldes === {{Articlo principal|Lista d'alcaldes de Teruel}} {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | [[Ricardo Eced Sánchez]] | [[Unión de Centro Democrático|UCD]] |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | [[Ricardo Eced Sánchez]] | [[Partido Aragonés|PAR]] |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | [[Javier Velasco Rodríguez]]<ref>{{es}} [http://portal.aragon.es/xpf/fichero/NOTA_PRENSA/1219759/FICHERO1/composicion_gobierno.doc Nota de prensa sobre a composición d'o Gubierno d'Aragón] en a pachina web d'a [[Deputación Cheneral d'Aragón]].</ref> | [[Partido de los Socialistas de Aragón|PSOE]] |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | [[Ricardo Eced Sánchez]] | [[Partido Aragonés|PAR]] |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | [[Luis Fernández Uriel]]<ref>{{es}} [http://www.losgenoveses.net/Irak/lasnoticiascaserasirak.html Noticia sobre a baixa de Luis Fernández en o PP] por a [[invasión d'Iraq en 2003]].</ref> | [[Partido Popular|PP]] |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | [[Manuel Blasco Marqués]]<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/especial/elecciones/candidatos_aragon.html Eleccions municipals en Aragón] en o periodico ''El País''.</ref> | [[Partido Popular|PP]] |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | [[María Lucía Gómez García]] | [[Partido de los Socialistas de Aragón|PSOE]] |- | align="center"|[[2007]]–[[2010]] | [[Juan Miguel Ferrer Górriz]] | [[Partido Aragonés|PAR]]/Independient |- | align="center"|[[2010]]–[[2011]] | [[Manuel Blasco Marqués]] | [[Partido Popular|PP]] |- | align="center"|[[2011]]–[[2015]] | [[Manuel Blasco Marqués]] | [[Partido Popular|PP]] |- | align="center"|[[2015]]–???? | [[Manuel Blasco Marqués]] | [[Partido Popular|PP]] |} == Economía == [[Imachen:Teruel. Población ocupada por sectores económicos.svg|thumb|250px|Población de Teruel por sectors economicos:<br />{{legend|#f3cdf9|Atros servicios}}{{legend|#fff6b9|Comercio}}{{legend|#b8dcee|Industria}}{{legend|#c9fdd9|Construcción}}{{legend|#f7c9d9|Agricultura}}]] L'actividat economica en a capital s'orienta a la [[industria]] (con bells 1.832 treballadors) y a construcción (con bells 1.032), encara que o prencipal sector ye o [[sector servicios]] con más de 8.290 treballadors.<ref name="GEA">[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=13417 Datos d'a GEA]</ref> Manimenos a poca población d'a ciudat fa que a suya actividat economica no tienga prou dinamismo, estando una ciudat d'emigración en cuentas d'una ciudat receptora de población. Existen quantas explotacions ganaderas y industrias carnicas, adedicatas prencipalment a lo bestiar [[porcín]], t'abastir o mercato de productos carnicos con denominación d'orichen, amás d'industrias de fabricación de [[prenso]] y abonos derivatos. Atro tipo de industrias importants en Teruel son, por eixemplo, as relacionatas con l'[[automobil]], as industrias de transformación de productos [[Ceramica|ceramicos]] y [[menería|meneros]] y a industria forestal<.<ref>{{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/geografia/industria_aragonesa/localizacion_teruel.asp GEA Localización de la industria en la provincia de Teruel]</ref> Entre as 230 industrias que se i pueden trobar, destacan prencipalment as chicotas. O prencipal [[poligono industrial]] ye ''La Paz'', chunto a la carretera de Zaragoza, con 579.256 [[m²]] de superficie industrial en a suya primera fase y 620.055 m² en a segunda. A importancia d'o sector servicios se troba en o feito de que Teruel ye a capital administrativa tanto d'a suya comarca como d'a suya provincia. Encara que no bi'n ha muitos, son más de 1.300 os comercios u [[botiga]]s que se troban en a ciudat. === Torismo === [[Imachen:SEMANA SANTA DE TERUEL Hermandad de la Oración de Jesús en el Huerto 3030.jpg|thumb|Semana Santa de Teruel.]] Os prencipals atractivos toristicos d'a ciudat son o conoixito mudéchar teruelano y os Aimants de Teruel. As calendatas con mayor afluencia de toristas en a ciudat gosan estar as fiestas de ''la Vaquilla'', os Aimants y a [[Semana Santa]] prencipalment. A ciudat tien un rete d'hotels de tres estrelas que premite agüespar a os suyos vesitants. O ''Palacio de Congresos y Esposicions de Teruel'' tamién aculle tot tipo de ferias y congresos, d'entre as que destacan a ''Feria d'o Pernil'' y o ''Salón d'os Aimants''.<ref>{{es}} [http://www.feria-congresosteruel.com/ Palacio de Congresos y Esposicions de Teruel].</ref> {{clear}} == Educación == Teruel ye a población a on que se concentran totz os centros d'amostranza superior d'a comarca, con quantos Institutos d'Amostranza Segundaria y [[Formación Profesional]] y tamién o campus d'a [[Universidat de Zaragoza]] que incluye as titulacions de [[psicolochía]], [[artes politas]], sciencias d'o treballo, [[humanidatz]], relacions laborals, machisterio y as inchenierías tecnicas en [[informatica]] y [[telecomunicacions]]. == Arte y cultura == === Molimentos === En Teruel se puet trobar una important muestra de molimentos de totas as epocas dende a [[Edat Meya]] dica o [[modernismo]], pasando por o [[renaiximiento]] u o [[barroco]]. Contino apareixen os molimentos más importants clasificatos por epocas. ==== Teruel medieval y mudéchar ==== [[Imachen:Teruel - Torre de San Pedro.jpg|thumb|180px|Torre de Sant Per.]] [[Imachen:Claustro mudejar de la iglesia de San Pedro (Teruel).jpg|thumb|200px|Claustro mudéchar de Sant Per.]] * Entre os molimentos medievals d'a ciudat de Teruel cal destacar os que son incluyitos en o conchunto de l'[[Mudéchar aragonés|arquitectura mudéchar aragonesa]] declarata por a [[UNESCO]] como [[patrimonio d'a Humanidat]]: ** A ''[[Seu de Santa María de Teruel|Seu de Santa María]]'', ye una d'as pocas [[Seu bispal|seu]], chunto con a de [[Tarazona]], construitas en estilo mudéchar. Son Patrimonio d'a Humanidat dende [[1986]] o [[teito]] y [[cimborrio]] y a suya [[torre]]. O suyo orichen se troba en a ilesia de Santa María de Meyavilla d'estilo [[arte romanico|romanico]] que prencipió a construir-se en [[1171]] y remató con a construcción d'a torre mudéchar en [[1257]]. Dimpués a ilesia evolucionaría dende o romanico dica o mudéchar, pasando por atros estilos como lo [[arte gotico|gotico]]. A suya frontera neo-mudéchar la fació lo catalán [[Pablo Monguió Segura|Pablo Monguió]] en [[1909]]. ** A ''torre y [[ilesia de Sant Per de Teruel|ilesia de Sant Per]]''. A torre ye d'a mesma epoca que a torre d'a seu. En a ilesia destacan l'[[abside]] gotico-mudéchar y a nau interior con o suyo [[retablo]] mayor. O conchunto ye patrimonio d'a Humanidat dende [[1986]]. Ista ilesia ya existiba en [[1196]], encara que actualment lo más antigo que se conserva ye a suya torre. O suyo retablo mayor que en grandaria ye parellán a lo d'a seu, puet estar obra de [[Cosme Damián Bas]] (meyatos d'o [[sieglo XVI]]) encara que no se conoixe guaire bien o suyo orichen. O retablo más important ye l'adedicato a los [[Santos Cosme y Damián]], obra de [[Gabriel Joli]] ([[1537]]), y se troba en a capiella que se diz d'os ''Aimants'' ya que ye astí a on que se troboron as momias d'os [[Aimants de Teruel]] en [[1555]]. ** A ''torre d'a [[ilesia de Sant Martín de Teruel|ilesia de Sant Martín]]'' que data d'o [[sieglo XIV]], construita en una ilesia que ya existiba dende [[1196]].<ref>[http://www.redaragon.com/turismo/que_hacer/default.asp?accion=pagina&CosaQueHacer_ID=1413 ''Torre de Sant Martín'' en www.redaragon.com]</ref> Ye de planta quadrata y por debaixo d'o suyo [[Arco (arquitectura)|arco]] pasa una carrera. O suyo contrafuerte de [[piedra picata]] ye obra de [[Pierres Vedel]] y fue construito en o [[sieglo XVI]]. Tamién patrimonio d'a Humanidat dende l'anyo 1986. A ilesia se situa chunto a lo ''Portal de l'Andaquilla''. Destacan bellas pinturas d'o [[sieglo XVII]] que s'alzan en ista ilesia, copias de Carracci y Guercino y un lienzo de Santa Teresa, obra de Bisquert. ** A ''torre d'a [[ilesia d'o Salvador de Teruel|ilesia d'o Salvador]]'' ye amás tardana d'as torres mudéchars d'a ciudat y talment por ixo reculle y desarrolla más elementos d'iste tipo d'arquitectura. Como as tres anteriors ye patrimonio d'a Humanidat dende 1986. * A [[ilesia d'a Mercet de Teruel|ilesia d'a Mercet]] ye d'estilo mudéchar d'o [[sieglo XVI]] encara que a suya torre ye d'estilo barroco. O suyo retablo de [[Sant Chorche]], d'autor desconoixito pero a sobén atribuito a [[Jerónimo Martínez]] ([[1525]]), tien un gran intrés iconografico. * Tamién cal destacar entre l'arquitectura civil medieval l'[[alchub]], construito en [[1373]]. * A ''ilesia de Sant Francisco'' ye d'estilo [[arte gotico|gotico]], fue construita en l'anyo [[1392]]. A suya nau ye de 5 trampos, destacando amás en l'exterior as politas [[finestra]]s ochivals y as suyas dos portaladas.<ref name="UT">[http://www.urbanteruel.es/teruel/monumentos.htm Urban Teruel. Monumentos]</ref> Feito construir entre os anyos [[1391]] y [[1402]] por o arcebispe de Zaragoza [[García Ferrández d'Heredia]], naixito de Teruel. Obra d'os mayestros [[Conrat Rey]] y Gonzalvo de [[Vilvo]]. * O ''torretón d'Ambeles'' que feba parti d'a [[muralla]] d'a ciudat. Yera un d'os 40 torretons que bi heba y se construyó entre [[1475]] y [[1525]].<ref name="UT" /> ==== Teruel renaixentista ==== [[Imachen:Los Arcos, Teruel.jpg|thumb|200px|Los Arcos de Teruel]] * ''[[Los Arcos de Teruel|Los Arcos]]'', d'o [[sieglo XVI]], protechito legalment dende [[2007]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/images/doc_completo_PDF.gif Texto en o BOA d'a declaración de Los Arcos de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> Ye una obra [[renaixentista]], construito por Pierres Vedel ([[1537]]-[[1558]]) y tien 150 arcos. Amás de transportar l'augua teneba la función de unir a ciudat con o suyo rabal, premitindo lo paso de peatons. * A ''[[Casa de la Comunidat]]'', edificio a on que hue se troba o Museu Provincial. Construita por [[Juan de Rigol]] y [[Pedro de Heredia]] en l'anyo [[1542]] yera la seu d'as institucions politicas que gubernaban a [[Comunidat de Teruel (meyeval)|Comunidat medieval de Teruel]]. Tien 18,65 metros de [[frontera]] y 38,50 metros de fundo. A suya frontera tien una [[altaria]] de 14,84 [[metros]]. Dende [[1974]] ye Molimento Historico Artistico de caracter Nacional.<ref>[http://www.dpteruel.es/museodeteruel/museo1/museo1_4_1.htm Casa de la Comunidat en www.dpteruel.es].</ref> * O ''[[Palacio Bispal de Teruel|Palacio Bispal]]'', se prencipio a construir en o [[sieglo XVI]], pero se remató en o siguient sieglo. Ye l'actual seu d'o [[Museu Diocesán de Teruel]]. ==== Teruel barroco ==== * ''[[Palacio d'o marqués de Tosos]]'', protechito legalment dende [[2005]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/cgi-bin/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=37033744747 Texto en o BOA d'a declaración d'o palacio d'o marqués de Tosos de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> Ye un edificio de finals d'o [[sieglo XVII]], d'estilo [[Arte barroco|barroco]], encara que esviellato en o [[sieglo XX]]. * A ''ilesia de Santa Tresa'', d'o [[sieglo XVII]], d'una [[Nau (arquitectura)|nau]], con [[Crucero (arquitectura)|crucero]] y [[cupula]], y [[Vuelta (arquitectura)|vuelta]] de meyo canyón con [[luneto]]s. * A ''ilesia d'as Claras'', ya existiba en o [[sieglo XIV]]. Ilesia de tres naus, destruita mientres a Guerra Civil. Destacan os suyos frescos, obra de [[Vicente Vidal]]. * A ''ilesia parroquial de Sant Andreu'', de tres naus con crucero acubilato de cupula y [[pechina]]s adornatas con os blasons d'os Munyoz. Destaca o [[retablo]] de l'[[altar mayor]], d'estilo [[rococó]] d'a segunda metat d'o [[sieglo XVIII]]. * A ''ilesia de Sant Miguel'', tien planta de tres naus con vuelta de meyo canyón con lunetos y cupula sobre o crucero. A suya obra más important ye o retablo mayor de [[Francisco Moya]] ([[1750]]-[[1755|55]]). ==== Teruel modernista ==== [[Imachen:Casa El Torico, Teruel.jpg|right|thumb|180px|[[Casa Lo Torico (Teruel)|Casa Lo Torico]] d'estilo [[Modernismo|modernista]], declarata ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.]] * [[Casa Ferran (Teruel)|Casa Ferran]], en a carrera Nueva numero 4. Edificio de [[1910]] seguntes disenyo de l'[[arquitecto]] [[Catalunya|catalán]] [[Pablo Monguió Segura]], d'estilo [[Modernismo|modernista]]. Ye protechita legalment dende [[2006]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/cgi-bin/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=165179292121 Texto en o BOA d'a declaración de Casa Ferran de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> * [[Casa La Madrilenya (Teruel)|Casa La Madrilenya]], en a plaza Carlos Castel numero 8. Edificio de [[1912]] seguntes disenyo de l'[[arquitecto]] [[Catalunya|catalán]] [[Pablo Monguió Segura]], d'estilo [[Modernismo|modernista]]. Ye protechita legalment dende [[2006]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/cgi-bin/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=165178282121 Texto en o BOA d'a declaración de Casa La Madrilenya de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> * [[Casa Lo Torico (Teruel)|Casa Lo Torico]], en a plaza Carlos Castel numero 13. Edificio de [[1912]] seguntes disenyo de l'[[arquitecto]] [[Catalunya|catalán]] [[Pablo Monguió Segura]], d'estilo [[Modernismo|modernista]]. Ye protechita legalment dende [[2006]] con a suya declaración como ''[[Bien d'Intrés Cultural]]''.<ref>{{es}} [http://benasque.aragob.es:443/cgi-bin/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=165180302222 Texto en o BOA d'a declaración de Casa Lo Torico de Teruel como ''Bien d'Intrés Cultural''].</ref> * O ''Viaducto Nuevo'', obra d'os incheniers Hué, Liñán y Carlos Castel de l'anyo [[1929]]. * As ''Escaleretas neo-mudéchars'', construitas entre 1920 y 1921 con l'obchectivo d'unir a [[gara]] con o centro d'a ciudat. En o suyo cobalto se puet veyer un relieu, obra de l'artista [[Aniceto Marinas]]. *Plaza de toros, construyida en [[1935]] en estilo neo-mudéchar. === Museus === [[Imachen:Dinópolis. Entrada.jpg|200px|thumb|left|Dinópolis.]] [[Imachen:Museo de Arte Sacro, Teruel, España, 2014-01-10, DD 41.JPG|miniaturadeimagen|Museu d'Arte Sacro de Teruel.]] * O ''[[Museu Provincial de Teruel]]'' que se troba situato en a Casa de la Comunidat, antiga seu d'a [[Comunidat de Teruel (meyeval)|Comunidat medieval de Teruel]]. Se i puet trobar una sobrebuena colección d'[[etnolochía]], [[prehistoria]] y [[arqueolochía]] d'a provincia de Teruel. * O ''Museu Diocesán d'Arte Sacro de Teruel'', situato en o Palacio Episcopal, incluye dos salas con coleccions de pinturas y esculturas de diferents epocas. L'edificio ye d'o [[sieglo XVI]] y o museu s'inauguró en 1984 por [[Damián Iguacén]], allora [[Diocesi de Teruel y Albarrazín|bispe de Teruel]]. * ''[[Dinópolis]]'', o parque paleontolochico más gran d'[[Europa]], con a suya seu prencipal en a ciudat de Teruel. Amás d'as esposicions de fósils, en iste parque tematico tamién bi ha espectaclos y atraccions. === Parques y chardins === [[Imachen:Parque de Los Fueros de Teruel.jpg|200px|thumb|Parque de Los Fueros.]] Son poquetas as zonas verdas publicas que bi ha en a ciudat de Teruel. Entre istas cal destacar o [[parque de los Fueros]] que ye o mayor espacio verde d'a ciudat, os chardins d'a ''Ciudad Escolar'', o chardín d'a Glorieta, os chardinetz que bi ha chunto a la Escalereta debant d'a [[gara]], un chicot parque en Fuentfresca y belatras chicotas arias verdas en as carreras d'o Ensanche, Fuenfresca y chunto a las carreteras d'Alcanyiz y Zaragoza. D'atra man as urbanizacions de ''las Viñas'' y ''Pinar de la Muela'' tienen asaberlas zonas verdas de propiedat privata.