Wikipedia anwiki https://an.wikipedia.org/wiki/Portalada MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Media Especial Descusión Usuario Descusión usuario Wikipedia Descusión Wikipedia Imachen Descusión imachen MediaWiki Descusión MediaWiki Plantilla Descusión plantilla Aduya Descusión aduya Categoría Descusión categoría Portal Descusión Portal TimedText TimedText talk Módulo Descusión módulo Accesorio Descusión accesorio Accesorio definición Descusión definición accesorio Historia d'Aragón 0 7295 1842365 1842339 2022-08-27T00:25:08Z 31.221.160.188 /* A Casa de Trastamara (1412-1469) */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A '''Historia d'Aragón''' prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron l'[[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412)==== [[Imachen:Quia super limitibus Cathalonie et Aragonum.jpg|thumb|left|Carta de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] que estableix a muga entre Aragón e Catalunya en o [[río Cinca]].]] [[Imachen:Expansión peninsular de la Corona de Aragón.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Peninsula Iberica]] entre o [[sieglo X]] e lo [[sieglo XIV]] (mapa en [[espanyol]]).]] [[Imachen:Occitanie et Aragon en 1213.svg|thumb|upright=1.2|right|A Corona d'Aragón e los suyos vicins en [[1210]] (mapa en [[francés]]).]] En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. [[Imachen:Aragonese Empire 1443.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Mar Mediterrania]] a meyatos d'o [[sieglo XV]].]] A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]]. [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de [[Teruel]] e d'[[Alcanyiz]]. Rivalizando con os Estatos d'a [[Corona de Castiella]], os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar lur autoridat sobre os reinos de [[Reino de Valencia|Valencia]] e de [[Taifa de Denya|Denya]] por os tractatos de [[Tudillén]], en [[1151]], e de [[Cazola]], en [[1179]]. A Corona d'Aragón conoixió un considerable augmento chus o reinato de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I o Conqueridor]], qui s'apoderó d'a isola de [[Mallorca]] en 1229 -constituita en [[Reino de Mallorca|reino]]- de [[Menorca]] en [[1232]] e d'[[Isla d'Eivissa|Eivissa]] en [[1235]], dimpuesas d'o [[Reino de Valencia]] en [[1238]]- constituito en reino deseparato con os territorios de Valencia- e de Denya. A esbandidura aragonesa continó dilla la mar, en adquirindo lo [[Reino de Secilia]] [[Pero III d'Aragón|Pero III]] en [[1282]], a isola de [[Malta]] [[Alifonso III d'Aragón|Alifonso III]] en [[1283]], [[Cerdenya]] [[Chaime II d'Aragón|Chaime II]] en [[1323]] e os ducatos d'[[Ducato d'Atenas|Atenas]] en [[1381]] e de [[Ducato de Neopatria|Neopatria]] en [[1377]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1195.png|A Corona d'Aragón de [[1157]] a [[1195]] (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 1224.png|A fin d'os prochectos occitans (1195-1224) (mapa en francés). </gallery> ====A Casa de Trastamara (1412-1469)==== [[Imachen:Roy d'Aragón.jpg|left|thumb|upright|Representación eqüestre d'o rei d’Aragón en o ''[[Gran armorial eqüestre d'o Toisón d'oro]]'', 1433-1435.]] [[Imachen:Caspe.gif|thumb|Arbol chenealochico (en [[espanyol]]) d'os ascendents e descendiennts d'o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]], durando la crisi de succesión de 1410.]] Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a Corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruezas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, a lo surtimiento de tensions socials e a una crisi de succesión debito a la muerte d'o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I l'Humanista]], o [[31 de mayo]] de [[1410]], sinse descendencia lechitima. L'unico fillo d'ell qui plegó ta la edat adulta, Martín o Choven, murió, no dixando so que un fillo ilechitimo, Frederico u Fadrique de Luna. L'hereu masculín mas amanato yera lo conte [[Chaime II d'Urchel]], qui n'heba poco de refirme entre a nobleza local, pero o duque d'[[Anchú]], [[Loís II d'Anchú|Loís II]], yera unatro candidato posible. Doncas, esclató una guerra de succesión en [[1410]] entre os partidarios de Chaime II, os de Loís II e os de [[Chuan II de Castiella]]. A la fin, a custión dinastica s'estalió de traza definitiva en una reunión mantenita en Aragón, conoixita como lo [[Compromís de Casp]], chus l'autoridat d'o Papa d'[[Avinyón]] [[Benedet XIII d'Avinyón|Benedet XIII]]. Iste, deseyoso de crear-se una clientalla politica, decidió d'eslechir un noble d'orichen castellán, d'a [[Casa de Trastamara]], [[Ferrando I d'Aragón|Ferrando d'Antequera]], fillo de [[Chuan I de Castiella]] e d'[[Alionor d'Aragón y de Secilia|Alionor d'Aragón]]. Ista esleción desencadenó a rebelión de Chaime II d'Urchel, qui fue vencito, entre que Ferrando esdevino rei con o nombre de Ferrando I. [[Alifonso V d'Aragón|Alifonso V]], fillo de Ferrando, continó a politica de conquiestas d'os suyos predecesors. En [[1442]], s'apoderó d'o [[Reino de Nápols]] y esdevino arbitro d'a Italia d'o [[sieglo XV]]. Asinas levó enta lo suyo apocheu a o poder aragonés en a Mar Mediterrania central. En istos vastos territorios, cada rechión d'a Corona poseyeba a suyas [[Cortz (desambigación)|cortz]] propias, o suyo dreito particular e a suya deputación reyal propia u fueros. Pero ista tradición de monarquía pactista topetaba con as anglucias absolutistas d'os Trastamara. [[Chuan II d'Aragón|Chuan II]] tuvo que concarar-se con rebelions importants en Aragón; pero, sobre tot, con una verdadera [[Guerra Civil Catalana|guerra civil en Catalunya]], entre [[1462]] e [[1472]], que metió en periglo a unidat d'a Corona, en un periodo de crisi economica. En zagueras, tuvo que ceder os condatos d'o [[Rosellón]] e de [[Cerdanya]] a lo rei de Francia, [[Loís XI de Francia|Loís XI]]. == Edat Muderna (1469-1808) == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' ===A unión d'os Reis Catolicos e d'Espanya (1469-1516)=== O casorio entre [[Ferrando II d'Aragón]] e [[Isabel I de Castiella]], en [[1469]], en [[Valladolit]] endució a unión d'os dos reinos principals d'a peninsula, [[Corona de Castiella|Castiella]] e [[Corona d'Aragón|Aragón]], alazetando a creación d'a Espanya muderna. Durando Isabel esdevino reina de Castiella, en [[1474]], Chuan II d'Aragón atorgó a sus fillos o titol de rei de [[Reino de Secilia|Secilia]], abant de que obtenese a totalidat d'os titols en [[1479]]. A partir d'ista calendata, a vida d'Aragón remanió vinculata de traza cerenya a la d'a resta d'Espanya. A monarquía instituyó un consello d'Aragón, encargato de consellar a o rei, entre que d'os afers d'os reinos de [[Reino de Nápols|Napols]], [[Reino de Cerdenya|Cerdenya]] e [[Reino de Secilia|Secilia]] s'encargó lo consello d'Italia. En o [[Reino d'Aragón]], o rei yera representato por un virrei e la suya chusticia yera administrata por una audiencia. S'asistió a una [[castellanización]] d'a monarquía, sinyalata por o feito de que, durando lo suyo reinato, Ferrando II pasó 37 anyadas en Castiella e nomás que 33 meses en Aragón. A [[Enquesición espanyola|Enquesición]], ya present en Castiella, s'introdució en Aragón en [[1482]]. En [[1492]], a decisión de forachitar a los [[chodigos]] de Castiella, s'estendilló enta Aragón, o que empentó a mas de 6 000 chodigos e falsos conversos a albandonar Aragón en menos de tres meses. A participación d'Aragón en a conquiesta d'[[America]] fue feble, dato que se favoreixeban os habitants e as ciudatz de Castiellas: nomás que lo puerto de [[Sevilla]] en podeba espleitar d'o comercio, entre que o puerto de [[Barcelona]] en yera excluyito. A desposición d'Isabel, que viedaba la presencia de foranos en as Antillas espanyolas, obligaba a los aragoneses a demandar permiso ta fer o viache. Se puet sinyalar, manimenos, a intervención decisiva de Gabriel Sánchez, tresorero reyal d'Aragón, qui recomendó a [[Cristofo Colombo|Colombo]] a Ferrando II. Johan d'Ampiés, orichinario de Zaragoza, se sinyala tamién como fundador d'a ciudat de [[Coro (Venezuela)|Coro]] en [[1527]]. ===Aragón chus os Habsburgo (1516-1701)=== Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], escomencipió a ceder a moniquet totz os suyos dreitos. ===Os Borbons en Espanya (1701-1808)=== A la fin, en o [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón cedió totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] 21x2jg452cd90k6508wqtj0cg1yn4dw 1842367 1842365 2022-08-27T01:51:45Z 31.221.160.188 /* A unión d'os Reis Catolicos e d'Espanya (1469-1516) */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A '''Historia d'Aragón''' prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron l'[[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412)==== [[Imachen:Quia super limitibus Cathalonie et Aragonum.jpg|thumb|left|Carta de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] que estableix a muga entre Aragón e Catalunya en o [[río Cinca]].]] [[Imachen:Expansión peninsular de la Corona de Aragón.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Peninsula Iberica]] entre o [[sieglo X]] e lo [[sieglo XIV]] (mapa en [[espanyol]]).]] [[Imachen:Occitanie et Aragon en 1213.svg|thumb|upright=1.2|right|A Corona d'Aragón e los suyos vicins en [[1210]] (mapa en [[francés]]).]] En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. [[Imachen:Aragonese Empire 1443.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Mar Mediterrania]] a meyatos d'o [[sieglo XV]].]] A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]]. [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de [[Teruel]] e d'[[Alcanyiz]]. Rivalizando con os Estatos d'a [[Corona de Castiella]], os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar lur autoridat sobre os reinos de [[Reino de Valencia|Valencia]] e de [[Taifa de Denya|Denya]] por os tractatos de [[Tudillén]], en [[1151]], e de [[Cazola]], en [[1179]]. A Corona d'Aragón conoixió un considerable augmento chus o reinato de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I o Conqueridor]], qui s'apoderó d'a isola de [[Mallorca]] en 1229 -constituita en [[Reino de Mallorca|reino]]- de [[Menorca]] en [[1232]] e d'[[Isla d'Eivissa|Eivissa]] en [[1235]], dimpuesas d'o [[Reino de Valencia]] en [[1238]]- constituito en reino deseparato con os territorios de Valencia- e de Denya. A esbandidura aragonesa continó dilla la mar, en adquirindo lo [[Reino de Secilia]] [[Pero III d'Aragón|Pero III]] en [[1282]], a isola de [[Malta]] [[Alifonso III d'Aragón|Alifonso III]] en [[1283]], [[Cerdenya]] [[Chaime II d'Aragón|Chaime II]] en [[1323]] e os ducatos d'[[Ducato d'Atenas|Atenas]] en [[1381]] e de [[Ducato de Neopatria|Neopatria]] en [[1377]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1195.png|A Corona d'Aragón de [[1157]] a [[1195]] (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 1224.png|A fin d'os prochectos occitans (1195-1224) (mapa en francés). </gallery> ====A Casa de Trastamara (1412-1469)==== [[Imachen:Roy d'Aragón.jpg|left|thumb|upright|Representación eqüestre d'o rei d’Aragón en o ''[[Gran armorial eqüestre d'o Toisón d'oro]]'', 1433-1435.]] [[Imachen:Caspe.gif|thumb|Arbol chenealochico (en [[espanyol]]) d'os ascendents e descendiennts d'o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]], durando la crisi de succesión de 1410.]] Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a Corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruezas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, a lo surtimiento de tensions socials e a una crisi de succesión debito a la muerte d'o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I l'Humanista]], o [[31 de mayo]] de [[1410]], sinse descendencia lechitima. L'unico fillo d'ell qui plegó ta la edat adulta, Martín o Choven, murió, no dixando so que un fillo ilechitimo, Frederico u Fadrique de Luna. L'hereu masculín mas amanato yera lo conte [[Chaime II d'Urchel]], qui n'heba poco de refirme entre a nobleza local, pero o duque d'[[Anchú]], [[Loís II d'Anchú|Loís II]], yera unatro candidato posible. Doncas, esclató una guerra de succesión en [[1410]] entre os partidarios de Chaime II, os de Loís II e os de [[Chuan II de Castiella]]. A la fin, a custión dinastica s'estalió de traza definitiva en una reunión mantenita en Aragón, conoixita como lo [[Compromís de Casp]], chus l'autoridat d'o Papa d'[[Avinyón]] [[Benedet XIII d'Avinyón|Benedet XIII]]. Iste, deseyoso de crear-se una clientalla politica, decidió d'eslechir un noble d'orichen castellán, d'a [[Casa de Trastamara]], [[Ferrando I d'Aragón|Ferrando d'Antequera]], fillo de [[Chuan I de Castiella]] e d'[[Alionor d'Aragón y de Secilia|Alionor d'Aragón]]. Ista esleción desencadenó a rebelión de Chaime II d'Urchel, qui fue vencito, entre que Ferrando esdevino rei con o nombre de Ferrando I. [[Alifonso V d'Aragón|Alifonso V]], fillo de Ferrando, continó a politica de conquiestas d'os suyos predecesors. En [[1442]], s'apoderó d'o [[Reino de Nápols]] y esdevino arbitro d'a Italia d'o [[sieglo XV]]. Asinas levó enta lo suyo apocheu a o poder aragonés en a Mar Mediterrania central. En istos vastos territorios, cada rechión d'a Corona poseyeba a suyas [[Cortz (desambigación)|cortz]] propias, o suyo dreito particular e a suya deputación reyal propia u fueros. Pero ista tradición de monarquía pactista topetaba con as anglucias absolutistas d'os Trastamara. [[Chuan II d'Aragón|Chuan II]] tuvo que concarar-se con rebelions importants en Aragón; pero, sobre tot, con una verdadera [[Guerra Civil Catalana|guerra civil en Catalunya]], entre [[1462]] e [[1472]], que metió en periglo a unidat d'a Corona, en un periodo de crisi economica. En zagueras, tuvo que ceder os condatos d'o [[Rosellón]] e de [[Cerdanya]] a lo rei de Francia, [[Loís XI de Francia|Loís XI]]. == Edat Muderna (1469-1808) == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' ===A unión d'os Reis Catolicos e d'Espanya (1469-1516)=== [[Imachen:Aragonés o medio real de plata de Fernando el Católico.jpg|250px|left|thumb|«Aragonés» d'archent de [[Ferrando II d'Aragón|Ferrando II]], cudiciato en [[1484]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Blasón de Fernando II de Aragón en la Aljafería.jpg|thumb|upright|Blasón d'os Reis Catolicos, deseparando los escudos d'o [[Reino de Castiella]], d'o [[Reino d'Aragón]] e d'o [[Reino de Secilia], coronando la cimera un dragón, adoptato por [[Pero IV d'Aragón]] ([[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza, 1488-1492).]] O casorio entre [[Ferrando II d'Aragón]] e [[Isabel I de Castiella]], en [[1469]], en [[Valladolit]] endució a unión d'os dos reinos principals d'a peninsula, [[Corona de Castiella|Castiella]] e [[Corona d'Aragón|Aragón]], alazetando a creación d'a Espanya muderna. Durando Isabel esdevino reina de Castiella, en [[1474]], Chuan II d'Aragón atorgó a sus fillos o titol de rei de [[Reino de Secilia|Secilia]], abant de que obtenese a totalidat d'os titols en [[1479]]. A partir d'ista calendata, a vida d'Aragón remanió vinculata de traza cerenya a la d'a resta d'Espanya. A monarquía instituyó un consello d'Aragón, encargato de consellar a o rei, entre que d'os afers d'os reinos de [[Reino de Nápols|Napols]], [[Reino de Cerdenya|Cerdenya]] e [[Reino de Secilia|Secilia]] s'encargó lo consello d'Italia. En o [[Reino d'Aragón]], o rei yera representato por un virrei e la suya chusticia yera administrata por una audiencia. S'asistió a una [[castellanización]] d'a monarquía, sinyalata por o feito de que, durando lo suyo reinato, Ferrando II pasó 37 anyadas en Castiella e nomás que 33 meses en Aragón. A [[Enquesición espanyola|Enquesición]], ya present en Castiella, s'introdució en Aragón en [[1482]]. En [[1492]], a decisión de forachitar a los [[chodigos]] de Castiella, s'estendilló enta Aragón, o que empentó a mas de 6 000 chodigos e falsos conversos a albandonar Aragón en menos de tres meses. A participación d'Aragón en a conquiesta d'[[America]] fue feble, dato que se favoreixeban os habitants e as ciudatz de Castiellas: nomás que lo puerto de [[Sevilla]] en podeba espleitar d'o comercio, entre que o puerto de [[Barcelona]] en yera excluyito. A desposición d'Isabel, que viedaba la presencia de foranos en as Antillas espanyolas, obligaba a los aragoneses a demandar permiso ta fer o viache. Se puet sinyalar, manimenos, a intervención decisiva de Gabriel Sánchez, tresorero reyal d'Aragón, qui recomendó a [[Cristofo Colombo|Colombo]] a Ferrando II. Johan d'Ampiés, orichinario de Zaragoza, se sinyala tamién como fundador d'a ciudat de [[Coro (Venezuela)|Coro]] en [[1527]]. Aragón alza la suya independencia churidica, institucional e financiera. A lo reino d'Aragón se li forne d'as [[Cortz d'Aragón]], que n'escaen a-saber-las de competencias, entre as qualas sobreixen principalment a de reconoixer a lo rei e la d'establir a fiscalidat. Istas se farchan de tres «brazos»: o «brazo militar» ([[nobleza]]), o «brazo eclesiastico» ([[clero]]) e lo «brazo d'as universidatz» ([[tercer estato|ciudatz]]). Durando la sesión d'as Cortz, o montamiento d'as rendas recautatas en nombre d'a monarquía se negocia entre lo rei e los delegatos. Amás, l'asembleya en puet fer de retreitos a lo rei sobre l'abuso cuentra los [[Fueros d'Aragón|previlechios locals]]. As sesions d'as Cortz d'Aragón, de Catalunya e de Valencia s'achuntan en una mesma ciudat, cheneralment en [[Monzón]], a on s'aplegan deseparatas. Entre as reunions d'istas sesions, una delegación permanent d'as Cortz s'encarga d'os afers corrients e d'a relación con a monarquía. Os dirichents locals prenen tamién consciencia d'a particularidat d'o reino. En [[1499]], a [[Deputación Cheneral d'Aragón]] fixa la iconografía precisa d'o blasón d'o reino, que s'alza dica huei. En [[1504]], entre que un decreto castellán ordena la conversión u la expulsión d'os [[mudéchar|mudechars]], a nobleza aragonesa s'oposa a la suya aplicación en Aragón, car ista espleitaba d'a riqueza de qualques 30 000 artesans e campesins mudechars d'o reino (ye dicir, una ueitena parti d'a población aragonesa). ===Aragón chus os Habsburgo (1516-1701)=== Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], escomencipió a ceder a moniquet totz os suyos dreitos. ===Os Borbons en Espanya (1701-1808)=== A la fin, en o [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón cedió totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] stu9idlsw3ocvag5q61i8yh3rp6ujzp 1842368 1842367 2022-08-27T01:52:17Z 31.221.160.188 /* A unión d'os Reis Catolicos e d'Espanya (1469-1516) */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A '''Historia d'Aragón''' prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron l'[[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412)==== [[Imachen:Quia super limitibus Cathalonie et Aragonum.jpg|thumb|left|Carta de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] que estableix a muga entre Aragón e Catalunya en o [[río Cinca]].]] [[Imachen:Expansión peninsular de la Corona de Aragón.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Peninsula Iberica]] entre o [[sieglo X]] e lo [[sieglo XIV]] (mapa en [[espanyol]]).]] [[Imachen:Occitanie et Aragon en 1213.svg|thumb|upright=1.2|right|A Corona d'Aragón e los suyos vicins en [[1210]] (mapa en [[francés]]).]] En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. [[Imachen:Aragonese Empire 1443.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Mar Mediterrania]] a meyatos d'o [[sieglo XV]].]] A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]]. [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de [[Teruel]] e d'[[Alcanyiz]]. Rivalizando con os Estatos d'a [[Corona de Castiella]], os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar lur autoridat sobre os reinos de [[Reino de Valencia|Valencia]] e de [[Taifa de Denya|Denya]] por os tractatos de [[Tudillén]], en [[1151]], e de [[Cazola]], en [[1179]]. A Corona d'Aragón conoixió un considerable augmento chus o reinato de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I o Conqueridor]], qui s'apoderó d'a isola de [[Mallorca]] en 1229 -constituita en [[Reino de Mallorca|reino]]- de [[Menorca]] en [[1232]] e d'[[Isla d'Eivissa|Eivissa]] en [[1235]], dimpuesas d'o [[Reino de Valencia]] en [[1238]]- constituito en reino deseparato con os territorios de Valencia- e de Denya. A esbandidura aragonesa continó dilla la mar, en adquirindo lo [[Reino de Secilia]] [[Pero III d'Aragón|Pero III]] en [[1282]], a isola de [[Malta]] [[Alifonso III d'Aragón|Alifonso III]] en [[1283]], [[Cerdenya]] [[Chaime II d'Aragón|Chaime II]] en [[1323]] e os ducatos d'[[Ducato d'Atenas|Atenas]] en [[1381]] e de [[Ducato de Neopatria|Neopatria]] en [[1377]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1195.png|A Corona d'Aragón de [[1157]] a [[1195]] (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 1224.png|A fin d'os prochectos occitans (1195-1224) (mapa en francés). </gallery> ====A Casa de Trastamara (1412-1469)==== [[Imachen:Roy d'Aragón.jpg|left|thumb|upright|Representación eqüestre d'o rei d’Aragón en o ''[[Gran armorial eqüestre d'o Toisón d'oro]]'', 1433-1435.]] [[Imachen:Caspe.gif|thumb|Arbol chenealochico (en [[espanyol]]) d'os ascendents e descendiennts d'o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]], durando la crisi de succesión de 1410.]] Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a Corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruezas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, a lo surtimiento de tensions socials e a una crisi de succesión debito a la muerte d'o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I l'Humanista]], o [[31 de mayo]] de [[1410]], sinse descendencia lechitima. L'unico fillo d'ell qui plegó ta la edat adulta, Martín o Choven, murió, no dixando so que un fillo ilechitimo, Frederico u Fadrique de Luna. L'hereu masculín mas amanato yera lo conte [[Chaime II d'Urchel]], qui n'heba poco de refirme entre a nobleza local, pero o duque d'[[Anchú]], [[Loís II d'Anchú|Loís II]], yera unatro candidato posible. Doncas, esclató una guerra de succesión en [[1410]] entre os partidarios de Chaime II, os de Loís II e os de [[Chuan II de Castiella]]. A la fin, a custión dinastica s'estalió de traza definitiva en una reunión mantenita en Aragón, conoixita como lo [[Compromís de Casp]], chus l'autoridat d'o Papa d'[[Avinyón]] [[Benedet XIII d'Avinyón|Benedet XIII]]. Iste, deseyoso de crear-se una clientalla politica, decidió d'eslechir un noble d'orichen castellán, d'a [[Casa de Trastamara]], [[Ferrando I d'Aragón|Ferrando d'Antequera]], fillo de [[Chuan I de Castiella]] e d'[[Alionor d'Aragón y de Secilia|Alionor d'Aragón]]. Ista esleción desencadenó a rebelión de Chaime II d'Urchel, qui fue vencito, entre que Ferrando esdevino rei con o nombre de Ferrando I. [[Alifonso V d'Aragón|Alifonso V]], fillo de Ferrando, continó a politica de conquiestas d'os suyos predecesors. En [[1442]], s'apoderó d'o [[Reino de Nápols]] y esdevino arbitro d'a Italia d'o [[sieglo XV]]. Asinas levó enta lo suyo apocheu a o poder aragonés en a Mar Mediterrania central. En istos vastos territorios, cada rechión d'a Corona poseyeba a suyas [[Cortz (desambigación)|cortz]] propias, o suyo dreito particular e a suya deputación reyal propia u fueros. Pero ista tradición de monarquía pactista topetaba con as anglucias absolutistas d'os Trastamara. [[Chuan II d'Aragón|Chuan II]] tuvo que concarar-se con rebelions importants en Aragón; pero, sobre tot, con una verdadera [[Guerra Civil Catalana|guerra civil en Catalunya]], entre [[1462]] e [[1472]], que metió en periglo a unidat d'a Corona, en un periodo de crisi economica. En zagueras, tuvo que ceder os condatos d'o [[Rosellón]] e de [[Cerdanya]] a lo rei de Francia, [[Loís XI de Francia|Loís XI]]. == Edat Muderna (1469-1808) == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' ===A unión d'os Reis Catolicos e d'Espanya (1469-1516)=== [[Imachen:Aragonés o medio real de plata de Fernando el Católico.jpg|250px|left|thumb|«Aragonés» d'archent de [[Ferrando II d'Aragón|Ferrando II]], cudiciato en [[1484]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Blasón de Fernando II de Aragón en la Aljafería.jpg|thumb|upright|Blasón d'os Reis Catolicos, deseparando los escudos d'o [[Reino de Castiella]], d'o [[Reino d'Aragón]] e d'o [[Reino de Secilia]], coronando la cimera un dragón, adoptato por [[Pero IV d'Aragón]] ([[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza, 