<ref name="Evc"/> {{clear}} === Fiestas === [[Imachen:El torico de Teruel.jpg|200px|thumb|O Torico ye o centro d'a fiesta.]] [[Imachen:BODAS DE ISABEL DE SEGURA EN TERUEL 1755.jpg|thumb|Vodas d'Isabel de Segura.]] * As suyas fiestas patronals, as ''Fiestas de l'Ánchel'', conoixitas popularment como a ''Vaquilla del Ángel'' u simplament ''La Vaquilla'' ("a [[vaqueta]]" en aragonés), se celebran a primera quincena de chulio. Destacan en istas fiestas os toros ensogatos, as charangas y l'ambient de borina que bi ha en tota la ciudat. L'acto prencipal ye o "toque d'o campanico" y a mesa d'o "panyuelico" a lo Torico. En istas fiestas se remera o establimiento d'a ciudat medieval de Teruel, o [[Leyenda d'o toro y la estrela|mito d'o toro y a estrela]]. * As ''[[Vodas d'Isabel de Segura]]'' se celebran totz os anyos dende [[1996]] o tercer cabo de semana de febrero. Ye una fiesta en homenache a los [[Aimants de Teruel]], Juan Martínez de Marciella, dito popularment huei ''Diego de Marcilla'', y Isabel de Segura. En ista fiesta os teruelanos se visten con traches alto-medievals y s'instala un mercato medieval en as carreras d'o casco antigo d'a ciudat. L'acto central ye una representación [[teatro|teatral]] d'a historia d'os aimants. * O martes de Pascua se i fa o ''Sermón d'as Tortiellas'' que tien o suyo orichen en a fundación cristiana d'a ciudat, quan o martes de Pascua de cada anyo os teruelanos eslechiban a los cargos d'o Concello de Teruel. En ista celebración se gosa salir a minchar en as zonas verdas d'os arredols d'a ciudat. === Vida nocturna === As prencipals zonas a on que se concentra la vida nocturna en Teruel son as carreras entre a ''plaza del Torico'' y a ''Ronda de Ambeles''. Entre as carreras a on se pueden trobar mayor cantidat de [[tabierna]]s y [[pub]]s son ''Sant Estebán, Parra, Abadía, Sant Andrés'' y ''Huesca''. En ista zona bi ha dende tabiernas irlandesas a on se puet beber [[biera]] dica atras a on se puet chugar a lo [[billar]] mientres se toma una copa. A variedat de musica que nos ofreixen istos locals va dende os zaguers exitos [[musica pop|pop]] u [[musica house|house]] dica musicas tradicionals, [[jazz]], [[salsa]] u musica alternativa, a vegatas en dreito. Ye de destacar en a vida nocturna teruelana dende fa muitos anyos o Café Bretón, o solo "[[karaoke]]" d'a ciudat (y conoixito tamién como ''el desguace''). L'atra prencipal zona de tabiernas d'a ciudat se troba a l'atro canto d'o ''Viaducto'', en o primer Ensanche, arredol d'as carreras Soria y l'Avenita Ruiz Jarabo, a on que podemos trobar tamién gran variedat de pubs y tabiernas.<ref>{{es}} [http://www.redaragon.com/ocio/fiestas/fiestasteruel/copasteruel.asp www.redaragon.com ''De Marcha por Teruel''].</ref> === Gastronomía === [[Imachen:Jamón de Teruel D.O.jpg|thumb|200px|O pernil de Teruel ye a base d'a suya gastronomía.]] A base d'a [[gastronomía]] teruelana como la d'a suya provincia ye a carne de [[ternasco]] y o [[pernil]], dos productos con denominación d'orichen. Amás en gran parti d'a suya provincia tamién se fa l'[[aceite]] d'o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]], que se fa servir en totas as recetas d'a cocina teruelana. Entre as [[verdura]]s destacan o [[cardo]], a [[borraina]] u as [[celga]]s. Destaca lo [[cardo nogado]]. Atros primers platos tipicos son as [[sopa]]s (más conoixitas las d'[[allo]]), asinas como los cocitos y potaches. O [[reganyao]] ye un producto tipico de Teruel, feito con una masa de [[pan]] con pernil u [[sardina]] con [[pimiento]] royo y tot cueto en o furno. Entre os pescatos destacan a [[truita]], frita con pernil, y l'[[abadeixo]]. Os más conoixitos [[Lamín|lamins]] en Teruel son os "[[sospiros d'aimant]]", encara que tamién destacan as [[fruitas d'Aragón]], os [[turrón|turrons]] (prencipalment de [[guirlache]]) y os lamins mudéchars. Tamién as neulas u nieblas y as tortafinas. === Musica === Conoixemos os datos d'o establimiento d'a Capiella musical d'a seu de Teruel gracias a las suyas Actas Capitulars. Bi heba seis infants, cantaires de musica d'[[Organo (instrumento musical)|organo]] y canto plano, musicos de chirimías, baixón, [[corneta]]s, [[sacabuche]], [[harpa]], organo gran y chicot. O primero d'os mayestros de capiella estió Phelippe Balthasar ([[1604]]-[[1630]]). Yeran os musicos en ista epoca seguntes apareixen en os documentos ''Geronimillo'', ''Bartolomillo'', ''Blas'', ''Bartolomé Pascual'', ''Joan Gomes'', tiples; ''Francisco Navarro'', ''Martín Ximeno'', contraltos; ''Amancio'', "musico y tenor", ''Vicente Oller'', "musico y cantor"; ''Bernad'', ''Bartolomé García y Castillo'', cornetas; ''Pedro Navarro'', baixón, y organista ''Diego Muñoz'' ([[1619]]). Os siguients mayestros de capiella estioron: Juan Brun ([[1631]]), Gaspar Queto ([[1631]]), L. Ramos ([[1632]]), Juseppe de Rada ([[1633]]), Martín, M. de Victoria ([[1638]]), Miguel Marqués, de Daroca ([[1644]]), Cristóbal Galán ([[1646]]), Gerónimo Murciano ([[1649]]), Miguel Tello ([[1652]]) y Jusepe Alcalá ([[1664]]). Y organistas: Bartolomé Llobera ([[1630]]), Juan de Rueda ([[1632]]), Baptista González ([[1652]]), Vicente Pérez ([[1652]]) y Gerónimo Iranzo ([[1657]]) entre atros.<ref name="GEA"/> Amás entre os grans musicos d'a ciudat de Teruel cal destacar os compositors [[Antón García Abril]] y [[Javier Navarrete]], o cantaire pop [[David Civera]] u o tenor [[Andrés Marín]]. == Accesos y transporte == [[Imachen:Autovía A-23 dirección Valencia.jpg|thumb|200px|left|L'A-23 en pasando por Teruel.]] Teruel ye comunicata por carretera con as atras dos capitals aragonesas, [[Zaragoza]] y [[Uesca]], y con a ciudat de Valencia por medio de l'[[Autovía Mudéchar]] (A-23) que fa o recorrito entre o puerto de [[Somport]] y [[Murviedro]]. Con a [[N-420]] se comunica con [[Cuenca]] y con [[Tarragona]] a traviés d'[[Alcanyiz]]. Por a [[N-330]] ye comunicata con [[Utiel]] y [[Albacet]], y con a [[N-234]] se comunica con [[Castiella y Leyón]]. A estación d'atobuses se troba situata en o centro d'a ciudat y dende ella se puet plegar a lo casco historico en nomás 5 menutos. Enlaza la ciudat d'os aimants con atras ciudayz importants como Zaragoza, [[Barcelona]], [[Valencia]], [[Bilbau]], [[Madrit]], [[Tarragona]] u [[Pamplona]], amás de muitas localidatz d'as provincias de Teruel, [[Provincia de Castellón|Castellón]] y [[Provincia de Valencia|Valencia]].<ref>[http://www.estacionbus-teruel.com/ www.estacionbus-teruel.com]</ref> Bi ha servicio d'autobuses urbans y taxis en a ciudat de Teruel. O [[Ferrocarril]] Central d'Aragón comunica Teruel con Zaragoza y Valencia. Actualment ye en prochecto un [[aerodromo]] ta la ciudat de Teruel con una pista de 2.825 [[metro]]s de [[longaria]] y 45 m. d'amplo.<ref>{{es}} [http://www.heraldo.es/index.php/mod.noticias/mem.detalle/idnoticia.30953/relcategoria.303 ''Isolux y Corsan construirán el aeródromo de Teruel''], en o diario ''[[Heraldo de Aragón]]''.</ref> Se situará en o vico rural de [[Caudet]]. == Esporte == [[Imachen:Teruel 2008 - Campeonato de España Biketrial.jpg|thumb|230px|Campeonato de Espanya Biketrial [[2008]] en Teruel.]] O equipe esportivo más important d'a ciudat ye o [[CAI Voleibol Teruel]], equipe de [[voleibol]] que chuga actualment en a Superliga. Amás o Club Voleibol Teruel ye un d'os tres solos equipes aragoneses que han ganato un títol de liga a ran estatal en a suya historia. Chuga como local en o Pavillón de Los Planos. O prencipal equipe de fútbol d'a ciudat ye o [[Club Deportivo Teruel]], establito en l'anyo [[1945]] y que actualment chuga en a Segunda División B en o estadio de [[Pinilla]]. === Instalacions esportivas === Entre as instalacions esportivas municipals d'a ciudat destacan: * O ''complexo esportivo de [[Pinilla]]'', que amás d'o estadio de fútbol incluye [[Trinquet (esporte)|trinquet]] y pista de [[tenis]]. * O ''pavillón esportivo de [[Pavillón Municipal Los Planos|Los Planos]]'' que incluye a pista prencipal de fútbol sala, baloncesto, balonmán y voleibol, un [[rocodromo]], [[chimnasio]] y salas de [[tiro con arco]], [[tiro olimpico]] y [[esgrima]]. * O ''campo de fútbol [[Luis Milla]]'', de [[hierba artificial]]. * O ''complexo esportivo Las Vinyas'', con pistas d'atletismo, campo de fútbol y rugby, chimnasio, pavillón y pista de tenis. * O ''complexo esportivo Sant Fernando'' con pistas poliesportivas exterior y interior. * Una [[piscina]] climatizata de 25 x 12,5. * As piscinas municipals de ''Fuentecerrada, Los Planos, San Fernando'' y ''San León''. == Medios de comunicación == O [[medio de comunicación]] local más important ye o ''[[Diario de Teruel]]'', establito l'[[1 d'octubre]] de [[1885]] por Alfonso Torán.<ref>[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=4649&tipo_busqueda=1&nombre=Teruel&categoria_id=&subcategoria_id=&conImagenes= Diario de Teruel en GEA]</ref> A suya edición ye d'arredol de 5.000 unidatz. == Ciudatz achirmanatas == * [[Imachen:Flag of Poland.svg|border|22px]] [[Lubliniec]]<ref>[http://ecodiario.eleconomista.es/espana/noticias/490034/04/08/El-alcalde-de-Teruel-y-su-homologo-en-la-localidad-polaca-de-Lubliniec-firman-el-hermanamiento-entre-ambas-ciudades.html EcoDiario]</ref> == Presonalidatz naixitas de Teruel == ''Categoría principal:'' [[:Categoría:Naixius de Teruel|Naixitos de Teruel]]. Entre os teruelanos más ilustres se troban: * [[Segundo de Chomón]], cineasta. * [[David Civera]], cantaire. * [[Antón García Abril]], compositor. * [[Ana Labordeta]], actriz. * [[Andrés Marín]], tenor. * [[Luis Milla]], futbolista. * [[Javier Navarrete]], compositor. * [[Manuel Pizarro]], interpresario y politico. * [[Nacho Rubio]], actor. * [[Joaquín Sanz Gadea]], medico. * [[Javier Sierra]], periodista, escritor y investigador. == Se veiga tamién == *[[Leyenda d'o toro y a estrela]]. == Bibliografía == * Allanegui Félez, A.: ''La evolución urbana de Teruel'', Real Academia de Nobles y Bellas Artes de San Luis, Zaragoza 1959. 58 pp. * Andrés, F.: ''Disquisiciones históricas sobre el origen de Teruel'', Teruel, 1896. * Blasco y Val, J.: ''Historia de Teruel'', Teruel, 1870. * Caruana Y Gómez De Barreda. J.: ''Organización de Teruel en los primeros años siguientes a su reconquista'', Teruel, núm. 10, 1953. * Casas Torres, J. M.: ''Un mapa de los mercados de la prov. de Teruel'', Estudios Geográficos, núms. 20-21, Madrid, 1945. * Navarro Aranda, M.: ''Documentos inéditos para la geografía urbana de Teruel. La traída de aguas a Teruel en el siglo XVI'', Teruel, núm. 6, 1951, pp.&nbsp;37–57. * Navarro Aranda, M.: ''Función geohistórica de la ciudad de Teruel'', Teruel, núm. 3, 1950. * Soláns Castro, M.: ''Evolución de la población de Teruel entre 1860 y 1960'', Instituto de Estudios Turolenses, CSIC, Teruel, 1968, 220 pp. * Caruana y Gómez de Barreda, J. : ''Historia de la provincia de Teruel'', Instituto de Estudios Turolenses, Teruel, 1956. * Buesa Conde, D.: ''Teruel en la Edad Media'', Guara Editorial (Colección básica aragonesa, 27), Zaragoza, 1980. * ''Actas Capitulares de la S. I. Catedral de Teruel'' (1604 y ss.) * ''Actas Capitulares de la S. I. Catedral de Albarracín'' (1592 y ss.) * Calahorra Martínez, P.: ''Historia de la Música en Aragón (siglos I-XVII)'', col. Aragón, Zaragoza, 1977. * Calahorra Martínez, P.: ''La música en Zaragoza en los siglos XVI y XVII. I. Organistas, organeros y órganos'', Zaragoza, 1977. == Referencias == {{listaref|2}} == Vinclos externos == {{Commonscat|Teruel|Teruel}} * {{es}} [http://www.Teruel.net Concello de Teruel] * {{es}} [http://www.torredelsalvador.com Torre Mudéchar d'O Salvador] * {{es}} [http://www.teruel-existe.com/ Guía de Teruel] * {{es}} [http://www.bodasdeisabel.com/ Bodas de Isabel] * {{es}} [http://www.amantesdeteruel.es/ Aimants de Teruel] * {{es}} [http://turismo.teruel.net/gastronomia/gastronomia.html Torismo de Teruel] {{Municipios Comunidat de Teruel}} {{Lugars de Teruel|1}} {{Lugars desapareixitos de Teruel|1}} [[Categoría:Articlos destacaus]] [[Categoría:Teruel|*]] d0oazv7mlb18poiyhmfsnh4in6z0u1t Portugal 0 2261 1842113 1826585 2022-08-15T11:53:27Z 95.127.25.104 wikitext text/x-wiki Zic As Aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaas == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   Zic As     == Estropajon == Me invento películas mentales en el As   == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   == Estropajon ==   Descucacualorenzo   == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   == Estropajon == {{Articlo 1000|+10}} {{Ficha de país | nombre = Republica Portuguesa | nombre_oficial = República Portuguesa | nombre_común = Portugal | de = de&nbsp; | imachen_bandera = Flag of Portugal.svg | imachen_escudo = Coat_of_arms_of_Portugal.svg | imachen_escudo_grandaria = 90px | simbolos = | imachen_mapa = EU-Portugal with islands circled.svg | lema_nacional = | himno_nacional = ''[[A Portuguesa]]'' | capital = [[Lisbona]] | capital_población = 507.220 | capital_cor_fmt = | capital_cor = | ciudat_prencipal = [[Lisbona]] | idiomas_oficials = [[Idioma portugués|Portugués]] y [[luenga mirandesa|mirandés]] | gubierno = [[Republica]] | enfiladors_titols = [[President]] <br />[[Primer menistro]] | enfiladors_nombres = [[Marcelo Rebelo de Sousa]]<br />[[António Costa]] | establimiento= | establimiento_fitas =Soberanía<br />Independencia | establimiento_calendatas = [[868]], [[1095]]<br />[[1128]], [[1143]] | superficie = 92.391 | superficie_posición = 109 | superficie_augua = 0,5% | mugas = | costas = | población = ‭10.295.909([[2019]]) | población_posición = 75 | población_densidat = 111,23 | PIB = US$ 219.542 millones | PIB_anyada = 2007 | PIB_posición = 35 | PIB_per_capita = $ 20.665 | moneda = [[Euro]] | chentilicio = Portugués/a | horario = [[Tiempo Coordinato Universal|UTC]]<sup>1</sup> | horario_estiu = [[Tiempo Coordinato Universal|UTC]]+1<sup>1</sup> | cctld = [[.pt]] | codigo_telefonico = +351 | prefixo_radiofonico = | codigo_ISO = | miembro_de = [[UE]], [[OTAN]], [[ONU]], [[OCDE]], [[OSCE]] | notas = <sup>1</sup> En as [[Azores]], [[UTC]]-1 ([[UTC]] en verano).</small> }} '''Portugal''' ye un país de l'[[Europa]] sudoccidental que fa parte d'a [[Unión Europea]] (UE) dende [[1986]], de [[Nacions Unidas]] dende a suya fundación en [[1945]], y tamién ye miembro fundador d'a [[OTAN]] y a [[OCDE]]. Ye amás miembro d'a [[Comunidat de Países de Luenga Portuguesa]]. O territorio d'o país s'estendilla por a frontera [[Ocián Atlantico|atlantica]] d'a [[Peninsula Iberica]] y muga a lo norte y a l'este con [[Espanya]]. Incluye tamién os [[archipielago]]s d'as [[Azores]] y de [[archipielago de Madeira|Madeira]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 10.617.575 habitants en una [[superficie]] de 92.391 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 114,92 hab/km². A [[Capital (politica)|capital]] d'o país ye a suya [[ciudat]] más poblada, [[Lisbona]]. O [[Lista de presidents de Portugal|president]] d'o país ye [[Aníbal Cavaco Silva]] y o [[Lista de primers menistros de Portugal|primer menistro]] ye actualment [[Pedro Passos Coelho]]. O país tien una luenga historia, y estió en os sieglos [[Sieglo XV|XV]]-[[Sieglo XVI|XVI]] una d'as prencipals potencias [[Europa|europeas]]. == Etimolochía == [[Imachen:Hispania 3a division provincial.PNG|thumb|200px|left|A provincia romana de Lusitania yera gran parti de l'actual Portugal]] A [[Lusitania]] prencipió a decir-se ''Portugal'' entre os anyos [[930]] y [[950]] dC; a fins d'o [[sieglo X]] o nombre ya s'emplegaba con más freqüencia. [[Ferrando I de Castiella]] denominó oficialment o territorio de Portugal, o [[1067]], calendata en que li'n dió a lo suyo fillo [[Garcia I de Galicia]]. ''Cale'', l'actual ciudat de [[Vila Nova de Gaia]], ya yera conoixita como ''Portucale'' dende os tiempos d'os [[Reino Visigodo de Toledo|godos]].<ref>Sousa, Manuel; ''Reis y Rainhas de Portugal''; editora SporPress; [[Mem Martins]], anyo [[2000]]; pachina 23.</ref> O nombre de Portugal, por tanto, se deriva d'o nombre román d'ista ciudat ''Portus Cale''; ''Cale'' yera o nombre d'un asentamiento primitivo localizato en a desembocadura d'o [[río Duero|Duero]], que desaugua en l'[[ocián Atlantico]] a lo norte d'o país. Mientres a [[Segunda Guerra Punica]] (á fins d'o sieglo III aC), os romans dentroron en a peninsula en una batalla contra os cartachineses, conquerindo a ciudat de Cale, puerto d'orichen griego amán de l'actual [[Porto]], y la baptizoron como ''Portus Cale''. Mientres a [[Edat meya]], a redolada de Cale fue conoixita, por os [[visigodos]], como ''Portucale'', o qualo evolucionaría ta ''Portugale'' mientres os sieglos VIII y VIII. Bells historiadors se piensan que a parola ''Cale'' se deriva d'o [[griego antigo|griego]] ''Kalles'' ("polito"), mientres que d'atros en dicen que deriva d'os pueblos [[galaicos]] que habitaban en a zona. == Historia == :''Se veiga [[Historia de Portugal]]'' == Cheografía fisica == [[Imachen:Faro224.jpg|thumb|right|250px|[[Faro]], capital de l'Algarve]] Situato en o cabo sudueste d'Europa, o Portugal continental tien muga nomás con unatro Estato europeu: [[Espanya]]. O territorio continental ye dividito por o río prencipal, o [[río Tacho|Tacho]]. A rechión d'o norte ye más montanyosa; bi ha altiplans, intercalatos con arias que permiten o desembolique de l'[[agricultura]]. A lo sud, dica l'[[Algarve]], o relieu se caracteriza por as planas y as sierras son esporadicas. Atros ríos importants son o [[Duero]], o [[Minho]], o [[Guadiana]], que, como lo Tacho, naixen en Espanya. O [[Mondego]], naixe en a ''Sierra da Estrela'', a sierra a on que se troban os puntos más altos d'o Portugal continental.<ref>Vários autores, "Enciclopédia Geográfica", Selecções do Reader's Digest, [[Lisboa]], [[1987]], página 257.</ref> As islas de [[Azores]] son localizatas en o [[rift]] meyo de l'[[ocián Atlantico]]. Bi ha una gran actividat volcanica en ista zona. O punto más alto de Portugal, o [[Monte Pico]], se troba localizato en a isla d'o Pico, con 2.351 metros d'altaria. As islas d'a [[Rechión autonoma de Madeira]], d'atra man, son situatas en a [[placa africana]]. Por a suya situación d'estabilidat, ye una zona con menos actividat sismica. O punto más alto d'iste territorio ye o [[Pico Ruivo]], con 1.862 metros d'altaria. En o Portugal continental, as temperaturas meyanas anyals son de 13&nbsp;°C a lo norte y de 18&nbsp;°C a lo sud. As islas de [[archipielago de Madeira|Madeira]] y as [[Azores]], debito a la suya localización en l'[[Atlantico]], son más humidas y a precipitación bi ye más común, con un intervalo de temperaturas menor. == Divisions administrativas == :''Se veiga [[Organización territorial de Portugal]]'' Actualment, o país ye dividito en 18 [[Districtos de Portugal|districtos]] (amás d'as dos [[Rechions autonomas de Portugal|rechions autonomas]] de [[Rechión Autonoma de Madeira|Madeira]] y [[Rechión Autonoma d'Azores|Azores]]). Istos districtos se dividen en 308 [[Municipios de Portugal|municipios]] (u ''concelhos'' en [[Idioma portugués|portugués]]) y 4.257 ''[[Freguesías de Portugal|freguesías]]''. {| class="toccolours" width="100%" align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="margin:1 1 1em 1em; clear:right; text-align:center" |- ! colspan="8" align=left style="background:lightgrey; padding-left:10px; font-size:130%" | Distritos<ref>{{pt}} [http://www.distritosdeportugal.com/ ''Distritos de Portugal''].</ref><ref>{{pt}}[http://www.ine.pt/scripts/flex_v10/Main.html Censo 2011]</ref> ! colspan="1" align=right style="background:lightgrey; padding-right:10px" | |- style="font-size:95%" ! width="2%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | &nbsp; ! width="16%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Districtos de Portugal|Districto]] ! width="16%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Superficie]] ! width="10%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Población humana|Población]] ! width="15%" style="background:white; text-align:center" | &nbsp; ! width="2%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | &nbsp; ! width="16%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Districtos de Portugal|Districto]] ! width="16%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Superficie]] ! width="10%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Población humana|Población]] |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 1 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Lisbona|Lisbona]]''' | align=left | 2.761&nbsp;km² | | 2.244.984 ! align=center rowspan=10 style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black; border-right:1px solid black; border-left:1px solid black" |[[Imachen:PortugalNumbered.png|180px]] | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 10 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Guarda|Guarda]]''' | align=left | 5.518&nbsp;km² | | 160.931 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 2 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Leiria|Leiria]]''' | align=left | 3.517&nbsp;km² | | 470.765 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 11 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Coimbra|Coimbra]]''' | align=left | 3.947&nbsp;km² | | 429.714 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 3 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Santarém|Santarém]]''' | align=left | 6.747&nbsp;km² | | 454.456 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 12 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto d'Aveiro|Aveiro]]''' | align=left | 2.808&nbsp;km² | | 714.351 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 4 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Setúbal|Setúbal]]''' | align=left | 5.064&nbsp;km² | | 849.842 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 13 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Viseu|Viseu]]''' | align=left | 5.007&nbsp;km² | | 378.166 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 5 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Beja|Beja]]''' | align=left | 10.225&nbsp;km² | | 152.706 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 14 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Bragança|Bragança]]''' | align=left | 6.608&nbsp;km² | | 136.459 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 6 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Faro|Faro]]''' | align=left | 4.960&nbsp;km² | | 450.484 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 15 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Vila Real|Vila Real]]''' | align=left | 4.328&nbsp;km² | | 207.184 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 7 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto d'Évora|Évora]]''' | align=left | 7.393&nbsp;km² | | 167.434 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 16 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Porto|Porto]]''' | align=left | 2.395&nbsp;km² | | 1.816.045 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 8 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Portalegre|Portalegre]]''' | align=left | 6.065&nbsp;km² | | 118.952 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 17 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Braga|Braga]]''' | align=left | 2.673&nbsp;km² | | 848.444 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 9 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Castelo Branco|Castelo Branco]]''' | align=left | 6.675&nbsp;km² | | 195.949 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 18 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Viana do Castelo|Viana do Castelo]]''' | align=left | 2.255&nbsp;km² | | 244.947 |} {| class="toccolours" width="100%" align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="margin:1 1 1em 1em; clear:right; text-align:center" |- ! colspan="8" align=left style="background:lightgrey; padding-left:10px; font-size:130%" | Rechions Autonomas ! colspan="1" align=right style="background:lightgrey; padding-right:10px" | |- style="font-size:95%" ! width="25%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | Rechión autonoma ! width="25%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | Superficie ! width="25%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | Población |- style="font-size:95%" | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Azores]]''' | align=left style="padding-left:5px" | <center>2.333&nbsp;km²</center> | align=left | <center>246.102</center> |- style="font-size:95%" | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Madeira]]''' | align=left style="padding-left:5px" | <center>801&nbsp;km²</center> | align=left | <center>267.938</center> |} === Ciudatz prencipals === As ciudatz prencipals d'o país son: [[Lisbona]] (a suya [[Capital (politica)|capital]]), [[O Porto]], [[Braga]], [[Coimbra]], [[Funchal]], [[Ponta Delgada]], [[Évora]], [[Faro (Portugal)|Faro]], [[Aveiro]], [[Guarda (Portugal)|Guarda]], [[Leiria]], [[Setúbal]], [[Almada (Portugal)|Almada]] y [[Viseu]]. == Transportes == Bi ha una interpresa publica portuguesa de transporte por ferrocarril, creyada en 1975, como heredera d'a Companhia dos Caminhos de Ferro Portugueses clamata [[Comboios de Portugal]], tamién conoixita como CP o Caminos de Ferro Portugueses. == Esporte == [[Imachen:Ajman 1968-09-15 stamp - Eusébio da Silva Ferreira.jpg|150px|thumb| [[Eusébio da Silva Ferreira]].]] L'esporte mes popular y practicato ye o [[fútbol]], os prencipals equipes son el [[Fútbol Club Oporto|FC Oporto]], el [[Sport Lisboa e Benfica|Benfica]] y el [[Sporting de Lisboa]].<ref>[http://www1.ionline.pt/conteudo/138472-porto-benfica-e-sporting-os-gastadores-compulsivos]</ref> Bells d'os millors chugadors d'a historia d'o futbol portugués son [[Eusébio da Silva Ferreira]], [[Luís Figo]], [[Vítor Baía]], [[Rui Costa]], [[João Vieira Pinto]] y [[Cristiano Ronaldo]], a más a más d'os entrenadors de fútbol [[José Mourinho]] y [[André Villas-Boas]]. == Vinclos externos == {{commonscat|Portugal}} * {{pt}} [http://www.visitportugal.com/ Pachina web de Torismo de Portugal]. == Referencias == {{listaref}} == Se veiga tamién == * [[Lista d'aeropuertos de Portugal]]. {{Europa}} [[Categoría:Portugal]] mty837mxium0hg6p4lvf3htsk6qxktv 1842116 1842113 2022-08-15T11:56:59Z Estevoaei 421 rv. vandalismo wikitext text/x-wiki {{Articlo 1000|+10}} {{Ficha de país | nombre = Republica Portuguesa | nombre_oficial = República Portuguesa | nombre_común = Portugal | de = de&nbsp; | imachen_bandera = Flag of Portugal.svg | imachen_escudo = Coat_of_arms_of_Portugal.svg | imachen_escudo_grandaria = 90px | simbolos = | imachen_mapa = EU-Portugal with islands circled.svg | lema_nacional = | himno_nacional = ''[[A Portuguesa]]'' | capital = [[Lisbona]] | capital_población = 507.220 | capital_cor_fmt = | capital_cor = | ciudat_prencipal = [[Lisbona]] | idiomas_oficials = [[Idioma portugués|Portugués]] y [[luenga mirandesa|mirandés]] | gubierno = [[Republica]] | enfiladors_titols = [[President]] <br />[[Primer menistro]] | enfiladors_nombres = [[Marcelo Rebelo de Sousa]]<br />[[António Costa]] | establimiento= | establimiento_fitas =Soberanía<br />Independencia | establimiento_calendatas = [[868]], [[1095]]<br />[[1128]], [[1143]] | superficie = 92.391 | superficie_posición = 109 | superficie_augua = 0,5% | mugas = | costas = | población = ‭10.295.909([[2019]]) | población_posición = 75 | población_densidat = 111,23 | PIB = US$ 219.542 millones | PIB_anyada = 2007 | PIB_posición = 35 | PIB_per_capita = $ 20.665 | moneda = [[Euro]] | chentilicio = Portugués/a | horario = [[Tiempo Coordinato Universal|UTC]]<sup>1</sup> | horario_estiu = [[Tiempo Coordinato Universal|UTC]]+1<sup>1</sup> | cctld = [[.pt]] | codigo_telefonico = +351 | prefixo_radiofonico = | codigo_ISO = | miembro_de = [[UE]], [[OTAN]], [[ONU]], [[OCDE]], [[OSCE]] | notas = <sup>1</sup> En as [[Azores]], [[UTC]]-1 ([[UTC]] en verano).</small> }} '''Portugal''' ye un país de l'[[Europa]] sudoccidental que fa parte d'a [[Unión Europea]] (UE) dende [[1986]], de [[Nacions Unidas]] dende a suya fundación en [[1945]], y tamién ye miembro fundador d'a [[OTAN]] y a [[OCDE]]. Ye amás miembro d'a [[Comunidat de Países de Luenga Portuguesa]]. O territorio d'o país s'estendilla por a frontera [[Ocián Atlantico|atlantica]] d'a [[Peninsula Iberica]] y muga a lo norte y a l'este con [[Espanya]]. Incluye tamién os [[archipielago]]s d'as [[Azores]] y de [[archipielago de Madeira|Madeira]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 10.617.575 habitants en una [[superficie]] de 92.391 [[km²]], con una [[densidat de población]] de 114,92 hab/km². A [[Capital (politica)|capital]] d'o país ye a suya [[ciudat]] más poblada, [[Lisbona]]. O [[Lista de presidents de Portugal|president]] d'o país ye [[Aníbal Cavaco Silva]] y o [[Lista de primers menistros de Portugal|primer menistro]] ye actualment [[Pedro Passos Coelho]]. O país tien una luenga historia, y estió en os sieglos [[Sieglo XV|XV]]-[[Sieglo XVI|XVI]] una d'as prencipals potencias [[Europa|europeas]]. == Etimolochía == [[Imachen:Hispania 3a division provincial.PNG|thumb|200px|left|A provincia romana de Lusitania yera gran parti de l'actual Portugal]] A [[Lusitania]] prencipió a decir-se ''Portugal'' entre os anyos [[930]] y [[950]] dC; a fins d'o [[sieglo X]] o nombre ya s'emplegaba con más freqüencia. [[Ferrando I de Castiella]] denominó oficialment o territorio de Portugal, o [[1067]], calendata en que li'n dió a lo suyo fillo [[Garcia I de Galicia]]. ''Cale'', l'actual ciudat de [[Vila Nova de Gaia]], ya yera conoixita como ''Portucale'' dende os tiempos d'os [[Reino Visigodo de Toledo|godos]].<ref>Sousa, Manuel; ''Reis y Rainhas de Portugal''; editora SporPress; [[Mem Martins]], anyo [[2000]]; pachina 23.</ref> O nombre de Portugal, por tanto, se deriva d'o nombre román d'ista ciudat ''Portus Cale''; ''Cale'' yera o nombre d'un asentamiento primitivo localizato en a desembocadura d'o [[río Duero|Duero]], que desaugua en l'[[ocián Atlantico]] a lo norte d'o país. Mientres a [[Segunda Guerra Punica]] (á fins d'o sieglo III aC), os romans dentroron en a peninsula en una batalla contra os cartachineses, conquerindo a ciudat de Cale, puerto d'orichen griego amán de l'actual [[Porto]], y la baptizoron como ''Portus Cale''. Mientres a [[Edat meya]], a redolada de Cale fue conoixita, por os [[visigodos]], como ''Portucale'', o qualo evolucionaría ta ''Portugale'' mientres os sieglos VIII y VIII. Bells historiadors se piensan que a parola ''Cale'' se deriva d'o [[griego antigo|griego]] ''Kalles'' ("polito"), mientres que d'atros en dicen que deriva d'os pueblos [[galaicos]] que habitaban en a zona. == Historia == :''Se veiga [[Historia de Portugal]]'' == Cheografía fisica == [[Imachen:Faro224.jpg|thumb|right|250px|[[Faro]], capital de l'Algarve]] Situato en o cabo sudueste d'Europa, o Portugal continental tien muga nomás con unatro Estato europeu: [[Espanya]]. O territorio continental ye dividito por o río prencipal, o [[río Tacho|Tacho]]. A rechión d'o norte ye más montanyosa; bi ha altiplans, intercalatos con arias que permiten o desembolique de l'[[agricultura]]. A lo sud, dica l'[[Algarve]], o relieu se caracteriza por as planas y as sierras son esporadicas. Atros ríos importants son o [[Duero]], o [[Minho]], o [[Guadiana]], que, como lo Tacho, naixen en Espanya. O [[Mondego]], naixe en a ''Sierra da Estrela'', a sierra a on que se troban os puntos más altos d'o Portugal continental.<ref>Vários autores, "Enciclopédia Geográfica", Selecções do Reader's Digest, [[Lisboa]], [[1987]], página 257.</ref> As islas de [[Azores]] son localizatas en o [[rift]] meyo de l'[[ocián Atlantico]]. Bi ha una gran actividat volcanica en ista zona. O punto más alto de Portugal, o [[Monte Pico]], se troba localizato en a isla d'o Pico, con 2.351 metros d'altaria. As islas d'a [[Rechión autonoma de Madeira]], d'atra man, son situatas en a [[placa africana]]. Por a suya situación d'estabilidat, ye una zona con menos actividat sismica. O punto más alto d'iste territorio ye o [[Pico Ruivo]], con 1.862 metros d'altaria. En o Portugal continental, as temperaturas meyanas anyals son de 13&nbsp;°C a lo norte y de 18&nbsp;°C a lo sud. As islas de [[archipielago de Madeira|Madeira]] y as [[Azores]], debito a la suya localización en l'[[Atlantico]], son más humidas y a precipitación bi ye más común, con un intervalo de temperaturas menor. == Divisions administrativas == :''Se veiga [[Organización territorial de Portugal]]'' Actualment, o país ye dividito en 18 [[Districtos de Portugal|districtos]] (amás d'as dos [[Rechions autonomas de Portugal|rechions autonomas]] de [[Rechión Autonoma de Madeira|Madeira]] y [[Rechión Autonoma d'Azores|Azores]]). Istos districtos se dividen en 308 [[Municipios de Portugal|municipios]] (u ''concelhos'' en [[Idioma portugués|portugués]]) y 4.257 ''[[Freguesías de Portugal|freguesías]]''. {| class="toccolours" width="100%" align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="margin:1 1 1em 1em; clear:right; text-align:center" |- ! colspan="8" align=left style="background:lightgrey; padding-left:10px; font-size:130%" | Distritos<ref>{{pt}} [http://www.distritosdeportugal.com/ ''Distritos de Portugal''].</ref><ref>{{pt}}[http://www.ine.pt/scripts/flex_v10/Main.html Censo 2011]</ref> ! colspan="1" align=right style="background:lightgrey; padding-right:10px" | |- style="font-size:95%" ! width="2%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | &nbsp; ! width="16%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Districtos de Portugal|Districto]] ! width="16%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Superficie]] ! width="10%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Población humana|Población]] ! width="15%" style="background:white; text-align:center" | &nbsp; ! width="2%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | &nbsp; ! width="16%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Districtos de Portugal|Districto]] ! width="16%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Superficie]] ! width="10%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | [[Población humana|Población]] |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 1 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Lisbona|Lisbona]]''' | align=left | 2.761&nbsp;km² | | 2.244.984 ! align=center rowspan=10 style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black; border-right:1px solid black; border-left:1px solid black" |[[Imachen:PortugalNumbered.png|180px]] | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 10 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Guarda|Guarda]]''' | align=left | 5.518&nbsp;km² | | 160.931 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 2 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Leiria|Leiria]]''' | align=left | 3.517&nbsp;km² | | 470.765 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 11 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Coimbra|Coimbra]]''' | align=left | 3.947&nbsp;km² | | 429.714 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 3 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Santarém|Santarém]]''' | align=left | 6.747&nbsp;km² | | 454.456 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 12 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto d'Aveiro|Aveiro]]''' | align=left | 2.808&nbsp;km² | | 714.351 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 4 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Setúbal|Setúbal]]''' | align=left | 5.064&nbsp;km² | | 849.842 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 13 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Viseu|Viseu]]''' | align=left | 5.007&nbsp;km² | | 378.166 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 5 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Beja|Beja]]''' | align=left | 10.225&nbsp;km² | | 152.706 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 14 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Bragança|Bragança]]''' | align=left | 6.608&nbsp;km² | | 136.459 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 6 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Faro|Faro]]''' | align=left | 4.960&nbsp;km² | | 450.484 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 15 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Vila Real|Vila Real]]''' | align=left | 4.328&nbsp;km² | | 207.184 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 7 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto d'Évora|Évora]]''' | align=left | 7.393&nbsp;km² | | 167.434 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 16 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Porto|Porto]]''' | align=left | 2.395&nbsp;km² | | 1.816.045 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 8 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Portalegre|Portalegre]]''' | align=left | 6.065&nbsp;km² | | 118.952 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 17 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Braga|Braga]]''' | align=left | 2.673&nbsp;km² | | 848.444 |- style="font-size:95%" | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 9 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Castelo Branco|Castelo Branco]]''' | align=left | 6.675&nbsp;km² | | 195.949 | style="background:#f0f0f0; border:1px solid white" | 18 | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Districto de Viana do Castelo|Viana do Castelo]]''' | align=left | 2.255&nbsp;km² | | 244.947 |} {| class="toccolours" width="100%" align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="margin:1 1 1em 1em; clear:right; text-align:center" |- ! colspan="8" align=left style="background:lightgrey; padding-left:10px; font-size:130%" | Rechions Autonomas ! colspan="1" align=right style="background:lightgrey; padding-right:10px" | |- style="font-size:95%" ! width="25%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | Rechión autonoma ! width="25%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | Superficie ! width="25%" style="background:white; text-align:center; border-bottom:1px solid black" | Población |- style="font-size:95%" | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Azores]]''' | align=left style="padding-left:5px" | <center>2.333&nbsp;km²</center> | align=left | <center>246.102</center> |- style="font-size:95%" | align=left style="padding-left:5px" | '''[[Madeira]]''' | align=left style="padding-left:5px" | <center>801&nbsp;km²</center> | align=left | <center>267.938</center> |} === Ciudatz prencipals === As ciudatz prencipals d'o país son: [[Lisbona]] (a suya [[Capital (politica)|capital]]), [[O Porto]], [[Braga]], [[Coimbra]], [[Funchal]], [[Ponta Delgada]], [[Évora]], [[Faro (Portugal)|Faro]], [[Aveiro]], [[Guarda (Portugal)|Guarda]], [[Leiria]], [[Setúbal]], [[Almada (Portugal)|Almada]] y [[Viseu]]. == Transportes == Bi ha una interpresa publica portuguesa de transporte por ferrocarril, creyada en 1975, como heredera d'a Companhia dos Caminhos de Ferro Portugueses clamata [[Comboios de Portugal]], tamién conoixita como CP o Caminos de Ferro Portugueses. == Esporte == [[Imachen:Ajman 1968-09-15 stamp - Eusébio da Silva Ferreira.jpg|150px|thumb| [[Eusébio da Silva Ferreira]].]] L'esporte mes popular y practicato ye o [[fútbol]], os prencipals equipes son el [[Fútbol Club Oporto|FC Oporto]], el [[Sport Lisboa e Benfica|Benfica]] y el [[Sporting de Lisboa]].<ref>[http://www1.ionline.pt/conteudo/138472-porto-benfica-e-sporting-os-gastadores-compulsivos]</ref> Bells d'os millors chugadors d'a historia d'o futbol portugués son [[Eusébio da Silva Ferreira]], [[Luís Figo]], [[Vítor Baía]], [[Rui Costa]], [[João Vieira Pinto]] y [[Cristiano Ronaldo]], a más a más d'os entrenadors de fútbol [[José Mourinho]] y [[André Villas-Boas]]. == Vinclos externos == {{commonscat|Portugal}} * {{pt}} [http://www.visitportugal.com/ Pachina web de Torismo de Portugal]. == Referencias == {{listaref}} == Se veiga tamién == * [[Lista d'aeropuertos de Portugal]]. {{Europa}} [[Categoría:Portugal]] fe35rvm1n5q2dslogu8prx15qgw07cu Columna de Focas 0 6225 1842109 1841290 2022-08-15T00:51:56Z 31.4.243.195 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'edificio | nombre = Colunna de Focas | nombre nativo = | imachen = [[Imachen:RomaForoRomanoColonnaFoca2.JPG|250px|]] | descripción = A Colunna de Focas y dezaga l'[[Arco de Septimio Severo]]. | tipo = | advocación = A l'emperdor [[Focas]] | situación = [[Imachen:Flag of Italy.svg|22px|border]] [[Roma]] ([[Italia]]). | coordenatas = | altaria = 13,60 m | amplaria = | largaria = | construcción = | destrucción = | fundador = | arquitecto = | atros = | estilo = Corintio | catalogación = | mapa_loc = Italia }} A '''Columna de Focas''', ye una [[Columna (arquitectura)|columna]] en a ciudat de [[Roma]] d'[[estilo corintio]], con una altaria de 13,60 m. que fue erichita debant d'os ''[[rostra]]'' en o [[Foro Romano]] y fue adedicata a l'[[emperador]] [[imperio bizantín|bizantín]] [[Focas (emperador)|Focas]] l'[[1 d'agosto]] de [[608]]; estió a zaguera adibidura feita en o [[Foro Román]]. A columna [[Estilo corintio|corintia]] se devanta 13,6 [[metro]]s d'[[altaria]] dende o suyo [[pedestal]] cubico de [[marbre]] blanco. [[Imachen:Map of Forum Romanum.Position.of.Column.of.Phokas.jpg|Localización d'a Columna dentro d'o Foro Román.|thumb|250px|center]] == Vinclos externos == {{Commonsart|Column of Phokas|Columna de Focas}} {{Commonscat|Column of Phokas|Columna de Focas}} [[Categoría:Molimentos romans]] 6mfnfootqu937oveozfxss4vwa7j6bt Chosa 0 13321 1842100 1780587 2022-08-14T17:33:38Z Aacases 52678 /* Demografía */ wikitext text/x-wiki {{Ficha de municipio d'Aragón |nombre = Chosa |provincia = Teruel |imachen = [[Imachen:Josa_02.JPG|250px]] |comarca = Cuencas Meneras |cp = 44792 |latitut = 40.95 |lonchitut = -0.767 |superficie = 28,2 |altaria = 772 |distancia =107 |población = |calendata = | cod_provincia = 44 | cod_municipio = 131 |web = }} '''Chosa''' (''Josa'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Teruel|Teruel]], situato en la [[comarcas d'Aragón|comarca]] de las [[Cuencas Meneras]]. La suya [[población humana|población]] yera de 44 habitants ([[2010]]), en una [[superficie]] de 28,2 [[km²]]. == Cheografía == Ye situato chunto a lo [[río Cantalera]], amán de lo [[entibo de Cueva Foradada]]. === Mugas === Lo suyo [[termin municipal]] muga con [[Arcaine]], [[Obón]], [[La Foz de la Viella]], [[Cortes d'Aragón (Teruel)|Cortes d'Aragón]] y [[Muniesa]]. == Historia == En [[1489]] perteneixeba a la [[Sobrecollida de Mont Albán]], pero en lo [[fogache de 1495]] figura como una localidat de la [[Sobrecullida de Daroca]].<ref>{{es}} [[María Isabel Falcón Pérez]]: ''Aportación al estudio de la población aragonesa a fines del siglo XV''. Aragon en la Edad Media, nº5, 1983, p 259. ISSN 0213-2486.</ref> == Toponimia == En a [[Edat Meya]] s'escribiba ''Iosa'' o ''Yosa''. === Toponimia menor === Bi ha microtoponimos en [[idioma aragonés|aragonés]]: ''[[río de la Cantalera]]'', ''río Sus'' (¿Río de Sus?), ''Barranco de Valefondos'' y una partida dita ''La Ripera''; y toponimos [[castellanización|castellanizaus]] pero con trazas aragonesas: ''[[El Focino (Chosa)|El Focino]]'' / ''El hocino'', ''Las Fontanillas'', ''La Covatilla'' y un mont dito ''Coronillas''. Bi ha bell toponimo con fonetica mozarabe como ''[[El Cabecho]]''. En textos medievals de lo [[sieglo XV]] trobamos una mayoría de microtoponimos en aragonés:<ref>{{es}} [[Guillermo Iturbe Polo|ITURBE POLO, Guillermo]], [[Isabel Lorenzo Magallón|LORENZO MAGALLÓN, Isabel]]: ''El sieglo XV en Muniesa y su entorno (1367-1503)''. Centro de Estudios Miguel de Molinos.</ref> ''[[La Talaya (Chosa)|La Atalaya]]'', ''La [[Torreta]]'', ''barranco Ruvio'', ''barranco el Pudio'', ''El Campiellyo'', ''collado Marigil'', ''El Cañizar'', ''La Casiella'', ''Carpalbo'', ''El Cucallon'', ''La Canyada el Cabeçillo'', ''El [[Carrascal]] Plano'', ''Canyada la Frayra'', ''[[Canyada]] el Pozo'', ''Las [[Crucellada]]s'', ''La [[Defesa|Dehesa]]'', ''Campo y Barranco el [[Chinebro|Ginebro]]'', ''La [[Filada]] Matheu'', ''Los [[Fontanar|Fontanal]]es'', ''La Huesta de la Cueva'', ''Lomellas de la Ferrada'', ''Foias los Azures'', ''[[Penya Foradada (Chosa)|Penya Foradada]]'', ''Los [[Quinyón|Quiñon]]es'', ''[[Tormagal|Tromadal]]'', ''Los [[Parral]]es'', ''[[Regallo]]'', ''[[Penya Roya (Chosa)|La Penya Roya]]'', ''El Pont[[sufixo -arrón|arrón]]'', ''Las Riperas'', ''El Regatón'', ''La Piedra Blanqua'', ''Santa Lucía'', ''La Salceda'', ''Umbría de las Moreras'', ''La Viña el Chopo'', ''El Río'', ''La [[Bega|Vega]]''. == Demografía == {{DemogAragón |1362= |1495= |1842= |1857= |1860= |1877= |1887= |1897= |1900= |1910= |1920= |1930= |1940= |1950= |1960= |1970= |1981= |1991= |1992= |1994= |1996= |1997= |1998= |1999= |2000= |2001= |2002= |2003= 33|2004= 30|2005= 38|2006=39 |2007= |2008= |2009= |2010=44}} == Administración == === Reparto de concellers === <center> {| {{tablapolida}} |- | colspan="10" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''</center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partito''' | align="right" | '''1979''' | align="right" | '''1983''' | align="right" | '''1987''' | align="right" | '''1991''' | align="right" | '''1995''' | align="right" | '''1999''' | align="right" | '''2003''' | align="right" | '''2007''' | align="right" | '''2011''' |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partido de los Socialistas de Aragón]]''' | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | 1 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''''Total''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | '''''1''''' |} </center> === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] |José Clemente Anel Martín |UCD |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | | |- | align="center"|[[2011]]–[[2015]] |Óscar López Sanmartín | PSOE |- | align="center"|[[2015]]–[[2019]] | | |- | align="center"|[[2019]]–[[2023]] | | |} == Puestos d'intrés == * Ilesia de l'Asumpción, [[sieglo XVIII]]. * Museu paleontolochico. * Museu d'a moto. * Lo Focino. == Fiestas == * [[16 d'agosto]], [[Sant Roque]]. * [[13 d'aviento]], [[Santa Lucia]]. == Referencias == {{listaref}} {{Municipios Cuencas Meneras}} [[Categoría:Chosa|*]] mntaflaifbmkar62k3yt1t6kbzu4c56 1842101 1842100 2022-08-14T17:34:22Z Aacases 52678 /* Demografía */ wikitext text/x-wiki {{Ficha de municipio d'Aragón |nombre = Chosa |provincia = Teruel |imachen = [[Imachen:Josa_02.JPG|250px]] |comarca = Cuencas Meneras |cp = 44792 |latitut = 40.95 |lonchitut = -0.767 |superficie = 28,2 |altaria = 772 |distancia =107 |población = |calendata = | cod_provincia = 44 | cod_municipio = 131 |web = }} '''Chosa''' (''Josa'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Teruel|Teruel]], situato en la [[comarcas d'Aragón|comarca]] de las [[Cuencas Meneras]]. La suya [[población humana|población]] yera de 44 habitants ([[2010]]), en una [[superficie]] de 28,2 [[km²]]. == Cheografía == Ye situato chunto a lo [[río Cantalera]], amán de lo [[entibo de Cueva Foradada]]. === Mugas === Lo suyo [[termin municipal]] muga con [[Arcaine]], [[Obón]], [[La Foz de la Viella]], [[Cortes d'Aragón (Teruel)|Cortes d'Aragón]] y [[Muniesa]]. == Historia == En [[1489]] perteneixeba a la [[Sobrecollida de Mont Albán]], pero en lo [[fogache de 1495]] figura como una localidat de la [[Sobrecullida de Daroca]].<ref>{{es}} [[María Isabel Falcón Pérez]]: ''Aportación al estudio de la población aragonesa a fines del siglo XV''. Aragon en la Edad Media, nº5, 1983, p 259. ISSN 0213-2486.</ref> == Toponimia == En a [[Edat Meya]] s'escribiba ''Iosa'' o ''Yosa''. === Toponimia menor === Bi ha microtoponimos en [[idioma aragonés|aragonés]]: ''[[río de la Cantalera]]'', ''río Sus'' (¿Río de Sus?), ''Barranco de Valefondos'' y una partida dita ''La Ripera''; y toponimos [[castellanización|castellanizaus]] pero con trazas aragonesas: ''[[El Focino (Chosa)|El Focino]]'' / ''El hocino'', ''Las Fontanillas'', ''La Covatilla'' y un mont dito ''Coronillas''. Bi ha bell toponimo con fonetica mozarabe como ''[[El Cabecho]]''. En textos medievals de lo [[sieglo XV]] trobamos una mayoría de microtoponimos en aragonés:<ref>{{es}} [[Guillermo Iturbe Polo|ITURBE POLO, Guillermo]], [[Isabel Lorenzo Magallón|LORENZO MAGALLÓN, Isabel]]: ''El sieglo XV en Muniesa y su entorno (1367-1503)''. Centro de Estudios Miguel de Molinos.</ref> ''[[La Talaya (Chosa)|La Atalaya]]'', ''La [[Torreta]]'', ''barranco Ruvio'', ''barranco el Pudio'', ''El Campiellyo'', ''collado Marigil'', ''El Cañizar'', ''La Casiella'', ''Carpalbo'', ''El Cucallon'', ''La Canyada el Cabeçillo'', ''El [[Carrascal]] Plano'', ''Canyada la Frayra'', ''[[Canyada]] el Pozo'', ''Las [[Crucellada]]s'', ''La [[Defesa|Dehesa]]'', ''Campo y Barranco el [[Chinebro|Ginebro]]'', ''La [[Filada]] Matheu'', ''Los [[Fontanar|Fontanal]]es'', ''La Huesta de la Cueva'', ''Lomellas de la Ferrada'', ''Foias los Azures'', ''[[Penya Foradada (Chosa)|Penya Foradada]]'', ''Los [[Quinyón|Quiñon]]es'', ''[[Tormagal|Tromadal]]'', ''Los [[Parral]]es'', ''[[Regallo]]'', ''[[Penya Roya (Chosa)|La Penya Roya]]'', ''El Pont[[sufixo -arrón|arrón]]'', ''Las Riperas'', ''El Regatón'', ''La Piedra Blanqua'', ''Santa Lucía'', ''La Salceda'', ''Umbría de las Moreras'', ''La Viña el Chopo'', ''El Río'', ''La [[Bega|Vega]]''. == Demografía == {{DemogAragón |1362= |1495= |1842= |1857= |1860= |1877= |1887= |1897= |1900= |1910= |1920= |1930= |1940= |1950= |1960= |1970= |1981= |1991= |1992= |1994= |1996= |1997= |1998= |1999= |2000= |2001= |2002= |2003= 33|2004= 30|2005= 38|2006=39 |2007=35 |2008= 33|2009= 29|2010=34}} == Administración == === Reparto de concellers === <center> {| {{tablapolida}} |- | colspan="10" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''</center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partito''' | align="right" | '''1979''' | align="right" | '''1983''' | align="right" | '''1987''' | align="right" | '''1991''' | align="right" | '''1995''' | align="right" | '''1999''' | align="right" | '''2003''' | align="right" | '''2007''' | align="right" | '''2011''' |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partido de los Socialistas de Aragón]]''' | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | 1 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''''Total''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | '''''1''''' |} </center> === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] |José Clemente Anel Martín |UCD |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | | |- | align="center"|[[2011]]–[[2015]] |Óscar López Sanmartín | PSOE |- | align="center"|[[2015]]–[[2019]] | | |- | align="center"|[[2019]]–[[2023]] | | |} == Puestos d'intrés == * Ilesia de l'Asumpción, [[sieglo XVIII]]. * Museu paleontolochico. * Museu d'a moto. * Lo Focino. == Fiestas == * [[16 d'agosto]], [[Sant Roque]]. * [[13 d'aviento]], [[Santa Lucia]]. == Referencias == {{listaref}} {{Municipios Cuencas Meneras}} [[Categoría:Chosa|*]] eiv68ph975upkl9c04sdpqbejoulp1c 1842102 1842101 2022-08-14T17:38:22Z Aacases 52678 wikitext text/x-wiki {{Ficha de municipio d'Aragón |nombre = Chosa |provincia = Teruel |imachen = [[Imachen:Josa_02.JPG|250px]] |comarca = Cuencas Meneras |cp = 44792 |latitut = 40.95 |lonchitut = -0.767 |superficie = 28,2 |altaria = 772 |distancia =107 |población = |calendata = | cod_provincia = 44 | cod_municipio = 131 |web = }} '''Chosa''' (''Josa'' en [[idioma castellán|castellán]]) ye un [[municipio]] de la [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Teruel|Teruel]], situato en la [[comarcas d'Aragón|comarca]] de las [[Cuencas Meneras]]. La suya [[población humana|población]] yera de 44 habitants ([[2010]]), en una [[superficie]] de 28,2 [[km²]]. == Cheografía == Ye situato chunto a lo [[río Cantalera]], amán de lo [[entibo de Cueva Foradada]]. === Mugas === Lo suyo [[termin municipal]] muga con [[Arcaine]], [[Obón]], [[La Foz de la Viella]], [[Cortes d'Aragón (Teruel)|Cortes d'Aragón]] y [[Muniesa]]. == Historia == En [[1489]] perteneixeba a la [[Sobrecollida de Mont Albán]], pero en lo [[fogache de 1495]] figura como una localidat de la [[Sobrecullida de Daroca]].<ref>{{es}} [[María Isabel Falcón Pérez]]: ''Aportación al estudio de la población aragonesa a fines del siglo XV''. Aragon en la Edad Media, nº5, 1983, p 259. ISSN 0213-2486.</ref> == Toponimia == En a [[Edat Meya]] s'escribiba ''Iosa'' o ''Yosa''. === Toponimia menor === Bi ha microtoponimos en [[idioma aragonés|aragonés]]: ''[[río de la Cantalera]]'', ''río Sus'' (¿Río de Sus?), ''Barranco de Valefondos'' y una partida dita ''La Ripera''; y toponimos [[castellanización|castellanizaus]] pero con trazas aragonesas: ''[[El Focino (Chosa)|El Focino]]'' / ''El hocino'', ''Las Fontanillas'', ''La Covatilla'' y un mont dito ''Coronillas''. Bi ha bell toponimo con fonetica mozarabe como ''[[El Cabecho]]''. En textos medievals de lo [[sieglo XV]] trobamos una mayoría de microtoponimos en aragonés:<ref>{{es}} [[Guillermo Iturbe Polo|ITURBE POLO, Guillermo]], [[Isabel Lorenzo Magallón|LORENZO MAGALLÓN, Isabel]]: ''El sieglo XV en Muniesa y su entorno (1367-1503)''. Centro de Estudios Miguel de Molinos.</ref> ''[[La Talaya (Chosa)|La Atalaya]]'', ''La [[Torreta]]'', ''barranco Ruvio'', ''barranco el Pudio'', ''El Campiellyo'', ''collado Marigil'', ''El Cañizar'', ''La Casiella'', ''Carpalbo'', ''El Cucallon'', ''La Canyada el Cabeçillo'', ''El [[Carrascal]] Plano'', ''Canyada la Frayra'', ''[[Canyada]] el Pozo'', ''Las [[Crucellada]]s'', ''La [[Defesa|Dehesa]]'', ''Campo y Barranco el [[Chinebro|Ginebro]]'', ''La [[Filada]] Matheu'', ''Los [[Fontanar|Fontanal]]es'', ''La Huesta de la Cueva'', ''Lomellas de la Ferrada'', ''Foias los Azures'', ''[[Penya Foradada (Chosa)|Penya Foradada]]'', ''Los [[Quinyón|Quiñon]]es'', ''[[Tormagal|Tromadal]]'', ''Los [[Parral]]es'', ''[[Regallo]]'', ''[[Penya Roya (Chosa)|La Penya Roya]]'', ''El Pont[[sufixo -arrón|arrón]]'', ''Las Riperas'', ''El Regatón'', ''La Piedra Blanqua'', ''Santa Lucía'', ''La Salceda'', ''Umbría de las Moreras'', ''La Viña el Chopo'', ''El Río'', ''La [[Bega|Vega]]''. == Demografía == {{DemogAragón |1362= |1495= |1842= |1857= |1860= |1877= |1887= |1897= |1900= |1910= |1920= |1930= |1940= |1950= |1960= |1970= |1981= |1991= |1992= |1994= |1996= |1997= |1998= |1999= |2000= |2001= |2002= |2003= 33|2004= 30|2005= 38|2006=39 |2007=35 |2008= 33|2009= 29|2010=34 |2011= 39}} == Administración == === Reparto de concellers === <center> {| {{tablapolida}} |- | colspan="10" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleccions municipals'''</center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partito''' | align="right" | '''1979''' | align="right" | '''1983''' | align="right" | '''1987''' | align="right" | '''1991''' | align="right" | '''1995''' | align="right" | '''1999''' | align="right" | '''2003''' | align="right" | '''2007''' | align="right" | '''2011''' |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partido de los Socialistas de Aragón]]''' | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | | bgcolor="#FF6347" align="right" | 1 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''''Total''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | ''''' ''''' | align="right" | '''''1''''' |} </center> === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] |José Clemente Anel Martín |UCD |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | | |- | align="center"|[[2011]]–[[2015]] |Óscar López Sanmartín | PSOE |- | align="center"|[[2015]]–[[2019]] | | |- | align="center"|[[2019]]–[[2023]] | | |} == Puestos d'intrés == * Ilesia de l'Asumpción, [[sieglo XVIII]]. * Museu paleontolochico. * Museu d'a moto. * Lo Focino. == Fiestas == * [[16 d'agosto]], [[Sant Roque]]. * [[13 d'aviento]], [[Santa Lucia]]. == Referencias == {{listaref}} {{Municipios Cuencas Meneras}} [[Categoría:Chosa|*]] 9jykpomg09zn7k9u0jl70td5a85v68b Fundación Wikimedia 0 14907 1842115 1816020 2022-08-15T11:55:13Z 95.127.25.104 wikitext text/x-wiki Zic As Aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaas == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   Zic As     == Estropajon == Me invento películas mentales en el As   == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   == Estropajon ==   Descucacualorenzo   == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   == Estropajon == [[Imachen:Wikimedia Foundation logo - vertical.svg|thumb|200px|right|Logotipo d'a Fundación Wikimedia, realizato por l'usuario "Neolux".]] A '''Fundación Wikimedia''' (''Wikimedia Foundation, Inc.'' en [[Idioma anglés|anglés]]) ye a organización matriz de [[Wikipedia]], [[Wikinews]], [[Wiktionary]], [[Wikibooks]], [[Wikisource]], [[Wikimedia Commons|Wikicommons]], [[Wikispecies]], [[Wikiversity]], [[Wikivoyage]] y la ya albandonata [[Nupedia]]. Ye una organización sin d'animo de lucro establita baixo as leis de [[Florida]] ([[Estaus Unius]]). A suya existencia fue oficialment anunciata por o director cheneral de Bomis y cofundador de Wikipedia, [[Jimbo Wales]], o [[20 de chunio]] de [[2003]]. O de "Wikimedia" fue creyato por [[Sheldon Rampton]] en una [[lista de correu]] ([http://mail.wikipedia.org/pipermail/wikien-l/ WikiEN-l]) en marzo de [[2003]]. Os nombres d'os dominios http://wikimedia.org y [[foundation:Home|wikimediafoundation.org]] estioron alquiritos ta la fundación, por Daniel Mayer. == Prencipals prochectos de Wikimedia == {{Wikipediasister}} == Vinclos externos == {{commons|Wikimedia}} * [http://wikimediafoundation.org/ Fundación Wikimedia] * [http://www.wikimediafoundation.org/bylaws.pdf Estatutos (.pdf)] [[Categoría:Wikipedia|*]] qc3pcwdyu9a6kpojpepioekvn6onpre 1842118 1842115 2022-08-15T11:57:04Z Estevoaei 421 rv. vandalismo wikitext text/x-wiki [[Imachen:Wikimedia Foundation logo - vertical.svg|thumb|200px|right|Logotipo d'a Fundación Wikimedia, realizato por l'usuario "Neolux".]] A '''Fundación Wikimedia''' (''Wikimedia Foundation, Inc.'' en [[Idioma anglés|anglés]]) ye a organización matriz de [[Wikipedia]], [[Wikinews]], [[Wiktionary]], [[Wikibooks]], [[Wikisource]], [[Wikimedia Commons|Wikicommons]], [[Wikispecies]], [[Wikiversity]], [[Wikivoyage]] y la ya albandonata [[Nupedia]]. Ye una organización sin d'animo de lucro establita baixo as leis de [[Florida]] ([[Estaus Unius]]). A suya existencia fue oficialment anunciata por o director cheneral de Bomis y cofundador de Wikipedia, [[Jimbo Wales]], o [[20 de chunio]] de [[2003]]. O de "Wikimedia" fue creyato por [[Sheldon Rampton]] en una [[lista de correu]] ([http://mail.wikipedia.org/pipermail/wikien-l/ WikiEN-l]) en marzo de [[2003]]. Os nombres d'os dominios http://wikimedia.org y [[foundation:Home|wikimediafoundation.org]] estioron alquiritos ta la fundación, por Daniel Mayer. == Prencipals prochectos de Wikimedia == {{Wikipediasister}} == Vinclos externos == {{commons|Wikimedia}} * [http://wikimediafoundation.org/ Fundación Wikimedia] * [http://www.wikimediafoundation.org/bylaws.pdf Estatutos (.pdf)] [[Categoría:Wikipedia|*]] m8k5559ginv913is7cc9izprsegcy4j Florida 0 28931 1842119 1826327 2022-08-15T11:57:07Z 95.127.25.104 wikitext text/x-wiki Zic As Aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaas == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   Zic As     == Estropajon == Me invento películas mentales en el As   == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   == Estropajon ==   Descucacualorenzo   == Sunsuneo Minecraft Java Edition ==   Selecciona cualquier comando para escribirlo fácilmente   == Agricunchjjj Minecraft Playstation Edition == Puedes seleccionar el comando pero luego tienes que escribir las coordenadas del /tp o material del /give @s etc   == Afanisilestain Minecraft Bedrock Edition == Estás obligado a escribir el comando entero menos /tp /time set /weather o /setworldspawn   == vanilla vanilla trotrotro Minecraft Pocket Edition ==   Al igual que en bedrock pero se necesita poner / después el comando que quieras usar y después estás obligado a poner todos los detalles del comando y todo el texto en letra minúscula   == Estropajon == {{Ficha d'estau d'Estaus Unius |nombre_común = Florida |nombre = State of Florida |nombre_orichinal = Estau de Florida |bandera = Flag of Florida.svg |banderalink = [[Bandera de Florida]] |escudo =Seal_of_Florida.svg |mapa = Map of USA FL.svg |embotada = The Sunshine State |lema = In God We Trust |capital = [[Tallahassee]] |senadors = [[Bill Nelson (politico)|Bill Nelson]] (D)<br />[[Mel Martinez]] (R) |ciudat_gran = [[Jacksonville (Florida)|Jacksonville]] |gubernador = [[Charlie Crist]] (R) | abreviadura_postal = FL | abreviadura = Fla. |idioma_oficial = [[Idioma anglés|Anglés]] |superficie_posición = 22ª |superficie_total = 170.304<ref name=census>{{en}} [ftp://ftp.census.gov/census_2000/datasets/Summary_File_4/Florida/flgeo_uf4.zip Oficina d'o Censo d'os Estaus Unius]</ref> |superficie_tierra = 139.670<ref name=census/> |superficie_augua = 30.634<ref name=census/> |porcentache_augua = 17.9 |población_posición = 4ª |población = 18.251.243<ref>[http://www.census.gov/popest/states/NST-ann-est.html Población estimada en o censo de 2007].</ref> <br /> |densidat_posición = 8ª |densidat = 130,67 |orden_dentrada = 27º |calendata_dentrada = [[3 de marzo]] de [[1845]] |zona_horaria = ''Este'': [[UTC]]-5 |zona_horaria2 = ''Central'': UTC-6 |latitut = 24°27′ N a 31° N |lonchitut = 80°02′ W a 87°38′ W |amplaria = 582 |longaria = 721 |punto_alto = [[Britton Hill]]<ref name=usgs>{{en}} [http://erg.usgs.gov/isb/pubs/booklets/elvadist/elvadist.html#Highest ''Elevations and Distances in the United States''].</ref> |altaria_maxima = 105 |altaria_meyana = 30 |punto_baixo = [[Ocián Atlantico]]<ref name=usgs/> |altaria_minima = 0 |codigo_ISO = US-FL |pachina_web = www.myflorida.com }} '''Florida''' (prenunciau {{IPA|ˈflɒrɪdə}} en [[Idioma anglés|anglés]]) ye un [[Estaus d'os Estaus Unius|estau]] d'[[Estaus Unius]], situau a o sudeste d'o país. A suya [[Capital (politica)|capital]] ye [[Tallahassee]] y teneba una [[Población humana|población]] de 18.251.243 habitants (estimación de [[2007]]), en una [[superficie]] de 139.670 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 130,67 hab/km². == Cheografía == O estau de Florida muga a l'ueste con [[Cheorchia (estau)|Cheorchia]] y [[Alabama]]; a l'este con l'[[Ocián Atlantico]] y a l'ueste con o [[golfo de Mexico]]. == Historia == Fue descubierta en o [[sieglo XV]] conchuntament por [[Juan Ponce de León]], os chirmans Pinzón, [[Juan Díaz de Solís]] y [[Amerigo Vespucci]] quan navegoron arredol d'o [[golfo de Mexico]]. O [[3 de marzo]] de [[1845]], Florida estió o 27º estau en dentrar en os [[Estaus Unius]]. Agora, Florida tien más de 18 millons d'habitants. == Vinclos externos == {{commonscat|Florida}} * {{en}} [http://www.myflorida.com Pachina web oficial de Florida]. == Referencias == {{listaref}} {{Estaus Unius d'America}} [[Categoría:Estaus d'Estaus Unius]] qd2cps38pbkv12rkm6wfz3voc1p42j7 1842120 1842119 2022-08-15T11:57:25Z Mtarch11 58961 S'han revertito as edicions de [[Special:Contributions/95.127.25.104|95.127.25.104]] ([[User talk:95.127.25.104|Descusión]]); tornando t'a zaguera versión editada por [[User:AraBot|AraBot]] wikitext text/x-wiki {{Ficha d'estau d'Estaus Unius |nombre_común = Florida |nombre = State of Florida |nombre_orichinal = Estau de Florida |bandera = Flag of Florida.svg |banderalink = [[Bandera de Florida]] |escudo =Seal_of_Florida.svg |mapa = Map of USA FL.svg |embotada = The Sunshine State |lema = In God We Trust |capital = [[Tallahassee]] |senadors = [[Bill Nelson (politico)|Bill Nelson]] (D)<br />[[Mel Martinez]] (R) |ciudat_gran = [[Jacksonville (Florida)|Jacksonville]] |gubernador = [[Charlie Crist]] (R) | abreviadura_postal = FL | abreviadura = Fla. |idioma_oficial = [[Idioma anglés|Anglés]] |superficie_posición = 22ª |superficie_total = 170.304<ref name=census>{{en}} [ftp://ftp.census.gov/census_2000/datasets/Summary_File_4/Florida/flgeo_uf4.zip Oficina d'o Censo d'os Estaus Unius]</ref> |superficie_tierra = 139.670<ref name=census/> |superficie_augua = 30.634<ref name=census/> |porcentache_augua = 17.9 |población_posición = 4ª |población = 18.251.243<ref>[http://www.census.gov/popest/states/NST-ann-est.html Población estimada en o censo de 2007].</ref> <br /> |densidat_posición = 8ª |densidat = 130,67 |orden_dentrada = 27º |calendata_dentrada = [[3 de marzo]] de [[1845]] |zona_horaria = ''Este'': [[UTC]]-5 |zona_horaria2 = ''Central'': UTC-6 |latitut = 24°27′ N a 31° N |lonchitut = 80°02′ W a 87°38′ W |amplaria = 582 |longaria = 721 |punto_alto = [[Britton Hill]]<ref name=usgs>{{en}} [http://erg.usgs.gov/isb/pubs/booklets/elvadist/elvadist.html#Highest ''Elevations and Distances in the United States''].</ref> |altaria_maxima = 105 |altaria_meyana = 30 |punto_baixo = [[Ocián Atlantico]]<ref name=usgs/> |altaria_minima = 0 |codigo_ISO = US-FL |pachina_web = www.myflorida.com }} '''Florida''' (prenunciau {{IPA|ˈflɒrɪdə}} en [[Idioma anglés|anglés]]) ye un [[Estaus d'os Estaus Unius|estau]] d'[[Estaus Unius]], situau a o sudeste d'o país. A suya [[Capital (politica)|capital]] ye [[Tallahassee]] y teneba una [[Población humana|población]] de 18.251.243 habitants (estimación de [[2007]]), en una [[superficie]] de 139.670 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 130,67 hab/km². == Cheografía == O estau de Florida muga a l'ueste con [[Cheorchia (estau)|Cheorchia]] y [[Alabama]]; a l'este con l'[[Ocián Atlantico]] y a l'ueste con o [[golfo de Mexico]]. == Historia == Fue descubierta en o [[sieglo XV]] conchuntament por [[Juan Ponce de León]], os chirmans Pinzón, [[Juan Díaz de Solís]] y [[Amerigo Vespucci]] quan navegoron arredol d'o [[golfo de Mexico]]. O [[3 de marzo]] de [[1845]], Florida estió o 27º estau en dentrar en os [[Estaus Unius]]. Agora, Florida tien más de 18 millons d'habitants. == Vinclos externos == {{commonscat|Florida}} * {{en}} [http://www.myflorida.com Pachina web oficial de Florida]. == Referencias == {{listaref}} {{Estaus Unius d'America}} [[Categoría:Estaus d'Estaus Unius]] py5zjef4mplbwk2y7156a96me14ar9a 1842121 1842120 2022-08-15T11:57:42Z 95.127.25.104 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'estau d'Estaus Unius |nombre_común = Jajajajaz |nombre = State of Florida |nombre_orichinal = Estau de Florida |bandera = Flag of Florida.svg |banderalink = [[Bandera de Florida]] |escudo =Seal_of_Florida.svg |mapa = Map of USA FL.svg |embotada = The Sunshine State |lema = In God We Trust |capital = [[Tallahassee]] |senadors = [[Bill Nelson (politico)|Bill Nelson]] (D)<br />[[Mel Martinez]] (R) |ciudat_gran = [[Jacksonville (Florida)|Jacksonville]] |gubernador = [[Charlie Crist]] (R) | abreviadura_postal = FL | abreviadura = Fla. |idioma_oficial = [[Idioma anglés|Anglés]] |superficie_posición = 22ª |superficie_total = 170.304<ref name=census>{{en}} [ftp://ftp.census.gov/census_2000/datasets/Summary_File_4/Florida/flgeo_uf4.zip Oficina d'o Censo d'os Estaus Unius]</ref> |superficie_tierra = 139.670<ref name=census/> |superficie_augua = 30.634<ref name=census/> |porcentache_augua = 17.9 |población_posición = 4ª |población = 18.251.243<ref>[http://www.census.gov/popest/states/NST-ann-est.html Población estimada en o censo de 2007].</ref> <br /> |densidat_posición = 8ª |densidat = 130,67 |orden_dentrada = 27º |calendata_dentrada = [[3 de marzo]] de [[1845]] |zona_horaria = ''Este'': [[UTC]]-5 |zona_horaria2 = ''Central'': UTC-6 |latitut = 24°27′ N a 31° N |lonchitut = 80°02′ W a 87°38′ W |amplaria = 582 |longaria = 721 |punto_alto = [[Britton Hill]]<ref name=usgs>{{en}} [http://erg.usgs.gov/isb/pubs/booklets/elvadist/elvadist.html#Highest ''Elevations and Distances in the United States''].</ref> |altaria_maxima = 105 |altaria_meyana = 30 |punto_baixo = [[Ocián Atlantico]]<ref name=usgs/> |altaria_minima = 0 |codigo_ISO = US-FL |pachina_web = www.myflorida.com }} '''Florida''' (prenunciau {{IPA|ˈflɒrɪdə}} en [[Idioma anglés|anglés]]) ye un [[Estaus d'os Estaus Unius|estau]] d'[[Estaus Unius]], situau a o sudeste d'o país. A suya [[Capital (politica)|capital]] ye [[Tallahassee]] y teneba una [[Población humana|población]] de 18.251.243 habitants (estimación de [[2007]]), en una [[superficie]] de 139.670 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 130,67 hab/km². == Cheografía == O estau de Florida muga a l'ueste con [[Cheorchia (estau)|Cheorchia]] y [[Alabama]]; a l'este con l'[[Ocián Atlantico]] y a l'ueste con o [[golfo de Mexico]]. == Historia == Fue descubierta en o [[sieglo XV]] conchuntament por [[Juan Ponce de León]], os chirmans Pinzón, [[Juan Díaz de Solís]] y [[Amerigo Vespucci]] quan navegoron arredol d'o [[golfo de Mexico]]. O [[3 de marzo]] de [[1845]], Florida estió o 27º estau en dentrar en os [[Estaus Unius]]. Agora, Florida tien más de 18 millons d'habitants. == Vinclos externos == {{commonscat|Florida}} * {{en}} [http://www.myflorida.com Pachina web oficial de Florida]. == Referencias == {{listaref}} {{Estaus Unius d'America}} [[Categoría:Estaus d'Estaus Unius]] 4tniy57dli2255bjwreq1tpvne7njbe 1842122 1842121 2022-08-15T11:57:54Z Mtarch11 58961 S'han revertito as edicions de [[Special:Contributions/95.127.25.104|95.127.25.104]] ([[User talk:95.127.25.104|Descusión]]); tornando t'a zaguera versión editada por [[User:Mtarch11|Mtarch11]] wikitext text/x-wiki {{Ficha d'estau d'Estaus Unius |nombre_común = Florida |nombre = State of Florida |nombre_orichinal = Estau de Florida |bandera = Flag of Florida.svg |banderalink = [[Bandera de Florida]] |escudo =Seal_of_Florida.svg |mapa = Map of USA FL.svg |embotada = The Sunshine State |lema = In God We Trust |capital = [[Tallahassee]] |senadors = [[Bill Nelson (politico)|Bill Nelson]] (D)<br />[[Mel Martinez]] (R) |ciudat_gran = [[Jacksonville (Florida)|Jacksonville]] |gubernador = [[Charlie Crist]] (R) | abreviadura_postal = FL | abreviadura = Fla. |idioma_oficial = [[Idioma anglés|Anglés]] |superficie_posición = 22ª |superficie_total = 170.304<ref name=census>{{en}} [ftp://ftp.census.gov/census_2000/datasets/Summary_File_4/Florida/flgeo_uf4.zip Oficina d'o Censo d'os Estaus Unius]</ref> |superficie_tierra = 139.670<ref name=census/> |superficie_augua = 30.634<ref name=census/> |porcentache_augua = 17.9 |población_posición = 4ª |población = 18.251.243<ref>[http://www.census.gov/popest/states/NST-ann-est.html Población estimada en o censo de 2007].</ref> <br /> |densidat_posición = 8ª |densidat = 130,67 |orden_dentrada = 27º |calendata_dentrada = [[3 de marzo]] de [[1845]] |zona_horaria = ''Este'': [[UTC]]-5 |zona_horaria2 = ''Central'': UTC-6 |latitut = 24°27′ N a 31° N |lonchitut = 80°02′ W a 87°38′ W |amplaria = 582 |longaria = 721 |punto_alto = [[Britton Hill]]<ref name=usgs>{{en}} [http://erg.usgs.gov/isb/pubs/booklets/elvadist/elvadist.html#Highest ''Elevations and Distances in the United States''].</ref> |altaria_maxima = 105 |altaria_meyana = 30 |punto_baixo = [[Ocián Atlantico]]<ref name=usgs/> |altaria_minima = 0 |codigo_ISO = US-FL |pachina_web = www.myflorida.com }} '''Florida''' (prenunciau {{IPA|ˈflɒrɪdə}} en [[Idioma anglés|anglés]]) ye un [[Estaus d'os Estaus Unius|estau]] d'[[Estaus Unius]], situau a o sudeste d'o país. A suya [[Capital (politica)|capital]] ye [[Tallahassee]] y teneba una [[Población humana|población]] de 18.251.243 habitants (estimación de [[2007]]), en una [[superficie]] de 139.670 [[km²]] con una [[densidat de población]] de 130,67 hab/km². == Cheografía == O estau de Florida muga a l'ueste con [[Cheorchia (estau)|Cheorchia]] y [[Alabama]]; a l'este con l'[[Ocián Atlantico]] y a l'ueste con o [[golfo de Mexico]]. == Historia == Fue descubierta en o [[sieglo XV]] conchuntament por [[Juan Ponce de León]], os chirmans Pinzón, [[Juan Díaz de Solís]] y [[Amerigo Vespucci]] quan navegoron arredol d'o [[golfo de Mexico]]. O [[3 de marzo]] de [[1845]], Florida estió o 27º estau en dentrar en os [[Estaus Unius]]. Agora, Florida tien más de 18 millons d'habitants. == Vinclos externos == {{commonscat|Florida}} * {{en}} [http://www.myflorida.com Pachina web oficial de Florida]. == Referencias == {{listaref}} {{Estaus Unius d'America}} [[Categoría:Estaus d'Estaus Unius]] py5zjef4mplbwk2y7156a96me14ar9a Usuario:AraBot/Prebatinas 2 50493 1842105 1696863 2022-08-15T00:40:03Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:A380-800v1.0.png]] → [[File:Airbus A380-800 v1.0.png]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. wikitext text/x-wiki {{Ficha de codete | nombre = A Polo XI | imachen = [[Imachen:Apollo_11_Launch_-_GPN-2000-000630.jpg|250px]] | piet = Desapegando de l'[[aeropuerto de Zaragoza]] | función = Reutilizable | fabricant = [[Balay]] | país = [[Imachen:Flag of Aragon.svg|22px|border]] [[Aragón]] | pcoste = 1 millón € | cpl = 2,5 € | cpl-anyo = 2021 | altaria = 70 | diametro = 71 | amplaria = 72 | masa = 73.000 | etapas = 5 | cap_localización1 = OTA | cap_masa1 = 20.001 | cap_localización2 = OTB | cap_masa2 = 20.002 | cap_localización3 = OTC | cap_masa3 = 20.003 | cap_localización4 = OTD | cap_masa4 = 20.004 | cap_localización5 = OTE | cap_masa5 = 20.005 | estato = En servicio | puestos = [[Aeropuerto de Zaragoza]] | lanzamientos = 10 | exitos = 1 | fracasos = 2 | parcials = 3 | atros_resultatos = 4 | aterrizaches = 10 | primer_lanzamiento = [[5 de chunio]] de [[1989]] | zaguer_lanzamiento = [[15 de chunio]] de [[1989]] | 1er-satelite = Satelite AraSat | cargas_notables = Telescopio Espacial Oregón | familia = Polo | derivatos = A Polo XII | comparables = Oregón IX<br>Oregón X | nombre1 = ETI | largaria1 = 11 | diametro1 = 12 | amplaria1 = 13 | masa_ixuto1 = 111 | masa_total1 = 112 | masa_propelent1 = 113 | motors1 = 1 J-1 | empenta1 = 1111 | total1 = 1212 | IE1 = 111 | tiempo_cremato1 = 1 | propelent1 = LH<sub>1</sub> / LOX | nombre2 = ETII | largaria2 = 21 | diametro2 = 22 | amplaria2 = 23 | masa_ixuto2 = 211 | masa_total2 = 212 | masa_propelent2 = 213 | motors2 = 2 J-2 | empenta2 = 2121 | total2 = 2222 | IE2 = 222 | tiempo_cremato2 = 2 | propelent2 = LH<sub>2</sub> / LOX | nombre3 = ETIII | largaria3 = 31 | diametro3 = 32 | amplaria3 = 33 | masa_ixuto3 = 311 | masa_total3 = 312 | masa_propelent3 = 313 | motors3 = 3 J-3 | empenta3 = 3131 | total3 = 3232 | IE3 = 333 | tiempo_cremato3 = 3 | propelent3 = LH<sub>3</sub> / LOX | nombre4 = ETIV | largaria4 = 41 | diametro4 = 42 | amplaria4 = 43 | masa_ixuto4 = 411 | masa_total4 = 412 | masa_propelent4 = 413 | motors4 = 4 J-4 | empenta4 = 4141 | total4 = 4242 | IE4 = 444 | tiempo_cremato4 = 4 | propelent4 = LH<sub>4</sub> / LOX | nombre5 = ETV | largaria5 = 51 | diametro5 = 52 | amplaria5 = 53 | masa_ixuto5 = 511 | masa_total5 = 512 | masa_propelent5 = 513 | motors5 = 5 J-5 | empenta5 = 5151 | total5 = 5252 | IE5 = 555 | tiempo_cremato5 = 5 | propelent5 = LH<sub>5</sub> / LOX }} {{Ficha de vehíclo espacial | nombre = Esparbero 500 | imachen = [[Imachen:Boeing_X-37B_after_ground_tests_at_Vandenberg_AFB,_October_2007.jpg|250px]] | piet = Un Esparbero 500 | estato = En servicio | aplicación = Cheodesia | tipo_misión = Misión a [[Marte]] | operador = Achencia Espacial Aragonesa | contratos = Aragon Aerospace & Technologies | coste = 2 millons de € | modelo = XARA-17 | satelite_de = [[Marte]] | lanzamiento = [[5 de marzo]] de [[1995]] | puesto = [[Aeropuerto de Uesca]] | lanzador = [[Delta II]] (7925-10L) | ingreso = [[6 de marzo]] de [[1995]] | activación = [[7 de marzo]] de [[1995]] | vida_útil = 20 anyos | duración_misión = 100 anyos | tripulación = 5 | sobrevuelo = [[Mercurio]] | calendata_sobrevuelo = [[7 d'abril]] de [[1996]] | destín = [[Chupiter]] | desactivación = [[6 de marzo]] de [[2095]] | reingreso = [[7 de marzo]] de [[2095]] | rango_suborbital = 10 m | fuga_suborbital = 11 m | designación_Harvard = HV1 | COSPAR = 2008-010A | NSSDC_ID = 2009-011B | NSSDC_SSC = 34380 | SIC = 34381 | indicativo = HU-2003-X | web = www.arachencia.ara | confeguración = Esferica | masa = 1.039 kg | grandarias = 4.7 m × 2.7 m | potencia = 1.040 W | baterías = Litio | propulsión = Estabilizadors de 3 eixes | volumen = 2 m³ | presión = 200 Pa | temperatura = 200°C | orbita_tipo = [[Orbita cheoestacionaria|Cheoestacionaria]] | sistema_cheodesico = WGS84 | orbita_rechimen = Terrestre | orbita_largaria = 20 m | orbita_segmento = 20° | semieixe = 1.001 [[unidat astronomica|ua]] | excentricidat = 0.0001 | orbita_altaria = 0.0000 ua | astro = helio | periastro = 0.0001 ua | apoastro = 0.0002 ua | inclinación = 0.0003° | período = 365 días | largaria_nodo_ascendent = 50 | orbita_arg_periastro = 294.04° | orbita_anom_meya = 311.67° | orbita_mov_meyo = 0.96626°/día | orbita_repetición = 2 días | velocidat = 200 km/h | orbita_día = 10 | orbita_revolucions = 11 | orbita_deterioro = Sí | días_orbita = 500 | días_ocupada = 501 | amplo_banda = 50° | cruz_equador = 5 vegadas | orbitas_completadas = 45 | distancia = 50.000 km | epoca = [[1 de chinero]] de [[2018]] | instrumentos = A-saber-los | SSR = SSR-2X4 | instrumento_prencipal = Telescopio | telescopio_nombre = Esparbel | telescopio_tipo = [[Camara de Schmidt]] | telescopio_diametro = 0,95 m | telescopio_largaria_focal = 0,96 mm | telescopio_relación_focal = 5 | telescopio_aria = 0,708 m² | banda_espectral = 430-890 nm | largaria_d'onda = 431-891 nm | resolución_imachen = 10 px | resolución_angular = 11 | transpondedor = AraD'Or | transpondedor_bandas = [[Banda X]]: 7.8 bit/s-2 | transpondedor_freqüencias = 10f | transpondedor_tasa = 11t | transpondedor_capacidat = 12c | transpondedor_aria = 13a | transpondedor_TWTA = 14T | transpondedor_EIRP = 15E | transpondedor_HPBW = 16H | programa = Esparbero | misión_anterior = Esparbero 499 | anyo_de_misión_anterior = [[1990]] | misión_posterior = Esparbero 501 | anyo_de_misión_posterior = [[2020]] }} {{Ficha d'aeronau | nombre = AraBus 1707 | imachen = [[Imachen:Airbus_A320-271N_NEO_D-AVVA.jpg|250px]] | piet = Un AraBus | tipo = [[Avión comercial]] | fabricant = [[Imachen:Flag of Aragon.svg|22px|border]] AraBus | disenyador = [[Antonio Marcén Arroyos]] | primer_vuelo = [[20 d'aviento]] de [[1992]] | periodo = [[1990]]-actualidat | grandarias = 33 | largaria = 34 | altaria = 35 | envergadura = 36 | superficie_alas = 122,4 | peso = 75 | pasachers = 160 | autonomía = 6.950 | motors = Rolls Royce | velocidat_crucero = 900 | velocidat_maxima = 901 | altaria_crucero = 5.000 | altaria_maxima = 5.001 | estato = En servicio | operador = [[Imachen:Flag of Aragon.svg|22px|border]] [[Pyrenair]] | atros_usuarios = [[Imachen:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] [[Monarch Airlines]]<br>[[Imachen:Flag of the United States.svg|22px|border]] USAF | producción = [[1989]]-actualidat | unidatz_construyitas = 500 | coste_d'o_programa = 200 millons d'euros | coste_unitario = 30€ | variants = AraBus Destroyer | derivato_de = AirBus 1707 580 | derivatos = AraBus 1709 | esquema = [[Imachen:Airbus A380-800 v1.0.png|250px]] }} {{Ficha d'auto |nombre = Bugatti Caparra |imachen = [[Imachen:Bugatti_EB112_sedan_4door.jpg|250px]] |piet = Un Bugatti Caparra |atros_nombres = Superbugatti |interpresa_matriz = Volkswagen |fabricant = Bugatti |país = [[Imachen:Flag of Aragón.svg|22px]] [[Aragón]] |disenyador = Pininfarina |fabrica = [[Lo Burgo d'Ebro]] |producción = 5.000 |periodo = 1990-2020 |tipo = Esportivo |segmento = Segmento C |plataforma = Base comuna |carrocería = Cupé |propulsión = Electrico |confeguración = 4x4 |grandarias = 4600/1800/1500/2700 (mm) |largaria = 1000 mm |amplaria = 2000 mm |altaria = 3000 mm |distancia_eixes = 4000 mm |vía_debantera = 5000 mm |vía_rabera = 6000 mm |maletero = 500 litros |peso = 1,2 kg |motor = V8 |cilindrada = 500 cc |diametro_carrera = 7000 mm |posición_motor = Lonchitudinal |potencia = 500 CV |par_motor = 1000 N·m |frenos = Disco |ruedas = 8000 mm |dirección = Asistida |transmisión = Automatico |suspensión = Ballestas |velocidat = 400 km/h |aceleración = 3s |consumo = 1 L/100 km |cx = 20 |relacionato = Ferrari Alfindén<br>[[Seat Ateca]] |rival = [[Opel Corsa]] |predecesor = Bugatti Aventador |succesor = Bugatti Carnuz |web = http://bugatti.ara }} 4eyx8jn778vs6ywn27hyciiy1j0682y Wikipedia:Usuarios activos 4 108626 1842098 1842079 2022-08-14T11:59:52Z Jembot 32402 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|500}} |- | 1 || [[User:Willtron|Willtron]] (Admin) || [[Special:Contributions/Willtron|{{formatnum:499}}]] |- | 2 || [[User:Cembo123|Cembo123]] (Admin) || [[Special:Contributions/Cembo123|{{formatnum:46}}]] |- | 3 || [[User:Iggy1975|Iggy1975]] || [[Special:Contributions/Iggy1975|{{formatnum:20}}]] |- | 4 || [[User:EduardoGG|EduardoGG]] || [[Special:Contributions/EduardoGG|{{formatnum:10}}]] |- | 5 || [[User:Janbery|Janbery]] || [[Special:Contributions/Janbery|{{formatnum:5}}]] |- | 6 || [[User:Elia Di Sousa|Elia Di Sousa]] || [[Special:Contributions/Elia Di Sousa|{{formatnum:5}}]] |- | 7 || [[User:777sms|777sms]] || [[Special:Contributions/777sms|{{formatnum:4}}]] |- | 8 || [[User:FMSky|FMSky]] || [[Special:Contributions/FMSky|{{formatnum:3}}]] |- | 9 || [[User:Cruzate1492|Cruzate1492]] || [[Special:Contributions/Cruzate1492|{{formatnum:2}}]] |- | 10 || [[User:Aacases|Aacases]] || [[Special:Contributions/Aacases|{{formatnum:2}}]] |- | 11 || [[User:Javier Contamina|Javier Contamina]] || [[Special:Contributions/Javier Contamina|{{formatnum:2}}]] |- | 12 || [[User:N9602|N9602]] || [[Special:Contributions/N9602|{{formatnum:1}}]] |- | 13 || [[User:StomboyCarGeek|StomboyCarGeek]] || [[Special:Contributions/StomboyCarGeek|{{formatnum:1}}]] |- | 14 || [[User:Estevoaei|Estevoaei]] || [[Special:Contributions/Estevoaei|{{formatnum:1}}]] |- | 15 || [[User:Qwerty181522|Qwerty181522]] || [[Special:Contributions/Qwerty181522|{{formatnum:1}}]] |- | 16 || [[User:Ciaran.london|Ciaran.london]] || [[Special:Contributions/Ciaran.london|{{formatnum:1}}]] |- | 17 || [[User:Mtarch11|Mtarch11]] || [[Special:Contributions/Mtarch11|{{formatnum:1}}]] |- | 18 || [[User:Zumalabe|Zumalabe]] || [[Special:Contributions/Zumalabe|{{formatnum:1}}]] |- | 19 || [[User:Túrelio|Túrelio]] || [[Special:Contributions/Túrelio|{{formatnum:1}}]] |- | 20 || [[User:SaoPauloehumacracolandia|SaoPauloehumacracolandia]] || [[Special:Contributions/SaoPauloehumacracolandia|{{formatnum:1}}]] |- | 21 || [[User:Jfblanc|Jfblanc]] || [[Special:Contributions/Jfblanc|{{formatnum:1}}]] |- | 22 || [[User:Mashkawat.ahsan|Mashkawat.ahsan]] || [[Special:Contributions/Mashkawat.ahsan|{{formatnum:1}}]] |- | 23 || [[User:Artanisen|Artanisen]] || [[Special:Contributions/Artanisen|{{formatnum:1}}]] {{/end}} d29mw6p7vcqw4xml1u6wp0r8bfbr2sp Crystal Palace 0 120456 1842099 1788846 2022-08-14T13:05:15Z Jarash 4750 update wikitext text/x-wiki <br />{{Ficha d'equipe de fútbol |Nombre = Crystal Palace |Escudo = [[Imachen:Selhurst Park Holmesdale Stand.jpg|320px ]] |Nombre oficial = Crystal Palace Football Club |Localidat = Londres (Anglaterra, Reino Uniu) <!-- Sección de datos generales --> |Nombre Completo = Crystal Palace Football Club |Apodo(s) = ''The Eagles'' ''As Águilas'') <br /> ''The Glaziers'' (''Os vidrieros'') |Fundación = |Propietario = Steve Parish|Joshua Harris <br />{{bandera|USA}} :en: David S. Blitzer|David S. Blitzer <ref>{{cita web|título=CLUB DETAILS|url=http://www.cpfc.co.uk/club/whoswho/|obra=Crystal Palace|fechaacceso=23 de mayo de 2017}}</ref> |Presidente = Steve Parish |director deportivo = Dougie Freedman |Entrenador = Patrick Vieira <!-- Sección de instalaciones --> |Imachen D'Estadio = [[Imachen:London - Selhurst Park (stadium of Crystal Palace FC) - Holmesdale Stand - panoramio.jpg|miniaturadeimagen]] |Ubicación = [[Londres]]<br />(Coord. {{Coord|51.398333|-0.085556|display=inline|dim:500}}) |Capacidad = 25 456 espectadores <ref>{{cita web|url=http://www.premierleague.com/content/dam/premierleague/site-content/News/publications/handbooks/premier-league-handbook-2015-16.pdf |título=Premier League Handbook Season 2016/17 |formato=PDF |fechaacceso=23 de mayo de 2016 |obra=[[Premier League]] |deadurl=yes |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20150906045556/http://www.premierleague.com/content/dam/premierleague/site-content/News/publications/handbooks/premier-league-handbook-2015-16.pdf |fechaarchivo=6 de septiembre de 2015 }}</ref> |Inauguración = {{fecha|30|8|1924|edad}} |Otro Complejo = <!-- Sección de uniforme --> <!-- Home kit --> |pattern_la1=_crystalp2223h |pattern_b1=_crystalp2223h |pattern_ra1=_crystalp2223h |pattern_sh1=_crystalp2223h |pattern_so1=_crystalp2223h |leftarm1=0044FF |body1=0044FF |rightarm1=0044FF |shorts1=0044FF |socks1=0044FF <!-- Away kit --> | pattern_la2 = _crystalp2223a | pattern_b2 = _crystalp2223a | pattern_ra2 = _crystalp2223a | pattern_sh2 = _crystalp2223a | pattern_so2 = _crystalp2223a | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF <!-- Third kit --> | pattern_la3 = _crystalp2223t | pattern_b3 = _crystalp2223t | pattern_ra3 = _crystalp2223t | pattern_sh3 = _crystalp2223t | pattern_so3 = _crystalp2223t | leftarm3 = 000000 | body3 = 000000 | rightarm3 = 000000 | shorts3 = 000000 | socks3 = 000000 <!-- Sección de última temporada --> |Última temporada = {{Última temporada | [[Archivo:flag of England.svg|15px|border]] [[Premier League]] | [[Premier League 2017-18|11.º]] | - | [[Archivo:flag of England.svg|15px|border]] [[FA Cup]] | [[FA Cup 2016-17|4° Ronda]] | - | [[Archivo:flag of England.svg|15px|border]] [[Copa de la Liga (Inglaterra)]] | [[Copa de la Liga de Inglaterra 2016-17|3° Ronda]] | - | liga=0|copa=0|copa3=0 | torneoeuropeo= | supercopa=no | supercup=no | país=Inglaterra1}} <!-- Sección de actualidad --> |actualidad = [[Anexo:Temporada 2017-18 del Crystal Palace Football Club|Temporada 2017-18]] <!-- Sección de sitio web oficial --> |web = http://www.cpfc.co.uk/ |Nombre Estadio=Selhurst Park|Nombre estadio=Selhurst Park|Competición=Premier League|Debantadera=10 Septiembre 1905|títols=0|liga=Premier League|Nacionals=Segundo división Anglés Campíons (2): 1978–79, 1993–94 Campíon d'eliminatorio (4): 1988–89, 1996–97, 2003–04, 2012–13 [[FA Cup]] Runners-up (2): 1989–1990, 2015–2016|Liga=[[Premier League]]|Devantadera=10 de setiembre de 1905}} O '''Crystal Palace Football Club''' ye un club de fútbol d'Anglaterra, d'a parte sud d'a ciudat de [[Londres]]. Yera fundau en [[1905]]. Durante a puenda [[2012]]-[[2013|13]] d'a Football League Championship (Segunda División d'o fútbol anglés), o '''Palace''' plegó novato y ganó o puyo ta a [[Premier League (fútbol)|Premier League]] ta traviés d'os eliminatorios. En a suya primera puenda dimpués d'ueito anyos en segunda división o Crystal Palace plegó 11 en a tabla, o que le valió ta Tony Pulis ser nombrau como Entrenador d'o anyo d'a Premier League. En a puenda [[2015]]-[[2016]] plegó ta a final d'a FA Cup, perdiendo 2-1 con o [[Manchester United Football Club|Manchester United]]. ==Vinclos externos== # https://www.cpfc.co.uk/ # https://www.bbc.co.uk/sport/football/teams/crystal-palace [[Categoría:Equipes de fútbol d'Anglaterra]] nd3t5cfmt1ifcu7ctldumz8qfxnezeu Sukhoi Su-30 0 130378 1842112 1725186 2022-08-15T03:34:16Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Szu-30.svg]] → [[File:Sukhoi Su-30 3-view line drawing.svg]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. Note: I am not sure what the policy is regarding transliteration of file names. This is simply to make the image files sort correctly. wikitext text/x-wiki {{Ficha d'aeronau | nombre = Sukhoi Su-30<br>Сухой Су-30 | imachen = [[Imachen:Sukhoi_Su-30SM_in_flight_2014.jpg|250px]] | piet = Sukhoi Su-30 | tipo = [[avión de caza]] | fabricant = [[Sukhoi]] | disenyador = | primer_vuelo = [[1989]] | periodo = | grandarias = | largaria = 21.935 | altaria = | envergadura = 14.7 | superficie_alas = 62 | peso = 34.5 | pasachers = | autonomía = 3000 | motors = 2x Saturn AL-31FL | velocidat_maxima = 2,120 | altaria_vuelo = | estato = En servicio | operador = [[Imachen:Flag of Russia.svg|22px|border]] [[Fuerza aeria rusa]] | atros_usuarios = | producción = | unidatz_construyitas = 630 | coste_d'o_programa = | coste_unitario = | variants = | derivato_de = [[Sukhoi Su-27]] | derivatos = | esquema = [[Imachen:Sukhoi Su-30 3-view line drawing.svg|250px]] }} '''Sukhoi Su-30''' ye un [[avión de caza]] de quarta cheneración desembolicau por [[Sukhoi]]<ref> {{en}}Gordon, Yefim. ''Sukhoi Su-27 Flanker: Air Superiority Fighter''. Airlife Publishing, 1999. ISBN 1-84037-029-7.</ref>. O suyo primer vuelo estió en [[1989]]. Tien dos [[motor]]s Saturn AL-31FL y una [[velocidat]] maxima de [[Mach]] 2 . Se'n han construyíu 630 unidatz. == Referencias == {{Listaref}} [[Categoría:Avions de caza]] [[Categoría:Aeronaus de Sukhoi|Su-30]] 2l8rqzg7wvozbn7iccm5dek4kspi51a Concorde 0 130651 1842111 1698217 2022-08-15T00:59:18Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Concordev1.0.png]] → [[File:Concorde v1.0.png]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. wikitext text/x-wiki {{Ficha d'aeronau | nombre = Concorde | imachen = [[Imachen:British_Airways_Concorde_G-BOAC_03.jpg|250px]] | piet = Concorde | tipo = [[Avión comercial]] [[transporte supersonico|supersonico]] | fabricant = [[Imachen:Flag of France.svg|22px|border]] [[Aérospatiale]]<br>[[Imachen:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] [[British Aircraft Corporation|BAC]] | disenyador = | primer_vuelo = [[2 de marzo]] de [[1969]] | periodo = [[1976]]-[[2003]] | grandarias = | largaria = 61,66 | altaria = 12,19 | envergadura =25,60 | superficie_alas = 358,25 | peso = 79,3 | pasachers = 128 puestos, 100 pasachers en versión comercial | autonomía = 6.200 | motors = 4 turborreactors Rolls-Royce/Snecma Olympus 593 Mk.610 | velocidat_crucero = 2.369 | velocidat_maxima = 2.145 | altaria_crucero = de 16.000 a 18.000 | altaria_maxima = | estato = Retirau | operador = [[Imachen:Flag of France.svg|22px|border]] [[Air France]]<br>[[Imachen:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] [[British Airways]] | atros_usuarios = | producción = [[1965]]–[[1979]] | unidatz_construyitas = 20 | coste_d'o_programa = | coste_unitario = | variants = | derivato_de = | derivatos = | esquema = [[Imachen:Concorde v1.0.png|250px]] }} '''Concorde''' ye un [[avión comercial]] de tipo [[transporte supersonico]] desembolicau por [[Aérospatiale]]/[[British Aircraft Corporation|BAC]]. Ha estau en activo en as anyadas 1976-2003. Tien quatro [[motor]]s Rolls-Royce/Snecma Olympus 593 Mk 610, poseeye una superficie alata de 358.25 m<sup>2</sup>, un [[peso maximo a lo desapegue]] de 185 [[tonelada]]s, capacidat pa 92–120 pasachers y un alcanz de 3900 [[milla nautica|millas nauticas]]. S'han construyíu 20 unidatz.<ref> {{en}} ''Jane's Encyclopedia of Aviation'', Random House, [[1993]], ISBN 978-0517103169</ref> Volau por primera vegada en [[1969]], o Concorde dentró en servicio en 1976 y funcionó entre 27 anyos. Ye un d'os dos solos transportes supersonicos que s'han operau comercialment ; l'atro ye o [[Tupolev Tu-144]] de fabricación sovietica, que operó en zaguerías d'o decenio de 1970. O Concorde estió desembolicau y fabricau conchuntament por Sud Aviation (mas tardi Aérospatiale) y a British Aircraft Corporation (BAC) en virtut d'un tractau anglo-francés. Se construyoron vinte avions, incluius seis prototipos y avions de desembolique. Air France y British Airways estioron as solas aerolinias que mercoron y voloron Concorde. L'avión estió utilizau prencipalment por pasachers adineraus que podeban pagar un alto pre a cambeo d'a velocidat y o servicio de fachenda de l'avión. Por eixemplo, en 1997, o pre d'o billet d'ida y tornada de [[Nueva York]] a [[Londres]] yera de $ 7,995 (equivalent a $ 12,700 en 2019), mas de 30 vegadas o coste de l'opción mas barata pa volar ista rota. O coste estimau orichinal d'o programa yera de £ 70 millons. O programa experimentó enormes sobrecostos y retardos, y o programa costó finalment 1.300 millons de libras esterlinas. Estió iste coste extremo o que se convirtió en o factor prencipal en a producción, estando muito menor de lo anticipau. Mas tardi, unatro factor, que afectó a viabilidat de totz os programas de transporte supersonico, fuo que o vuelo supersonico solament se podeba utilizar en rotas que cruciasen l'ocián , pa privar a perturbación d'o boom sonico en arias pobladas. Con solament siet fuselaches cadagún estando operau por os britanicos y franceses, o coste unitario yera imposible de recuperar, por o que os gubiernos francés y britanico absorbioron os costes de desembolique. British Airways y Air France podioron operar Concorde con ganancias dimpués de mercar os suyos avions a os suyos respectivos gubiernos con un gran esconto en comparanza con os costes de desembolique y adquisición d'o programa. Entre atros destins, Concorde realizó vuelos transatlanticos regulars dende l'Aeropuerto Heathrow de [[Londres]] y l'Aeropuerto Charres de Gaulle de [[París]] dica l'Aeropuerto Internacional John F. Kennedy en [[Nueva York]], l'Aeropuerto Internacional Washington Dulles en Virchinia y l'Aeropuerto Internacional Grantley Adams en [[Barbados]]; voló por istas rotas en menos d'a metat d'o tiempo que atros avions de pasachers. == Accidents == L'avión se retiró en 2003, tres anyos dimpués de l'accident d'o vuelo 4590 de [[Air France]], en o qual murioron totz os pasachers y a tripulación. A recesión cheneral en a industria de l'aviación comercial dimpués d'os ataques de l'[[11 de setiembre]] de [[2001]] y a fin de l'emparo de mantenimiento pa Concorde por Airbus (a companyía sucesora de Aérospatiale) tamién contribuyó a la suya chubilación. == Se veiga tamién == *[[Tupolev Tu-144]] == Referencias == {{Listaref}} == Vinclos externos == {{commonsart|Concorde}} [[Categoría:Avions comercials]] [[Categoría:Avions a reacción]] [[Categoría:Aeronaus de BAC]] [[Categoría:Aeronaus d'Aérospatiale]] 5l2tbu50k16k9yw0f26ly0a403pj6t9 Airbus A380 0 130654 1842106 1697045 2022-08-15T00:40:06Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:A380-800v1.0.png]] → [[File:Airbus A380-800 v1.0.png]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. wikitext text/x-wiki {{Ficha d'aeronau | nombre = Airbus A380 | imachen = [[Imachen:Logo_Airbus_A380.svg|250px]][[Imachen:A6-EDY_A380_Emirates_31_jan_2013_jfk_(8442269364)_(cropped).jpg|250px]] | piet = Airbus A380 | tipo = [[Avión comercial]] | fabricant = [[Imachen:Flag of the European Union.svg|22px|border]] [[Airbus]] | disenyador = | primer_vuelo = [[27 d'abril]] de [[2005]] | periodo = [[2007]]-actualidat | grandarias = | largaria = 72,72 | altaria = 24,09 | envergadura = 79,75 | superficie_alas = 845 | peso = 575 | pasachers = 407-538 en 3 clases<br>615 en 2 clases<br>853 (autorizaus) | autonomía = 15.200 | motors = Quatre turborreactors<br>Rolls-Royce Trent 900<br>u Engine Alliance GP7200 | velocidat_crucero = 903 | velocidat_maxima = 1.020 | altaria_crucero = 10.700 | altaria_maxima = 13.100 | estato = En servicio | operador = [[Imachen:Flag of the United Arab Emirates.svg|22px|border]] [[Emirates]]: 123<br>[[Imachen:Flag of Singapore.svg|22px|border]] [[Singapore Airlines|Singap. Airlines]]: 24<br>[[Imachen:Flag of Germany.svg|22px|border]] [[Lufthansa]]: 14<br>[[Imachen:Flag of Australia.svg|22px|border]] [[Qantas]]: 12<br>[[Imachen:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] [[British Airways]]: 12 | atros_usuarios = | producción = [[2004]]-[[2020]] | unidatz_construyitas = 246 | coste_d'o_programa = 15-20 mil millons € | coste_unitario = 445,6 millons $ | variants = A380-800<br>A380PLUS | derivato_de = | derivatos = | esquema = [[Imachen:Airbus A380-800 v1.0.png|250px]] }} '''Airbus A380''' ye un [[avión comercial]] de tipo [[avión de fuselache amplo|fuselache amplo]] desembolicau por [[Airbus]]. Ha estau en activo dende 2007 dica hue. Tien quatro [[motor]]s Trent 900/GP7200, poseeye una superficie alata de 845 m<sup>2</sup>, un [[peso maximo a lo desapegue]] de 575 [[tonelada]]s, capacidat pa 575-853 pasachers y un alcanz de 8000 [[milla nautica|millas nauticas]]. S'han construyíu 243 unidatz. == Vinclos externos == {{commonsart|Airbus A380}} [[Categoría:Avions comercials]] [[Categoría:Avions a reacción]] [[Categoría:Aeronaus d'Airbus|A380]] l8500bhhv40zuq85b8fmw7evnel6zik Airbus A330 0 130732 1842107 1697361 2022-08-15T00:40:37Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:A330FAMILYv1.1.png]] → [[File:Airbus A330 family v1.1.png]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. wikitext text/x-wiki {{Ficha d'aeronau | nombre = Airbus A330 | imachen = [[Imachen:Logo Airbus A330.svg|250px]] [[Imachen:Turkish_Airlines,_Airbus_A330-300_TC-JNL_NRT_(23708073592).jpg|250px]] | piet = Airbus A330 | tipo = [[Avión comercial]] | fabricant = [[Imachen:Flag of the European Union.svg|22px|border]] [[Airbus]] | disenyador = | primer_vuelo = [[2 de noviembre]] de [[1992]] | periodo = [[1994]]-actualidat | grandarias = | largaria = 58,82-63,69 | altaria = | envergadura = 16,79-16,88 | superficie_alas = 361,6 | peso = | pasachers = | autonomía = | motors = | velocidat_crucero = | velocidat_maxima = | altaria_crucero = | altaria_maxima = | estato = | operador = [[Imachen:Flag of Turkey.svg|22px|border]] [[Turkish Airlines]]: 65<br />[[Imachen:Flag of the People's Republic of China.svg|22px|border]] [[Air China]]: 59<br />[[Imachen:Flag of the People's Republic of China.svg|22px|border]] [[China Eastern Airlines|China Eastern]]: 50 | atros_usuarios = | producción = [[1992]]-actualidat | unidatz_construyitas = 1.501 | coste_d'o_programa = | coste_unitario = A330-200: 233,8 M$<br>A330-200F: 237 M$<br>A330-300: 259 M$<br>A330-800neo: 254,8 M$<br>A330-900neo: 290,6 M$ | variants = [[Airbus A330neo|A330neo]]<br>[[Airbus A330-743L|A330 Beluga XL]]<br>[[Airbus A330 MRTT|A330 MRTT]]<br>[[Airbus A340|A340]] | derivato_de = [[Airbus A300]] | derivatos = | esquema = [[Imachen:Airbus A330 family v1.1.png|250px]] }} '''Airbus A330''' ye un [[avión comercial]] de tipo [[avión de fuselache amplo|fuselache amplo]] desembolicau por [[Airbus]]. Ha estau en activo dende 1994 dica hue. Tien dos [[motor]]s PW4000/CF6/Trent 700-Trent 7000, poseeye una superficie alata de 362 m<sup>2</sup>, un [[peso maximo a lo desapegue]] de 233-251 [[tonelada]]s, capacidat pa 246-300 pasachers y un alcanz de 6,350-8,150 [[milla nautica|millas nauticas]]. S'han construyíu 1506 unidatz. == Vinclos externos == {{commonsart|Airbus A330}} [[Categoría:Avions comercials]] [[Categoría:Avions a reacción]] [[Categoría:Aeronaus d'Airbus|A330]] r63d5u86tpnoteilbxgvkcinsdqq6wl Airbus A320 0 130742 1842108 1697313 2022-08-15T00:47:52Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:A32XFAMILYv1.0.png]] → [[File:Airbus A32X family v1.0.png]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. wikitext text/x-wiki {{Ficha d'aeronau | nombre = Airbus A320 | imachen =[[Imachen:Logo_Airbus_A320.svg|250px]] [[Imachen:Jetstar_Airbus_A320_in_flight_(6768081241)_crop.jpg|250px]] | piet = Airbus A320 | tipo = [[Avión comercial]] | fabricant = [[Imachen:Flag of the European Union.svg|22px|border]] [[Airbus]] | disenyador = | primer_vuelo = [[22 de febrero]] de [[1987]] | periodo = [[1988]]-present | grandarias = | largaria = 37,57 | altaria = 11,76 | envergadura = 34,10 | superficie_alas = | peso = 36,75 | pasachers = | autonomía = | motors = | velocidat_crucero = | velocidat_maxima = | altaria_crucero = | altaria_maxima = | estato = | operador = [[Imachen:Flag of the United States.svg|22px|border]] [[American Airlines]]<br>[[Imachen:Flag of the People's Republic of China.svg|22px|border]] [[China Eastern Airlines]]<br>[[Imachen:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] [[easyJet]]<br>[[Imachen:Flag of the People's Republic of China.svg|22px|border]] [[China Southern Airlines]] | atros_usuarios = | producción = [[1986]]-present | unidatz_construyitas = 15.577 | coste_d'o_programa = | coste_unitario = A318: US$77.4 millons<br>A319: US$92.3 millons<br>A320: US$101.0 millons<br>A321: US$118.3 millons | variants = [[Airbus A318|A318]]<br>[[Airbus A319|A319]]<br>[[Airbus A321|A321]] | derivato_de = | derivatos = [[Airbus A320neo]] | esquema = [[Imachen:Airbus A32X family v1.0.png|250px]] }} '''Airbus A320''' ye un [[avión comercial]] de tipo [[avión de fuselache estreito|fuselache estreito]] desembolicau por [[Airbus]]. Ha estau en activo dende 1988 dica hue. Tien dos [[motor]]s CFM56/V2500/PW6000, poseeye una superficie alata de 124-128 m<sup>2</sup>, un [[peso maximo a lo desapegue]] de 68-93.5 [[tonelada]]s, capacidat pa 117-199 pasachers y un alcanz de 3,100-3,750 [[milla nautica|millas nauticas]]. S'han construyíu 8073 unidatz.<ref> {{en}} ''Jane's Encyclopedia of Aviation'', Random House, [[1993]], ISBN 978-0517103193</ref> == Referencias == {{Listaref}} == Vinclos externos == {{commonsart|Airbus A320}} [[Categoría:Avions comercials]] [[Categoría:Avions a reacción]] [[Categoría:Aeronaus d'Airbus|A320]] 6w5t6lnwnxrpunude37mgab7scn7209 Convair B-36 Peacemaker 0 130904 1842104 1699290 2022-08-15T00:00:46Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:B36F Silh.jpg]] → [[File:Convair B-36F silhouette.jpg]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. wikitext text/x-wiki {{wikificar}}[[Imachen:Convair_B-36_Peacemaker.jpg|thumb|300px|Convair B-36 Peacemaker.]] '''Convair B-36 Peacemaker''' ye un [[bombardero]] desembolicau por [[Convair]]. O suyo primer vuelo estió en [[1946]]. Tien seis [[motor]]s Pratt & Whitney R-4360-53 Wasp Major , una [[velocidat]] maxima de 700 km/h y capacidat d'aventar dica 32659 kg de [[bomba]]s. S'han construyíu 384 unidatz.<ref> {{en}} ''Jane's Encyclopedia of Aviation'', Random House, [[1993]], ISBN 978-0517103169</ref> [[Imachen:Convair B-36F silhouette.jpg|thumb|300px|Dibuixo esquematico de Convair B-36 Peacemaker.]] O B-36 ye l'avión con motor de pistón produciu en serie mas gran nunca construiu. Teneba l'envergadura mas larga de qualsiquier avión de combate nunca construiu, con 70,1 m. O B-36 estió o primer bombardero capaz de lanzar qualsiquiera d'as armas nucleyars en l'arsenal d'Estaus Unitos dende l'interior d'as suyas quatro badías de bombas. Con un alcanz de 16.000 km y una carga util maxima de 39.600 kg , o B-36 yera capaz de realizar vuelos intercontinentals sin repostar. En dentrar en servicio en 1948, o B-36 estió o prencipal vehíclo de lanzamiento d'armas nucleyars d'o Strategic Air Command (SAC) dica que estió reemplazau por o [[Boeing B-52 Stratofortress]] de propulsión a reacción a partir de 1955. Totz os avions menos quatro han estau esguadernaus. == Referencias == {{Listaref}} [[Categoría:Bombarders]] [[Categoría:Aeronaus de Convair|B-36 Peacemaker]] 905urzs8xwzgy1v4hi19kf08krw1e5e Consolidated PBY Catalina 0 130971 1842103 1724514 2022-08-14T23:49:50Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:PBY-6A 3 side view with additional information.svg]] → [[File:Consolidated PBY-6A Catalina 3 side view with additional information.svg]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. wikitext text/x-wiki [[Imachen:Consolidated_PBY-5A_Catalina_in_flight_(cropped).jpg|thumb|300px|Consolidated PBY Catalina.]] '''Consolidated PBY Catalina''' ye un [[hidroavión]] de patrulla desembolicau por [[Consolidated Aircraft]].<ref> {{en}} ''Jane's Encyclopedia of Aviation'', Random House, [[1993]], ISBN 978-0517103191</ref> O suyo primer vuelo estió en [[1935]]. Tien dos [[motor]]s Pratt & Whitney R-1830-92 Twin Wasp , una [[velocidat]] maxima de 315 km/h y un alcanz de 4.060 km. Se'n han construyíu 3308 unidatz. [[Imachen:Consolidated PBY-6A Catalina 3 side view with additional information.svg|thumb|300px|Dibuixo esquematico de Consolidated PBY Catalina.]] == Referencias == {{Listaref}} [[Categoría:hidroavions]] a29njt4zzlw7rxnyrkq3b424mwj5a13 Fairchild Republic A-10 Thunderbolt II 0 132934 1842110 1802913 2022-08-15T00:53:37Z 777sms 9396 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:A-10 Schematics.jpg]] → [[File:Fairchild Republic A-10 Thunderbolt II schematics.jpg]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. wikitext text/x-wiki {{Ficha d'aeronau | nombre = Fairchild Republic A-10 Thunderbolt II | imachen = [[Imachen:Fairchild Republic A-10 Thunderbolt II - 32156159151.jpg|250px]] | piet = Fairchild Republic A-10 Thunderbolt II | tipo = [[cazabombardero]] | fabricant = [[Fairchild Republic]] | disenyador = | primer_vuelo = [[1972]] | periodo = | grandarias = | largaria = 16.26 | altaria = | envergadura = 17.53 | superficie_alas = 47 | peso = 22,7 | pasachers = | autonomía = 460 | motors = 2x General Electric TF34-GE-100A | velocidat_maxima = 706 | altaria_vuelo = | estato = En servicio | operador = [[Imachen:Flag of USA.svg|22px|border]] [[USAF]] | atros_usuarios = | producción = | unidatz_construyitas = 716 | coste_d'o_programa = | coste_unitario = | variants = | derivato_de = | derivatos = | esquema = [[Imachen:Fairchild Republic A-10 Thunderbolt II schematics.jpg|250px]] }} '''Fairchild Republic A-10 Thunderbolt II''' ye un [[cazabombardero]] desembolicau por [[Fairchild Republic]].<ref> {{en}} Stephens, Rick. "Fairchild A-10: Fighting Warthog", World Air Power Journal, Volume 16, Spring 1994, pp. 32-83, Aerospace Publishing, London. ISBN 1-874023-36-0.</ref> O suyo primer vuelo estió en [[1972]]. Tien dos [[motor]]s General Electric TF34-GE-100A, una [[velocidat]] maxima de 706 km/h y un alcanz de 460 km. S'han construyíu 716 unidatz. == Referencias == {{Listaref}} [[Categoría:cazabombarders]] ddh52bo5rytgk4p6lgldx0zcgpm4umm