1488-1492).]] O casorio entre [[Ferrando II d'Aragón]] e [[Isabel I de Castiella]], en [[1469]], en [[Valladolit]] endució a unión d'os dos reinos principals d'a peninsula, [[Corona de Castiella|Castiella]] e [[Corona d'Aragón|Aragón]], alazetando a creación d'a Espanya muderna. Durando Isabel esdevino reina de Castiella, en [[1474]], Chuan II d'Aragón atorgó a sus fillos o titol de rei de [[Reino de Secilia|Secilia]], abant de que obtenese a totalidat d'os titols en [[1479]]. A partir d'ista calendata, a vida d'Aragón remanió vinculata de traza cerenya a la d'a resta d'Espanya. A monarquía instituyó un consello d'Aragón, encargato de consellar a o rei, entre que d'os afers d'os reinos de [[Reino de Nápols|Napols]], [[Reino de Cerdenya|Cerdenya]] e [[Reino de Secilia|Secilia]] s'encargó lo consello d'Italia. En o [[Reino d'Aragón]], o rei yera representato por un virrei e la suya chusticia yera administrata por una audiencia. S'asistió a una [[castellanización]] d'a monarquía, sinyalata por o feito de que, durando lo suyo reinato, Ferrando II pasó 37 anyadas en Castiella e nomás que 33 meses en Aragón. A [[Enquesición espanyola|Enquesición]], ya present en Castiella, s'introdució en Aragón en [[1482]]. En [[1492]], a decisión de forachitar a los [[chodigos]] de Castiella, s'estendilló enta Aragón, o que empentó a mas de 6 000 chodigos e falsos conversos a albandonar Aragón en menos de tres meses. A participación d'Aragón en a conquiesta d'[[America]] fue feble, dato que se favoreixeban os habitants e as ciudatz de Castiellas: nomás que lo puerto de [[Sevilla]] en podeba espleitar d'o comercio, entre que o puerto de [[Barcelona]] en yera excluyito. A desposición d'Isabel, que viedaba la presencia de foranos en as Antillas espanyolas, obligaba a los aragoneses a demandar permiso ta fer o viache. Se puet sinyalar, manimenos, a intervención decisiva de Gabriel Sánchez, tresorero reyal d'Aragón, qui recomendó a [[Cristofo Colombo|Colombo]] a Ferrando II. Johan d'Ampiés, orichinario de Zaragoza, se sinyala tamién como fundador d'a ciudat de [[Coro (Venezuela)|Coro]] en [[1527]]. Aragón alza la suya independencia churidica, institucional e financiera. A lo reino d'Aragón se li forne d'as [[Cortz d'Aragón]], que n'escaen a-saber-las de competencias, entre as qualas sobreixen principalment a de reconoixer a lo rei e la d'establir a fiscalidat. Istas se farchan de tres «brazos»: o «brazo militar» ([[nobleza]]), o «brazo eclesiastico» ([[clero]]) e lo «brazo d'as universidatz» ([[tercer estato|ciudatz]]). Durando la sesión d'as Cortz, o montamiento d'as rendas recautatas en nombre d'a monarquía se negocia entre lo rei e los delegatos. Amás, l'asembleya en puet fer de retreitos a lo rei sobre l'abuso cuentra los [[Fueros d'Aragón|previlechios locals]]. As sesions d'as Cortz d'Aragón, de Catalunya e de Valencia s'achuntan en una mesma ciudat, cheneralment en [[Monzón]], a on s'aplegan deseparatas. Entre as reunions d'istas sesions, una delegación permanent d'as Cortz s'encarga d'os afers corrients e d'a relación con a monarquía. Os dirichents locals prenen tamién consciencia d'a particularidat d'o reino. En [[1499]], a [[Deputación Cheneral d'Aragón]] fixa la iconografía precisa d'o blasón d'o reino, que s'alza dica huei. En [[1504]], entre que un decreto castellán ordena la conversión u la expulsión d'os [[mudéchar|mudechars]], a nobleza aragonesa s'oposa a la suya aplicación en Aragón, car ista espleitaba d'a riqueza de qualques 30 000 artesans e campesins mudechars d'o reino (ye dicir, una ueitena parti d'a población aragonesa). ===Aragón chus os Habsburgo (1516-1701)=== Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], escomencipió a ceder a moniquet totz os suyos dreitos. ===Os Borbons en Espanya (1701-1808)=== A la fin, en o [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón cedió totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] sr4dtmriovcq0n18i4cwdg9s12z5i2l 1842369 1842368 2022-08-27T11:57:34Z 31.221.160.188 /* Aragón chus os Habsburgo (1516-1701) */ wikitext text/x-wiki [[Imachen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Situación d'[[Aragón]], [[comunidat autonoma]] d'a [[Espanya]] contemporania.]] [[Imachen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Portalada d'a obra historica de [[Cheronimo de Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publicato en 1588 en Zaragoza per os fraires Lorient e Diego Robles. Se tracta d'una d'as primeras historias d'Aragón.]] A presencia humana en as tierras que hue forman [[Aragón|a Comunidat Autonoma d'Aragón]] data de fa quantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a [[Edat Meya]]. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo [[828]]. A '''Historia d'Aragón''' prencipia con a invasión musulmana en o [[sieglo VIII]]. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que primer fue [[Condato d'Aragón|Condato]], dimpués [[Reino d'Aragón|Reino]], e mes tardi Consello e Audiencia, dica constituir hue en día una Comunidat Autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica e mesmo etnica. En a Edat Meya se forcha e afinca l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars fuoron a Corona, as Cortz, a Deputación d'o Reino e o [[Dreito foral]]. Cabecera dende o [[sieglo XII]] d'una federación d'estatos d'entidat diversa, a [[Corona d'Aragón]]; o suyo peso especifico fue eslanguindo china a chana adintro d'ella dica plegar a l'Edat Muderna, quan s'integró en un encara mes centralizato [[Reino d'Espanya]]. Cal sinyalar que en 1412 en o [[Compromís de Casp]] a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguero hereu d'a casa anterior estio a casa castellana d'os Trastamara. Dende l'[[Alteracions de 1591|incident de 1591]], anyada quan [[Felipe II d'Espanya]] mata a o [[chusticia d'Aragón]], Don [[Chuan V de Lanuza]], dica o [[sieglo XVIII]], anyada de [[1707]] quan fuoron proclamatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón fue cedendo china chana totz os suyos dreitos, fueros e atras particulatz historicas que heba conseguiu con o paso d'as anyadas. A [[Guerra d'o Francés]] en proporcionó d'enchaquias de reactivación. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], que miroron adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a retornar pasatas libertatz forals. Asinas en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista agafa mayors cotas, pero a [[Guerra Civil espanyola]] borró totz os [[prochecto]]s autonomicos. O rechimen [[Franquismo|franquista]] adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzatas, preban d'acucutar. == Prehistoria == :''Se veiga [[Aragón en a Prehistoria]]'' ===Periodo paleolitico=== [[Imachen:Paleolítico en Aragón.svg|thumb|250px|O Paleolitico en Aragón (ortografía d'as [[normas graficas de l'aragonés]] de 1987).]] Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o [[Pleistoceno]] meyo, fa bells 600 000 anyos, durando lo [[Paleolitico Inferior]]. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía [[achelense]]. Se son ovtos [[bifaz|bifaces]] de [[pedrenya]] e [[fendidor]]s de [[quarcita]], en particular en as [[faixa fluvial|faixas]] de [[Sant Blas (Teruel)|Sant Blas]] en [[Teruel]], en a zona de [[Cauvaca]] en [[Casp]], en o [[Barranco d'Arbolitas]] amán de [[Borcha]] e tamién en a redolada de [[Calatayú]], en a zona de [[Miedes d'Aragón|Miedes]]. A [[val de Xalón]] en ye allora una zona a-saber-lo abundant. Mientres a [[glaciación de Würm]], arredol d'o 80 000 a.C., aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'[[Homo neanderthalensis|hombre de Neandertal]]. Muitas restas humanas, como [[caixal]]s, se son aobatas en as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]], amán de [[Uesca]]. Durando lo [[Paleolitico Meyo]] se desembolicó a cultura d'o [[Musteriense]], que remanió dica o 40 000 a.C., aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta e de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o [[Covacho Eudoviches]] d'[[Alacón]] en [[Provincia de Teruel|Teruel]], a d'a [[Espluga Fuent d'o Trucho|Fuent d'o Trucho]] en [[Colungo]] e as d'as [[Esplugas d'os Moros]] de [[Gabasa]]. En o [[Paleolitico Superior]], que escomencipia arredol d'o 40 000 a.C., aparixioron dos nuevas culturas: a [[Solutrense]] e a [[Magdaleniense]]. A [[Solutrense]] ye particularment bien representata en a [[Espluga de Chaves]], en [[Bastarás]], a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas e burils. A cultura [[Magdaleniense]] nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de [[sagailla]]s, u d'en piedra, como de [[microlito]]s. A crapa e o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres. ===Periodo epipaleolitico=== As restas de l'[[Epipaleolitico]], entre o sietén e o cinquén milenio a.C., se concentran en o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]]. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, entre que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapezios e semilunas. L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol e dominando os ríos [[Río Matarranya|Matarranya]] e [[Río Algars|Algars]]. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as [[Botiguería d'os Moros]] e os d'[[Els Secans]] en [[Mazalión]] en a [[provincia de Teruel]]; e os puestos d'a [[Costalena]] en [[Maella]], d'[[El Serdà]] e d'o [[Sol de la Pinyera]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]] en a [[provincia de Zaragoza]]. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, alazetata en a caza, a pesca e a collita. ===Periodo neolitico=== [[Imachen:O Neolitico en Aragón.png|thumb|250px|O Neolitico en Aragón.]] En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida alazetata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura e d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria. A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como [[ixuela]]s ta fainas agricolas. Se troban restas neoliticas en as [[Sierras exteriors pirenencas|Sierras Exteriors]] [[provincia de Uesca|Uescanas]] y en o [[Baixo Aragón]]. ==Protohistoria== ===Periodo calcolitico=== O [[Calcolitico|periodo calcolitico]] se caracteriza per dos [[fenomeno]]s: a multiplicación d'as [[megalito|construccions megaliticas]] y a extensión d'a [[cultura d'o vaso campaniforme]]. Os megalitos mes importants s'observan en as [[sierras exteriors pirenencas|sierras exteriors]] y en as altas vals pirinencas. ===Edat de Bronze=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Fegura femenina de terracota, d'a Edat d'o Bronze final, entre o 650 e 500 a.C., bata en [[Fuents d'Ebro]].]] En a espluga d'o Moro d'[[Olbena]] se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI e XV antis de Cristo e que son os millors eixemplos d'o Bronze antigo. O Bronze meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de [[Monzón]], con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, [[Penya de Pialfor|Pialfor]], Conchel, Morilla e o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicotz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars e rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a [[Río Cinca|Cinca]], amán d'os ríos [[Río Sosa|Sosa]] e [[Río Alcanadre|Alcanadre]]. Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronze final, arredol d'o 1 100 a.C., se caracterizan per a [[cultura d'os campos d'urnas]]. Se tracta de poblacions [[Luengas indo-europeas|indoeuropeas]], orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban lurs muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en [[Olbena]], a [[Masada del Ratón]] en [[Fraga]] e o Cabezo de Monleón en [[Casp]]. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos. ===Edat de Fierro=== [[Imachen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Escritura [[idioma ibero|ibera]]. Un bronze d'o [[Sieglo I aC|sieglo I a.C.]] trobato en a muga d'as actuals provincias de [[Provincia de Soria|Soria]] e de [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]].]] [[Imachen:Iberia en o 200 a.C.png|thumb|250px|right|Os pueblos d'Espanya en o 200 a.C.]] A [[Edat de Fierro]] ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os [[ganadería|ganaders]], [[agricultura|agricultors]] e [[artesanía|artesanos]] d'o nuevo periodo. L'actividat comercial, en particular con os [[fenicios]], os [[etruscos]] e os [[Antiga Grecia|griegos]], se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes e l'armamento se modernizoron e se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de [[Piuró del Barranc Fondo]] e de San Cristóbal en [[Mazalión]], que n'alzan de vasos d'estilo fenicio, u en [[Zaila]] e [[Calazeit]], a on se son trobatos obchectos importatos de [[Creta]]. En o sieglo VI a.C. coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos [[ibers|ibero]], [[celtas|celta]] e [[aquitans|aquitano]]: os [[vascons]], os [[suesetans]], os [[sedetans]], os [[chacetans]], os [[ilerchetz]] e os [[celtibers]] citeriors.<ref>Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).</ref> Totz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os exemplos mas acucutatos se troban en o [[Cabezo de Monleón]] y en a [[Loma de Brunos]] en [[Casp]], en o Puntal en [[Fraga (Uesca)|Fraga]] y en o [[Roquizal del Rullo]] en [[Favara (Zaragoza)|Favara]]. O sistema social s'alazetaba en a colla familiar, constituita por bellas quatre cheneracions. As actividatz economicas yeran principalment l'agricultura e a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en [[asambleya]]. == Edat Antiga == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Antiga]]'' ===Conquiesta punica=== [[Imachen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Expansión cartachinesa en Iberia entre lo 237 e lo 206 a.C. (mapa en francés).]] A partir d'o [[237 aC|237 a.C.]], chus o mando d'[[Halmicar Barca]], e dimpuesas chus o mando de su choven [[Hasdrubal Barca|Hasdrubal]], os [[estato punico|cartachineses]] s'ixeminoron [[Espanya Barcida|rapedament por Espanya]]. Os [[ilercavons]], os [[ilerchetz]] e os [[lacetans]] pasoron parcialment ta l'autoridat d'[[Hannibal Barca]]. Ista rechión devién una reserva de [[trigo]], de metals preciosos e de soldatos apreciatos. A partir d'o [[219 aC|219 a.C.]], [[Espanya]] devién o campo de batalla d'os [[Antiga Roma|romans]] e os cartachineses durando a [[Segunda Guerra Punica]]. En o [[217 aC|217 a.C.]], [[Publio Cornelio Scipión]] marcha contra la capital d'os ilerchetz, aliatos d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partitos os romans, Mandonio, rei d'os ilerchetz, subleva o suyo pueblo contra Roma e ixarrota os territorios d'os aliatos d'ells. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'[[Ebro]]. Os [[celtibers]], por lur parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio e facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudatz e consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15 000 muertos e 4 000 prisioners. ===A dificil conquiesta romana=== [[Imachen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|Conquiesta d'a [[Peninsula Iberica]] por os [[Antiga Roma|romans]] entre o [[Sieglo III aC|Sieglo III]] e [[Sieglo I aC|I a.C.]].]] [[Imachen:Primera división provincial romana d'Hispania.png|250px|thumb|Mugas d'a provincia romana d'[[Hispania Citerior]] en o 197 a.C.]] En o 204 a.C., [[Cartago]] paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con [[Publio Cornel Scipión l'Africán|Scipión l'Africán]], y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as qualas yera l'albandono d'Espanya. En o 197 a.C., os territorios [[Antiga Roma|romans]] d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a [[Hispania Ulterior]] y a [[Hispania Citerior]], ista zaguera con capital en [[Tarragona|Tarraco]]. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos [[pretor]]s, encara que ista no yera perén efectiva. Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a [[Hispania Citerior]], tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito román e a muerte d'o pretor. O [[Senato Román|Senato]] ninvió a lo cónsul [[Marco Porcio Catón|Catón]] chunto con un exercito de 60 000 hombres. Por tant, os pueblos d'a rechión —treito d'os [[Ilerchetz]], qui negocioron lur rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes e prenió de nuevo lo control d'a provincia durando l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local e d'os [[celtibers]]. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta [[Italia]], se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento e vendió a os prisioners como [[esclavitut|esclavos]] e tornó a dentrar [[trunfo romano|trunfal]] en Roma. A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito román, que a suya metat d'efectivos, en o 184 a.C., n'estió muerta. [[Lucio Manlio Acidín Fulvián|Manlio Acidín]], pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en [[Calagorra]] en o 184 a.C., entre que [[Cayo Terencio Varrón]] redotó a os [[suesetans]] e s'apoderó de lur capital, [[Corbio]]. A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 a.C. por [[Quinto Fabio Flaco]]. Iste consiguió qualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de [[Tiberio Sempronio Graco (cónsul en o 177 a. C.)|Tiberio Sempronio Graco]] entre o 179 e o 178 a.C., qui conquirió trenta [[ciudat]]z e [[lugar]]s, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers e [[vascons]]. Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. Durando os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a ell, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senato román, aprés haber recibito una [[embaixada]] d'as provincias hispanicas, en promulgó en o 171 a.C. de leis ta lo dominio. Os problemas persitioron dica o 133 a.C., quan estió estricallata la ciudat celtibera de [[Numancia]], o zaguer bastión d'os [[celtibers]]. En o 82 a.C., Aragón estio lo [[scenario]] d'a [[Segunda Guerra Civil de Sila|Guerra Civil Romana]], entre que lo gubernador [[Quinto Sertorio]], d'o partito [[Gayo Mario|marián]], se cubilló en [[Uesca]]. Os [[escaramucio]]s continoron dica o 72 a.C. e a rendición de Quinto Sertorio. ===Administración romana=== [[Imachen:Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.png|400px|thumb|left|Coventos churidicos d'Hispania en o sieglo II.]] En a primera división territorial d'a Hispania romana, en o 197 a.C., l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a [[Hispania Citerior]]. A o cabo d'as [[guerra lusitanas|guerras lusitano-ibéricas]], os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la [[Peninsula Iberica]]. [[Marco Vipsanio Agripa|Agripa]] reformó as divisions provincials en o 27 a.C. e decidió de formar tres provincias en Hispania: a [[Betica]], a [[Lusitania]] e a [[Hispania Tarraconense]]. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses. Chus o reinato de [[Claudio]], as provincias hispanicas son atra vez trestallatas en [[convento churidico|conventos churidicos]]. A mayor parti d'Aragón formó allora o [[Convento Churidico Caesaraugustano|Convento Churidico Cesaraugustán]], que pendeba de [[Caesaraugusta]], ye dicir, de l'actual [[Zaragoza]]. Iste convento abracaba dos colonias, [[Viliella d'Ebro|Celsa (Viliella d'Ebro actual)]] e Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudatz d'as vals de l'[[Ebro]], d'o [[Río Xalón|Xalón]], d'o [[Segre]], d'a [[Cinca]] e d'o [[Río Henares|Henares]], que as mas importants en son [[Bilbilis]] (actual [[Calatayú]]), [[Leida|Ilerda (actual Leida)]], [[Calagorra|Calagurris (actual Calagorra)]], [[Uesca|Osca (actual Uesca)]], [[Tarazona|Turiasso (actual Tarazona)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (actual Cañaveruelas)]] e [[Alcalá de Henares|Complutum (actual Alcalá de Henares)]]. [[Imachen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright|500px|Hispania aprés a división provincial de [[Dioclecián]] (texto en latín).]] Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, car heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Iste chenio román en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios e d'ofrendas de totas as ciudatz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín ''concilium conventi'') s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asambleya consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar lurs opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico. A o cabo d'o [[sieglo III]], con a enchaquia d'a reforma administrativa de [[Dioclecián]], a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]] se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a [[Cartachinense]] e a [[Galecia]], formando ellas mesmas parti d'a [[Diocesi romana|diocesi]] d'[[Hispania]]. Sembla, doncas, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, entre que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de [[Tarragona|Tarraco (actual Tarragona)]]. A la fin, a o cabo d'o [[sieglo IV]], se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense e a Cartachinense s'establió en o río [[Ebro]], o que dixó l'actual territorio aragonés chus a dependencia de dos ciudatz exteriors: Tarraco e [[Cartachena|Carthago Nova (actual Cartachena)]]. ===Romanización=== [[Imachen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|Estatua d'[[Augusto]], amán d'as restas d'as [[Muralla romana de Zaragoza|murallas romanas de Zaragoza]].]] [[Imachen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|[[Teatro román de Zaragoza|Teatro román]] de [[Caesaraugusta]], actual [[Zaragoza]] e capital d'un [[convento churidico]]. S'edificó chus [[Augusto]] e [[Tiberio]].]] En qualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a [[provincia Tarraconense|Tarraconense]]. Os costumbres, a relichión, as leis e a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura e lo dominio d'a cultura romana son numerosos. Un d'os primers quefers d'os ocupants romans fue a renovación e, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions e a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico. A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. Durando lo periodo román, o conchunto de ciudatz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as conseqüents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual [[Zaragoza]]), Osca (actual [[Uesca]]) e Bilbilis (actual [[Calatayú]]). Bi habió, doncas, una millora d'a urbanización d'as ciudatz e a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent exemplo d'istas ciudatz romanas que surtioron en o [[sieglo I]]: un foro, unas termas, alcanduces, [[Teatro román de Zaragoza|un teatro]], un puerto fluvial, un [[Puent de Piedra de Zaragoza|puent sobre l'Ebro]] e unas [[Muralla romana de Zaragoza|murallas]]. A creación de [[colonia romana|colonias]] fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romans liberatos de lurs obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vicins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual [[Viliella d'Ebro]]) e de [[Caesaraugusta]] (actual [[Zaragoza]]), establita ista zaguera en o [[14 aC]], probablement o 23 d'aviento, sobre un plazamiento d'una ciudat iberica anterior, [[Salduie]]. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as [[guerras cantabras]] e se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] e [[Legio X Gemina|X Gemina]]. [[Imachen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|Mosaico de [[Venus]] y [[Eros]], trobato en a villa de Fortunatus en [[Fraga]], construita en o [[sieglo IV]].]] A romanización s'alazeta tamién sobre a creación d'amplos [[latifundio]]s, [[villa romana|villas]] centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas qui heban adoptato los costumbres romans. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen exemplo d'istas propiedatz ricas e comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto román. <gallery> File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Bronze d'Ascoli]] (d'o [[89 aC]]) a on s'esmentan os miembros de l'esquadrón de caballería de [[Caesaraugusta]] (en latín ''Turma Salluitana''), qui, gracias a lur rasmia, fuoron recompensatos con a [[ciudadanía romana]]. File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Capeza d'una [[esculptura]] [[Antiga Roma|romana]] en [[bronze]], trobata en un templo román en o chacimiento de [[Cabezo d'Alcalá]] en [[Zaila]]. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o [[sieglo I aC]]. File:LucernaHuesca.JPG|[[Lucerna]] romana d'o [[sieglo I aC]] trobata en o ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', l'actual [[Uesca]]. </gallery> ===Eslanguida de Roma=== ====Vandalos, suebos y alans==== [[Imachen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|As migracions chermanicas entre o [[sieglo III]] e o [[sieglo V]] en Europa (mapa en [[alemán]]).]] A meyatos d'o [[sieglo III]] empecipió la eslanguida de l'[[Imperio Román]], que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o [[264]] e o [[266]] escomencipió as primeras [[Periodo d'as grans migracions|invasions barbaras]]: os [[francos]] e os [[alamans]], que dentroron en a [[Galia]] en o [[260]], esnavesoron os [[Pirinés]] e plegoron ta [[Tarazona]], que espulloron. Entre ells, qualques pasoron enta [[Mauretania]], entre que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos [[bagaudas]], qui s'adedicoron a lo pillache e a allerar a [[Val d'Ebro]] en o [[sieglo V]]. O [[31 d'aviento]] d'o [[406]], a invasión d'os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui heban esnavesato o [[Rin]], alticamoron l'[[Imperio Román d'Occident|mundo román occidental]]. [[Constantín III (usurpador)|Flavio Claudio Constantín]] aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o [[407]] chus o nombre de Constantín III cuentra [[Honorio (emperador)|Flavio Honorio]]. [[Constant II (usurpador)|Constant II]], o fillo d'ell, redotó en o [[408]] a lurs rivals e se fizo con o norte d'[[Hispania]], entre que o cheneral d'ell, [[Cheroncio]], emparó a provincia dende [[Caesaraugusta]]. A presión de Constantín III e d'o fillo d'ell empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o [[409]]. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os [[vandalos]], [[suebos]] e [[alans]], qui ocuporon allora [[Galia Aquitania|Aquitania]], premitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés e proclamando emperador a l'[[Maximo (usurpador)|usurpador Maximo]]. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o [[411]], anyo que vido igualment a disparición de Constantín III e o fillo d'ell, Constant. Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio e obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un ''[[foedus]]'' con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a [[Tarraconense]], a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o ''foedus''. ====L'arribada d'os visigodos==== [[Imachen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|A [[Peninsula Iberica]] en o [[418]], après a instalación d'os [[visigodos]] en [[Aquitania segunda|Aquitania]] como [[foederati|pueblo federato]], entre que o norte d'Espanya remanió chus l'autoridat romana directa (mapa en [[latín]]).]] En o [[414]], [[Ataúlfo]], chefe d'os [[visigodos]], s'instaló en [[Galia Aquitania|Aquitania]], pero chus a premidura de [[Constancio III|Constancio]], cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya e prenió [[Barcelona]] en aviento d'o [[414]]. En o [[415]], [[Walia]], o succesor d'ell, ye reconoixito por Honorio como [[foederati|federato de Roma]] en Aquitania e se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o [[416]], iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alans y empentó a os [[suebos]] enta la [[Galecia]] e a os [[vandalos]] enta la [[Betica]]. Durando a primera metat d'o [[sieglo V]], os visigodos, a o costato d'os romans, libroron una luita contina cuentra os vandalos e os suebos. A Tarraconense remanió chus dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os [[bagaudas]] qui espulloron a rechión. En o [[443]], o ''magister utriusque militiae'' [[Merobaudes]] n'engalzó a-saber-las clicas e las redotó en [[Araciel]]. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os [[vascons]] u os [[suebos]]: [[Requiario]], rei d'os suebos, espulla, entre o [[449]] e o [[452]] a Val d'Ebro e se fa amo de [[Zaragoza]] e anexiona [[Leida]]. A la demanda de l'emperador [[Avito]], lo rei visigodo [[Teodorico II]] escachó a os suebos amán d'[[Estroga]], [[Baralla d'o río Órbigo|a o canto d'o río Órbigo]] en o [[456]]. Manimenos, [[Ricimero]], [[patricio (titol)|patricio d'os romans]], se debarró de l'emperador Avito en o [[457]] e fizo aclamar a [[Machorián]]. Iste, repuntato por o suyo ''[[magister militum]]'', [[Echidio]], se'n enfiló enta la [[Galia]] ta barallar cuentra os [[chermans]]: iste venció a os [[francos]] en o [[Rin]], tollió [[León d'o Roine]] a os [[burgundios]] e [[Arlet]] a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o [[461]] por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o [[Libio Severo|nuevo emperador]], entre que os visigodos, menatos por [[Ewrico]], aprofeitoron isto ta estendillar lur reino enta o norte dica la [[Río Loira|Loira]] e enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a [[Tarraconense]], disparixió allora de traza definitiva. == Edat Meya == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Meya]]'' ===O periodo visigotico=== ====O regno visigodo==== [[Imachen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Evolución d'o regno visigodo dica o [[sieglo VI]]: En color roya: Regno de Tolosa enta o 415; En colors narancha e carne: Amplaria entre o 415 e o 476; En color carne: Territorio tresbatito en Vouillé en o 507; En color verde: Conquiesta d'o regno suebo en o 575. ]] [[Ewrico]] regnó dende [[Tolosa]], a on s'instaló a capital d'o [[Reino visigodo|Regno Visigodo]]. En o [[475]], se fizo atorgar oficialment por [[Chulio Nepot]] l'[[Aquitania primera|Aquitania Primera]], a [[Galia Narbonés|Narbonense Primera]] e [[Hispania]]. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a [[Peninsula Iberica]], en particular, aprés o [[476]], quan fue estronato o zaguer emperador román d'Occident, [[Romulo Augustulo]]. A conquiesta d'a peninsula continó durando as decadas e os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'enantada enta territorios controlatos por os [[vascons]], qui saqueyaban y espullaban a [[Val d'Ebro]] alta dende lurs bases, como [[Pamplona]]. Independents dende a metat d'o [[sieglo V]], no fuoron a la fin vencitos que en o [[581]] por o rei [[Leovichildo]], qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, [[Victoriaco]]. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o [[Reinos d'os francos en a epoca merovinchia|territorio franco]], que nomás que os [[Pirinés]] lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en [[Septimania]]: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés. ====Población e administración visigodas==== [[Imachen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|División administrativa d'a Espanya visigotica arredol de l'anyo 700.]] Encara que os [[visigodos]] heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o [[sieglo V]], lur instalación estió relativament limitata, debito a lur feble numero, en o norte d'a [[Castiella y Leyón|Castiella actual]], entre lo [[Tacho]] e l'[[Ebro]]. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas e a cultura i remaniba fundament romana. Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'[[Imperio Román]]. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (''duces'' en [[latín]]) u [[conte]]s (''comites'' en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron [[bispe]]s: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual [[Tarazona]], unatro d'Osca (actual [[Uesca]]) e unatro de Ceasaraugusta (actual [[Zaragoza]]). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los [[Concilios de Zaragoza|concilios]]: en o [[592]], chus o bispato de [[Maximo de Zaragoza|Maximo]] y en o [[691]], l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en [[Toledo]], chus o bispato de Valedero. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban [[Sant Braulio]], alumno e amigo d'[[Isidoro de Sevilla]], que as suyas ''[[Etimolochías]]'' remató y escribió un ''Elochio''; e [[Samuel Tajón]], succesor e continador d'o precedent, antimás d'amigo d'[[Euchenio de Toledo|Euchenio III de Toledo]], a qui heba conoixito en o [[Reyal Monesterio de Santa Engracia]] en [[Zaragoza]]. ====A fin d'o regno visigotico==== O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultatz, particularment grieus en o norte d'o regno; a [[Septimania]] e os [[vascons]] se sulevoron en o [[673]]. En o [[711]], una expedición d'[[arabes]] e de [[Pueblos berbers|berbers]] [[musulmán|musulmans]] trescruzoron o [[Estreito de Chibraltar]] e redotoron a lo rei [[Rodrigo]] en a [[Batalla de Guadalete|Baralla de Guadalete]] en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o [[714]], Zaragoza ya yera estata encorralata e presa. Os musulmans, plegatos dica o [[Pireneu]], en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; [[Tolosa]] estió enrestita en o [[718]] e a [[Septimania]] conquiesta en o [[719]]. ===Dominación arabe (sieglo VIII e primerías d'o XI=== [[Imachen:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|A conquiesta musulmana d'o 711 (imachen en francés).]] [[Imachen:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andalus]] en o [[750]], quan cayó o [[Califato de Domás|Califato Omeya de Domás]] (imachen en castellán).]] ====Periodo omeya (sieglo VIII e IX)==== A [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], como o conchunto d'Espanya, pasó a estar chus a dominación [[omeya]] d'o [[Califato de Domás]]. A xerbigada d'os omeyas por os [[Califato abbasida|abbasís]] en [[Orient Meyo]] hubo como conseqüencia la emancipación d'Espanya; [[Abderramán I]] se refuchió en Espanya e s'apropió de [[Cordoba]] en o [[756]], a on [[Emirato de Cordoba|se proclamó emir]]. A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os [[muladí]]s. O millor eixemplo ye o d'o [[Conte Casio]], noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre [[Tarazona]], [[Exeya d'os Caballers]] e [[Nachera]]. Iste se fizo vasallo d'os omeyas e alzó los suyos dominios. O clan d'ell, qui prenió lo nombre de [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], augmentó lo suyo poder durando lo [[sieglo VIII]] gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba. [[Imachen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|A muerte de [[Roldán]], miniatura d'as ''[[Grans Cronicas de Francia]]'' (en francés ''Grandes Chroniques de France''), de [[Jean Fouquet]].]] Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os [[Francos]], dillá o [[Pireneu]]. Zaragoza devino, chus o nombre de [[Saraqusta]] (en [[idioma arabe|arabe]] سرقسطة, en [[idioma hebreu|hebreu]] סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'[[Al-Andalus]] e siede d'un [[valí]], chunto con [[Cordoba]], [[Toledo]], [[Mérida (Estremadura)|Merida]] e [[Narbona]]. En o [[777]], [[Sulayman ben al-Arabí]], valí de [[Barcelona]], angluziando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco [[Carlos Magno]]. Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, [[Husayn de Zaragoza|Husayn]]; e con o de [[Uesca]], [[Abu Taur de Uesca]]. En o [[778]], un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os [[saxons]] en o norte e o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bells prisioners, entre ells Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación de lur pai. Fue durando lo viache de tornada quan l'exercito de Carlos Magno fue [[Batalla de Roncesvals|enrestito en Roncesvals]] por os [[vascons]] e a on [[Roldán]], duque d'a [[Bretanya (rechión historica)|Marca de Bretanya]], trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o [[780]], fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o [[781]]. Durando lo reinato d'o succesor d'Abderramán, [[Hixam I de Cordoba|Hixam I]], a [[Val d'Ebro]] en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en [[Tortosa]] e Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristians que menazaban as mugas de l'emirato: en o [[791]], enristió [[Reino de Castiella|Castiella]] e [[Reino d'Asturias|Asturias]]; en o [[793]], forachitó a los francos de [[Chirona]] e de [[Narbona]]; en o [[795]], s'apoderó d'[[Estroga]]. En o [[796]], a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. [[Alifonso II d'Asturias]], [[tío]] d'o nuevo emir [[Al-Hakam I]], e o valí de Barcelona se trobó con Carlos Magno e li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo [[Loís I o Piadoso]] qui decidió d'encetar en o [[798]] una guerra e s'apoderó de Barcelona, entre que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os [[Banu Qasi|Banū Qāsī]], pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars. <gallery> Imachen:Péninsule Ibérique en 757.png|L'apocheu d'o [[Reino d'Asturias|Regno d'Asturias]] entre o 711 e o 757 (imachen en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 814.png|As expedicions francas e a fundación d'o [[Condato d'Aragón]] entre o 757 e o 814 (imachen en francés). </gallery> ====Os Banū Qāsī (entre os sieglos VIII e IX)==== [[Imachen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|A Peninsula Iberica, con o dominio d'os Banū Qāsī en a tuca de lur poder, en o 850 (mapa en espanyol).]] [[Musa ibn Fortún]], nieto d'o [[conte Casio]], exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a [[Val d'Ebro]] ([[Exeya d'os Caballers|Exeya]], [[Tudela]], [[Tarazona]], [[Borcha]], [[Arnedo]]...) dica las proximerías de [[Zaragoza]]. Iste condicionó a suya aduya a [[Hisham|Hixam I]] a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de [[Said ibn al-Husayn]], a qui ell mesmo combatió e mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un amanato de Husayn de Zaragoza. Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con lurs vicins cristians de [[Reino de Navarra|Navarra]] dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o [[784]] con [[Onneca]], vidua d'o conte de [[Bigorra]] [[Enneco Ximéniz]] e mai d'[[Enneco Ariesta]], qui devino mas tardi o primer [[Lista de monarcas de Navarra|rei de Pamplona]]. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, e os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre [[Assona]], filla d'[[Enneco Ariesta]] e [[Musa ibn Musa]]. As familias d'os reis de Pamplona e d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo e se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o [[799]], os [[vascons]] a favor d'os [[Dinastía Carolinchia|carolinchios]] asasinoron a o gubernador de [[Pamplona]], Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa. Ista familia arribó a lo zenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba [[Abderramán II]], en o [[843]]. Dica a meyatos d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas freqüents dica lur reconciliación. Musa II venció a os cristians en a [[Baralla d'Albelda]] en o [[852]]. Musa II se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o [[Reino d'Asturias|rei d'Asturias]] e de l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]]. En o [[852]], o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, [[Calatayú]] e [[Daroca]] tro a [[Calamocha]]. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristians. Iste intervino en a rechión de [[Uesca]] e metió a su fillo [[Lubb II ibn Musa]] como vali de [[Toledo]] en o [[859]]. En o [[871]], Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa e Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb e Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca e Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, [[Mohamed I de Cordoba|Mohamed I]], aduyato por os [[Banu Tuchib]], organizó una expedición cuentra os fillos de Musa. As redotas, e dimpuesas as disensions, menoron a os quatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato e Lubb debió concarar a rebelión de Fortún e d'Ismail. Durando lo primer quarto d'o [[sieglo 10|sieglo X]], os Banū Qāsī tresbatioron lurs posicions en a [[Val d'Ebro]] a favor de linaches competidors como os [[Banu Tuchib]]. ====O surtimiento d'o Condato d'Aragón (entre os anyos 780 e 1035)==== [[Imachen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], centro cultural d'o Condato d'Aragón.]] [[Imachen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau]], primera seu episcopal d'Aragón.]] En o [[780]], os [[francos]], aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de [[Chaca]], tornando a ficar o piet a o sud d'o [[Pireneu]] por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, [[Aureolus]] devino lo primer [[conte]] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Quan iste s'amortó, o titol contal tornó ta [[Aznar I Galíndez|Aznar I Galindez]]. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, quan o chicot condato prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, [[Río Aragón|l'Aragón]], e d'o suyo afluent, [[Río Aragón Subordán|l'Aragón Subordán]]. Iste condato d'Aragón, durando a primera metat d'o [[sieglo 9|sieglo IX]], remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectata a traviés d'a [[Val d'Echo]] e o [[Somport|Puerto de Somport]]. Ista dependencia se torna de nuevo en a demba relichiosa: o [[Monesterio de Sant Per de Ciresa]], fundato en ista epoca, yera chus [[Regle de Sant Benedet|obediencia benedictina]]: a suya importancia creixió e devino lo centro cultural d'o condato. Durando lo [[sieglo 9|sieglo IX]], a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vicins ibericos: o [[Reino de Pamplona|rei de Pamplona]], [[Enneco Ariesta]], intervién en as guerras de succesión d'o condato, entre que o conte [[Aznar II Galíndez|Aznar II Galindez]] acomoda su filla Sancha con o [[walí]] de Uesca, [[Muhammad al-Tawil]]. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, e de traza considerable, l'abance d'iste chicot condato, car li tallaba as rotas d'a reconquiesta. A muerte d'o conte [[Galindo II Aznárez|Galindo II Aznarez]] sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: [[Sobrarbe]] pasó ta su filla [[Toda d'Aragón|Toda]], qui s'acomodó con [[Unfredo Bernat]], conte de [[Ribargoza]]; entre que su filla [[Andregoto Galíndez|Andregoto Galindez]] levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona [[García Sánchez I de Navarra|García Sánchez I]] en o [[925]]. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de [[sinyoría]] particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte. Chino-chano, o Condato d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os exemplos de l'[[arte de repoblación]] (mal dito [[mozarabe]]) se multiplicoron. O [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya]], fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os [[Islam|moros]]- devino un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a [[Reconquiesta]] e enta la reintroducción d'o [[rito hispano-visigotico]] en a liturchia. En o [[922]], os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a [[Borau|Val de Borau]]. Istos establioron lur residencia en a-saber-los monesterios importants, como [[Monesterio de Sant Chuan d'a Penya|Sant Chuan d'a Penya]], [[Monesterio de Sant Per de Ciresa|Sant Per de Ciresa]] u [[Monesterio de Sant Hadrián de Sasau|Sant Hadrián de Sasau]]. En [[1015]], o rei de Navarra [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III]] entregó lo Condato de Aragón a su fillo ilechitimo [[Remiro I d'Aragón|Remiro]]. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, quan iste rei morió en [[1035]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 850.png|O Condato d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 875.png|O Condato d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 900.png|O Condato d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 929.png|O Condato d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés). </gallery> ====Os Banu Tuchib (890-1018)==== [[Imachen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|A Torre d'o Trobaire, edificata en zagueras d'o [[sieglo IX]] por [[Muhammad al-Anqar]] como torre esfensiva, integrata mas tardi en o [[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|A Peninsula Iberica, durando lo [[Califato de Cordoba]], arredol de l'anyo mil (mapa en espanyol).]] En o [[890]], ta recompensar os servicios d'ell, [[Muhammad al-Anqar]], surtito d'a dinastía aristocratica d'os [[Banu Tuchib]], ye designato [[walí]] de Zaragoza por l'[[Emirato de Cordoba|emir de Cordoba]] [[Muhammad I de Cordoba|Muhammad I]]. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que premite a os Banu Tuchib d'enfortir lur poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza e [[Daroca]], lur [[feudo]]. En zagueras d'o [[sieglo X]], istos incorpororon as rechions de [[Uesca]] e de [[Balbastro]] a lurs dominios, que se yeran remanitos chus a dominación d'a familia [[muladí]] d'os [[Banu Sabrit]], aliata d'os [[Banu Qasi]]. Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o [[Califato de Cordoba]] contra os regnos cristians, en particular chus o reinato d'[[Almanzor]], qui tornó a empentar una [[alchihad]] en o [[980]]. A la muerte d'Almanzor en [[1002]], o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en [[1008]] entre os [[Pueblos berbers|berbers]], [[Arabes d'Al-Andalus|arabes]], [[Pueblos eslavos|eslavos]] e [[mozarabes]]. [[Mundir I|Mundir]], simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de [[Tudela]] en [[1006]] e de Zaragoza en [[1013]]. En [[1018]], se declaró independient y se proclamó rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], a on cudició moneda. <gallery> File:Péninsule ibérique en 961.png|A chunión d'o Condato d'Aragón con [[Navarra]] d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés). File:Péninsule Ibérique en 1002.png|As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés). File:Péninsule ibérique en 1037.png|L'esclatiu d'o Califato de Cordoba e as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés). </gallery> ===A luita entre lo regno d'Aragón e a taifa de Saraqusta (sieglo XI y en primerías d'o sieglo XII)=== ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Tuchib (1018-1038)==== [[Imachen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|[[Dinar]] d'oro cudiciata en 1029 chus o reinato d'o rei d'a [[Taifa de Saraqusta]] [[Yahya al-Muzaffar]].]] [[Imachen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Peninsula Iberica]] en a primera epoca d'os regnos de [[taifa]]s en 1037 (mapa en [[castellán]]).]] [[Mundir I]] estió lo primer rei d'a [[Taifa de Saraqusta]], chus o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor e los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant e se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran [[Ibn Darrach al-Qastalli]] e [[Said al-Bagdadi]]. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran [[mezquita]] de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos e a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o [[Torretón d'a Zuda]]). A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudatz de [[Medinaceli]], [[Soria]], [[Calagorra]], [[Arnedo]], [[Alfaro]] e [[Tudela]]; y enta l'este [[Balbastro]], [[Monzón]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]] e [[Leida]]. Mundir I luitó principalment cuentra [[Sancho Garcés III de Navarra]]. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], d'o clan d'os [[Banu Hud]], qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retaguardia, o rei zaragozán obtenió l'alianza d'o [[Reino de Castiella|rei de Castiella]]. Luitó tamién cuentra os [[Banu Razín]], qui menaban a [[Taifa d'Albarrazín]], que correponde a l'actual [[Provincia de Teruel]] con [[Albarrazín]], [[Teruel]] e [[Mont Albán]]. En [[1022]], o fillo de Mundir I, [[Yahya al-Muzaffar]], lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a [[Taifa de Toledo]] Ismail. Lur fillo [[Mundir II]] lo succedió en [[1036]]. Iste zaguer murió asasinato en [[1038]] por su [[primo]] [[Audal·lá ben Hakam]], qui quereba apoderar-se d'o tron ta ell mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, [[walí]] de Leida, qui s'aduenyó d'o poder. ====A taifa de Saraqusta chus os Banu Hub (1038-1110)==== [[Imachen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Anvista interior d'o [[Palacio de l'Alchafaría]], residencia d'os reis [[Banu Hud|hudís]].]] [[Imachen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa de Saraqusta]], aprés as conquiestas d'os reis [[Banu Hud|hudís]], en [[1080]] (mapa en castellán).]] Con [[Sulaymán ben Hud al-Musta'in]], simplo [[walí]] de [[Tudela]] e de [[Leida]], s'instaló en [[1038]] a dinastía d'os [[Banu Hud]], qui alzó lo poder dica [[1110]]. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Ell s'alió con o rei de [[Reino de Leyón|Leyón]] [[Ferrando I de Leyón]] cuentra lo rei d'a [[Taifa de Toledo]], aliato d'o rei de [[Reino de Navarra|Navarra]] [[García Sánchez III de Navarra|García Sánchez III]], e n'afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual [[provincia de Guadalachara]]. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristians por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas. Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún lur independencia e cudicioron lur propia moneda: [[Yusuf al-Muzaffar]] en [[Taifa de Leida|Lārida]] (actual Leida), Lubb en [[Uesca|Wasqa]] (actual Uesca), Muhammad en [[Taifa de Calatayú|Qal’at 'Ayyūb]] (actual Calatayú) e [[Al-Muqtadir]] en [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar chus o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica [[1078]]. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a [[Taifa de Tortosa]] en [[1061]], dimpuesas sobre [[Taifa de Denya|a de Denya]] en [[1076]] e [[Taifa de Valencia|a de Valencia]] (esdevenindo ista zaguera [[vasallache|vasalla]]). Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven [[Reino d'Aragón]], enfilato por [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]] e [[Sancho Remíriz]]. En [[1063]], [[Al-Muqtadir]] enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o [[Reino de Castiella|rei castellán]] [[Sancho II de Castiella|Sancho II]] e d'un tal [[Rodrigo Díaz de Vivar]]) cuentra Remiro I, qui encorralaba [[Graus]]. En [[1064]], Sancho I [[Cruzada de Balbastro|s'apoderó de Balbastro]] con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la [[Cruzadas|cruzada]] d'o [[Aleixandre II (Papa)|Papa Aleixandre II]]: [[Al-Muqtadir|Ahmad al-Muqtadir]] clamó a su vez ta l'[[alchihad]] e reconquerió [[Balbastro]] en [[1065]]. Dimpuesas d'a perda d'[[Alquezra]] en [[1065]], o rei [[[[Banu Hud|hudí]] en firmó de tractatos con o rei de Navarra [[Sancho Garcés IV de Navarra|Sancho IV]] en [[1069]] e [[1073]]. Pero en [[1076]], o rei navarro fue asasinato e Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI]]. Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]], pensando dixar a [[Taifa de Valencia]] en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que premitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia. A la suya muerte en [[1081]], Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: [[Al-Mutamán|Yusuf al-Mutamán]] heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca e Calatayú; d'entre que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa e Denya. O rei d'Aragón [[Sancho Remíriz|Sancho I]] se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca quan [[Rodrigo Díaz de Vivar]], noble cristián forachitato d'o [[Reino de Castiella]], dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'ell entro a [[1086]] e bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; [[Ayerbe]], [[Boleya]] e [[Arascués]], que dominaban Uesca; e [[Arguedas]], amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por [[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]] en [[1086]]. [[Al-Musta'in II|Ahmad al-Mustaín II]], fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan e se creban aprés a conquiesta d'a [[Taifa de Toledo]] por Alifonso VI en [[1085]]. O rei de [[Taifa de Sevilla]], [[Muhammad al-Mutamid|Al-Mutamid]], ensemble con os reis de [[Taifa de Badajoz|Badajoz]] e de [[Taifa de Granada|Granada]] se chunioron ta demandar a intervención de [[Yusuf ibn Taixufín]], emir d'os [[almorabet]]z. A coalición musulmana venció a os cristians en a [[Baralla de Sagrajas]] en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la [[Taifa de Saraqusta]], obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat. En [[1090]], os reis d'as taifas fueron destituyitos por os [[almorabet]]z, qui agrandioron lur imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con ells. Atrament, [[Monzón]] en [[1089]], [[Balaguer]] en [[1091]] e [[Uesca]] en [[1096]] cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en [[1110]] en a [[Baralla de Val Tierra]], amán de Tudela, cuentra [[Alifonso I d'Aragón]], qui s'apoderó atra vegada d'[[Exeya d'os Caballers]] e de [[Taust]]. O suyo succesor, [[Abdelmalik]], se vido obligato a esdevenir vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almorabetz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en [[1110]], en estando-se encubillato Abdelmalik en a [[ciutadiella]] de [[Rueda de Xalón]]. Iste feito sinyaló a fin d'a [[taifa de Saraqusta]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1065.png|A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 e 1065 (mapa en francés) Imachen:Péninsule ibérique en 1085.png|O Reino d'Aragón entre 1065 e 1085 (mapa en francés) </gallery> ====Periodo almorabet (1110-1118)==== [[Imachen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|As conquiestas almorabetz dende 1085 dica 1115 (mapa en francés).]] O [[walí]] [[almorabet]] de Valencia, [[Muhammad ibn al-Hadj]], obtuvo lo gubierno de Zaragoza e d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'[[almorabet|imperio amorabet]] a o largo d'o curso de l'[[Ebro]] e d'o [[Río Tacho|Tacho]]. Gubernó dica [[1115]], esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'[[Alifonso I d'Aragón]]. L'emir [[Ibn Tifilwit]] li succedió e se rodió d'una cort brilant, composata de poetas e filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os [[almorabet]]z imposaban mas a lo sud. Iste prenió como [[visir]] a [[Avempace]], filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire e poeta. Manimenos, quan morió en [[1117]], o [[walí]] de [[Murcia]] consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de [[1118]], o rei d'Aragón [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as [[orden militar|ordens militars]] e d'[[Abdelmalik]]- metió [[sieche]] a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudatz de [[Calatayú]] e [[Daroca]] aprés a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]] en [[1120]], o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón. ====O surtimiento d'o Reino d'Aragón (1035-1137)==== [[Imachen:Ramiro I y Sancho Ramírez (1100-1145).jpeg|thumb|left|upright|Miniatura a on se representan [[Remiro I d'Aragón]], con a barba, e o suyo fillo [[Sancho Remíriz]], imberbe (miniatura de la primera metat d'o [[sieglo XII]]).]] [[Imachen:Reino de Pamplona Sancho III.svg|thumb|upright=1.8|A repartición d'o [[Reino de Navarra]] a la muerte de [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III, o Gran]] (mapa en castellán).]] [[Sancho Garcés III de Navarra]] truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus quatre fillos: [[Remiro I d'Aragón|Remiro]] heredó Aragón, que en esdevino lo primer rei. En [[1043]], su chirmán, [[Gonzalo I de Ribagorza|Gonzalo]], conte de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]], fue asasinato e fue Remiro qui heredó lo suyo condato. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o [[sieglo X]]. En primeras, bi incorporó a rechión d'as [[Cinco Villas]]. En [[1075]], a la muerte de [[Sancho Garcés IV de Navarra]], estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o [[Reino de Navarra]], entre que [[Reino de Castiella]] s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo [[Castiello de Lobarre]], que menazaba Uesca. Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a [[Taifa de Saraqusta]] e, chus os reinatos de [[Sancho Remíriz|Sancho I]] e [[Pero I d'Aragón|Pero I]], o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En [[1063]], Sancho I s'esquimenó de [[Cruzada de Balbastro|l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta]], dimpuesas d'a clamada d'o papa [[Aleixandre II (papa)|Aleixandre II]], con o emparo de l'abat [[Hugo de Clunyego]]. s'arrocló un important exercito, composato principalment por [[Aquitania|aquitans]] menatos por [[Guillén VIII d'Aquitania]], por [[Borgonya|borgonyons]] menatos por [[Thomas de Chalon]] e por un continchent pontifical menato por o [[Normandía|normando]] [[Guillén de Montreuil]]. L'exercito prenió [[Graus]], dimpués marchó sobre [[Balbastro]], que formaba allora parti d'a [[Taifa de Leida]], dirichita por [[Yusuf ben Sulaiman al-Muzafar|al-Muzafar]]. A ciudat fue rapedament presa e lo botín considerable. En [[1065]], os musulmans contratacoron e recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os [[Orden de Clunyego|cluniacenses]], a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat. [[Imachen:Suscripción en árabe de Pedro I de Aragón.jpg|upright=1.2|thumb|left|Sinyal autografo en [[alfabeto arabe]] de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] en una carta d'o 1100 : «rei Pero ibn Sancho».]] [[Imachen:Signun regis Pietro I d'Aragón.svg|thumb|''Signum regis'' (sinyal reyal) de [[Pero I d'Aragón|Pero I]] e d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I d'Aragón, o Batallero]].]] [[Pero I d'Aragón|Pero I]] continó a politica de su pai. Ell redotó a [[Al-Musta'in II]] de Zaragoza en a [[Batalla d'Alcoraz|Baralla d'Alcoraz]] e s'apoderó d'a ciudat de [[Uesca]] en [[1095]], que esdevino a nueva capital d'o suyo regno. En [[1101]], prenió [[Balbastro]] e [[Sarinyena]], dimpués [[Tamarit de Litera]] en [[1104]]. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en [[Lo Castellar]] e [[Chuslivol]], ta aguaitar a [[Taifa de Saraqusta|os musulmans de Zaragoza]]. [[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]], rei a partir de [[1104]], ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en [[1109]] con [[Urraca I de Leyón|Urraca]], filla mayor y heredera d'[[Alifonso VI de Leyón y Castiella|Alifonso VI de Castiella]]. Ista chuntura s'anuló en [[1114]], pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella e d'«emperador de totas as Espanyas» (''imperator totius Hispaniae''). Ell tamién combate en o norte: en [[1131]], esnavesó lo [[Pireneu]] ta venir en aduya de [[Gastón IV de Biarn]] e d'os [[Condato de Foix|sinyors de Foix]] e de [[Comenche]], qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque [[Guillén X d'Aquitania]]. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud e prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: [[Exeya d'os Caballers]], [[Val Tierra]], [[Calatayú]],[[Tudela]] e, sobre tot, [[Zaragoza]], en [[1118]]. En [[1120]], en a [[Batalla de Cutanda|Baralla de Cutanda]], consiguió una victoria important cuentra os [[almorabet]]z e se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot e con ixo, fue severament vencito lo [[17 de chulio]] de [[1134]] en a [[Batalla de Fraga|Baralla de Fraga]], a on fue grieument nafrato. Morió qualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las [[orden militar|ordens militars]] d'os [[Orden d'o Temple|templers]], d'os [[Orden d'o Hespital|hespitalers]] e d'a d'o [[Orden d'o Santo Sepulcre en Aragón|Santo Sepulcre]]. [[Imachen:Donació d'Aragó i Peronella als Capítols matrimonials de Barbastre (1137).jpg|upright|thumb|Contracto de matrimonio entre [[Peironela d'Aragón|Peironela]], representata por [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]], e [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], de l'11 de chulio de 1137.]] En [[1135]], refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a [[García Remíriz de Navarra|García V]] como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, [[Remiro II d'Aragón|Remiro II]]. [[Diocesi de Balbastro-Monzón|Bispe de Roda e de Balbastro]] quan fue eslixito por l'asambleya de Chaca, recibió lo sobrenombre de ''O Monche''. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui ell reprimió de traza violenta en [[1136]] -episodio que orichinará la lienda d'a «[[Campana de Uesca]]»-. Ta refincar a continación dinastica d'ell, s'acomodó con [[Agnés de Piteus]], filla d'o duque [[Guillén IX de Piteus|Guillén IX]]. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, [[Peironela d'Aragón|Peironela]], que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, [[Alifonso VIII de Castiella|Alifonso VIII]]. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte [[Remón Berenguer IV de Barcelona]]: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o [[Condato de Barcelona]] e d'o Reino d'Aragón en o sino d'a [[Corona d'Aragón]]. Dende [[1137]], Remiro II trespasó totz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica. ===A esbandidura d'a Corona d'Aragón (1137-1469)=== ====A unión de Catalunya e Aragón (1137-1412)==== [[Imachen:Quia super limitibus Cathalonie et Aragonum.jpg|thumb|left|Carta de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] que estableix a muga entre Aragón e Catalunya en o [[río Cinca]].]] [[Imachen:Expansión peninsular de la Corona de Aragón.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Peninsula Iberica]] entre o [[sieglo X]] e lo [[sieglo XIV]] (mapa en [[espanyol]]).]] [[Imachen:Occitanie et Aragon en 1213.svg|thumb|upright=1.2|right|A Corona d'Aragón e los suyos vicins en [[1210]] (mapa en [[francés]]).]] En [[1137]], a filla de [[Remiro II d'Aragón|Remiro II o Monche]], [[Peironela d'Aragón]], s'acomodó con [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV, conte de Barcelona]]. En [[1164]], lur fillo, [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] esdevino lo primer soberano d'a [[Corona d'Aragón]], detentando de vez os titols de [[Lista de contes de Barcelona|Conte de Barcelona]] e de [[Lista de monarcas d'Aragón|Rei d'Aragón]]. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitatz autonomas, que alzan lurs usaches, lurs costumbres e lurs monedas particulars e que, a partir d'o [[sieglo XV]] sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como [[Reino de Valencia|Valencia]] e [[Reino de Secilia|Secilia]]. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o [[sieglo XVI]], como fa veyer o titol d'a obra principal de [[Cheronimo Zurita]], ''[[Anals d'a Corona d'Aragón]]'', de [[1580]]. A eslezión d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por [[Pero IV d'Aragón|Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso]]: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o [[Reino d'Aragón]], que ye o nuestro principal titol". En [[1243]], [[Chaime I d'Aragón|Chaime I]] definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya e Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende [[Salses]] dica la [[Río Cinca|Cinca]]", e Aragón "dende a Cinca dica [[Fariza]]". Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients: * o [[Reino d'Aragón]] ([[Chaca]], [[Roda d'Isabana]], [[Uesca]], [[Balbastro]], [[Tarazona]], [[Zaragoza]] e [[Calatayú]]); * os condatos catalans, ye dicir, o [[Condato de Barcelona]] chunto con os condatos que li son estatos adhibitos: o Condato de [[Berga]], o Condato de [[Besalú]], o Condato de [[Chirona]], o Condato de [[Manresa]] e lo Condato d'[[Osona]]; * os condatos vasallos e feudatarios d'a Corona: os condatos de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Condato d'Urchel|Urchel]], d'[[Ampurias]], de [[Rosellón]], de [[Bigorra]] e de [[Comenche]]; e os vizcondatos de [[Biarn]], de [[Carcasona]] e de [[Rasés]]; * o [[Provenza|Marquesato de Provenza]], herencio d'a mai de [[Remón Berenguer IV de Barcelona|Remón Berenguer IV]], [[Dulcía de Provenza]], e menato directament por [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] entre [[1166]] e [[1196]] ([[Arles]], [[Niza]], [[Ais de Provença]], [[Marsiella]]), pero tamién os condatos de [[Carladés]], de [[Gévaudan]] e de [[Milhau]]; * as conquiestas de Remón Berenguer IV ([[Daroca]], [[Mont-reyal (Teruel)|Mont-reyal]], [[Mont Albán]], [[Casp]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Leida]] e [[Tortosa]]). Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia e a cohesión de lurs dominios. O [[23 de marzo]] de [[1154]], a petición de Remón Berenguer IV, o Papa [[Anastasio IV]] deseparó lo [[Archidiocesi de Tarragona|Bispato de Tarragona]] d'a Diocesi de [[Narbona]] ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de [[Chirona]], o de [[Barcelona]], o d'[[Urchel]], o de [[Vic]], o de [[Leida]], o de [[Tortosa]], o de [[Zaragoza]], o de [[Uesca]], o de [[Pamplona]], o de [[Tarazona]] e lo de [[Calagorra]]. A mayor parti d'os condatos catalans independients -os condatos d'Urchel, de [[Pallars Sobirán]], de [[Pallars Chusán]], d'[[Ampurias]] e de [[Rosellón]]- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos [[sieglo XII|XII]] e [[sieglo XIV|XIV]]: o condato d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica [[1314]]. En [[1205]], [[Pero II d'Aragón|Pero II]] s'achuntó con o Papa [[Inocencio III]] ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o [[Papa]]to. Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a lurs pretensions dillá d'os [[Pireneu]]s. En [[1213]], Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de [[Foix]], [[Remón Rocher de Foix]], e a o conte de [[Tolosa]], [[Remón VI de Tolosa|Remón VI]], menazatos por a cruzata d'os [[albichenses]], menata por [[Simón IV de Montfort]]. Pero Pero II fue severament redotato e amortato, entre que o suyo fillo [[Chaime I d'Aragón|Chaime]] se feba prisionero, en a [[Batalla de Muriel|Baralla de Muriel]], que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron doncas lur esbandidura enta o [[Levant espanyol|Levant]] e a [[Mar Mediterrania]]. [[Imachen:Aragonese Empire 1443.svg|thumb|upright=1.2|right|Esbandidura d'a Corona d'Aragón en a [[Mar Mediterrania]] a meyatos d'o [[sieglo XV]].]] A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]]. [[Alifonso II d'Aragón|Alifonso II]] estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de [[Teruel]] e d'[[Alcanyiz]]. Rivalizando con os Estatos d'a [[Corona de Castiella]], os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar lur autoridat sobre os reinos de [[Reino de Valencia|Valencia]] e de [[Taifa de Denya|Denya]] por os tractatos de [[Tudillén]], en [[1151]], e de [[Cazola]], en [[1179]]. A Corona d'Aragón conoixió un considerable augmento chus o reinato de [[Chaime I d'Aragón|Chaime I o Conqueridor]], qui s'apoderó d'a isola de [[Mallorca]] en 1229 -constituita en [[Reino de Mallorca|reino]]- de [[Menorca]] en [[1232]] e d'[[Isla d'Eivissa|Eivissa]] en [[1235]], dimpuesas d'o [[Reino de Valencia]] en [[1238]]- constituito en reino deseparato con os territorios de Valencia- e de Denya. A esbandidura aragonesa continó dilla la mar, en adquirindo lo [[Reino de Secilia]] [[Pero III d'Aragón|Pero III]] en [[1282]], a isola de [[Malta]] [[Alifonso III d'Aragón|Alifonso III]] en [[1283]], [[Cerdenya]] [[Chaime II d'Aragón|Chaime II]] en [[1323]] e os ducatos d'[[Ducato d'Atenas|Atenas]] en [[1381]] e de [[Ducato de Neopatria|Neopatria]] en [[1377]]. <gallery> Imachen:Péninsule ibérique en 1195.png|A Corona d'Aragón de [[1157]] a [[1195]] (mapa en francés). Imachen:Péninsule ibérique en 1224.png|A fin d'os prochectos occitans (1195-1224) (mapa en francés). </gallery> ====A Casa de Trastamara (1412-1469)==== [[Imachen:Roy d'Aragón.jpg|left|thumb|upright|Representación eqüestre d'o rei d’Aragón en o ''[[Gran armorial eqüestre d'o Toisón d'oro]]'', 1433-1435.]] [[Imachen:Caspe.gif|thumb|Arbol chenealochico (en [[espanyol]]) d'os ascendents e descendiennts d'o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I]], durando la crisi de succesión de 1410.]] Entro a las primeras decadas d'o [[sieglo XIV]], a Corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruezas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, a lo surtimiento de tensions socials e a una crisi de succesión debito a la muerte d'o rei [[Martín I d'Aragón|Martín I l'Humanista]], o [[31 de mayo]] de [[1410]], sinse descendencia lechitima. L'unico fillo d'ell qui plegó ta la edat adulta, Martín o Choven, murió, no dixando so que un fillo ilechitimo, Frederico u Fadrique de Luna. L'hereu masculín mas amanato yera lo conte [[Chaime II d'Urchel]], qui n'heba poco de refirme entre a nobleza local, pero o duque d'[[Anchú]], [[Loís II d'Anchú|Loís II]], yera unatro candidato posible. Doncas, esclató una guerra de succesión en [[1410]] entre os partidarios de Chaime II, os de Loís II e os de [[Chuan II de Castiella]]. A la fin, a custión dinastica s'estalió de traza definitiva en una reunión mantenita en Aragón, conoixita como lo [[Compromís de Casp]], chus l'autoridat d'o Papa d'[[Avinyón]] [[Benedet XIII d'Avinyón|Benedet XIII]]. Iste, deseyoso de crear-se una clientalla politica, decidió d'eslechir un noble d'orichen castellán, d'a [[Casa de Trastamara]], [[Ferrando I d'Aragón|Ferrando d'Antequera]], fillo de [[Chuan I de Castiella]] e d'[[Alionor d'Aragón y de Secilia|Alionor d'Aragón]]. Ista esleción desencadenó a rebelión de Chaime II d'Urchel, qui fue vencito, entre que Ferrando esdevino rei con o nombre de Ferrando I. [[Alifonso V d'Aragón|Alifonso V]], fillo de Ferrando, continó a politica de conquiestas d'os suyos predecesors. En [[1442]], s'apoderó d'o [[Reino de Nápols]] y esdevino arbitro d'a Italia d'o [[sieglo XV]]. Asinas levó enta lo suyo apocheu a o poder aragonés en a Mar Mediterrania central. En istos vastos territorios, cada rechión d'a Corona poseyeba a suyas [[Cortz (desambigación)|cortz]] propias, o suyo dreito particular e a suya deputación reyal propia u fueros. Pero ista tradición de monarquía pactista topetaba con as anglucias absolutistas d'os Trastamara. [[Chuan II d'Aragón|Chuan II]] tuvo que concarar-se con rebelions importants en Aragón; pero, sobre tot, con una verdadera [[Guerra Civil Catalana|guerra civil en Catalunya]], entre [[1462]] e [[1472]], que metió en periglo a unidat d'a Corona, en un periodo de crisi economica. En zagueras, tuvo que ceder os condatos d'o [[Rosellón]] e de [[Cerdanya]] a lo rei de Francia, [[Loís XI de Francia|Loís XI]]. == Edat Muderna (1469-1808) == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Muderna]]'' ===A unión d'os Reis Catolicos e d'Espanya (1469-1516)=== [[Imachen:Aragonés o medio real de plata de Fernando el Católico.jpg|250px|left|thumb|«Aragonés» d'archent de [[Ferrando II d'Aragón|Ferrando II]], cudiciato en [[1484]] en Zaragoza.]] [[Imachen:Blasón de Fernando II de Aragón en la Aljafería.jpg|thumb|upright|Blasón d'os Reis Catolicos, deseparando los escudos d'o [[Reino de Castiella]], d'o [[Reino d'Aragón]] e d'o [[Reino de Secilia]], coronando la cimera un dragón, adoptato por [[Pero IV d'Aragón]] ([[Palacio de l'Alchafaría]] en Zaragoza, 1488-1492).]] O casorio entre [[Ferrando II d'Aragón]] e [[Isabel I de Castiella]], en [[1469]], en [[Valladolit]] endució a unión d'os dos reinos principals d'a peninsula, [[Corona de Castiella|Castiella]] e [[Corona d'Aragón|Aragón]], alazetando a creación d'a Espanya muderna. Durando Isabel esdevino reina de Castiella, en [[1474]], Chuan II d'Aragón atorgó a sus fillos o titol de rei de [[Reino de Secilia|Secilia]], abant de que obtenese a totalidat d'os titols en [[1479]]. A partir d'ista calendata, a vida d'Aragón remanió vinculata de traza cerenya a la d'a resta d'Espanya. A monarquía instituyó un consello d'Aragón, encargato de consellar a o rei, entre que d'os afers d'os reinos de [[Reino de Nápols|Napols]], [[Reino de Cerdenya|Cerdenya]] e [[Reino de Secilia|Secilia]] s'encargó lo consello d'Italia. En o [[Reino d'Aragón]], o rei yera representato por un virrei e la suya chusticia yera administrata por una audiencia. S'asistió a una [[castellanización]] d'a monarquía, sinyalata por o feito de que, durando lo suyo reinato, Ferrando II pasó 37 anyadas en Castiella e nomás que 33 meses en Aragón. A [[Enquesición espanyola|Enquesición]], ya present en Castiella, s'introdució en Aragón en [[1482]]. En [[1492]], a decisión de forachitar a los [[chodigos]] de Castiella, s'estendilló enta Aragón, o que empentó a mas de 6 000 chodigos e falsos conversos a albandonar Aragón en menos de tres meses. A participación d'Aragón en a conquiesta d'[[America]] fue feble, dato que se favoreixeban os habitants e as ciudatz de Castiellas: nomás que lo puerto de [[Sevilla]] en podeba espleitar d'o comercio, entre que o puerto de [[Barcelona]] en yera excluyito. A desposición d'Isabel, que viedaba la presencia de foranos en as Antillas espanyolas, obligaba a los aragoneses a demandar permiso ta fer o viache. Se puet sinyalar, manimenos, a intervención decisiva de Gabriel Sánchez, tresorero reyal d'Aragón, qui recomendó a [[Cristofo Colombo|Colombo]] a Ferrando II. Johan d'Ampiés, orichinario de Zaragoza, se sinyala tamién como fundador d'a ciudat de [[Coro (Venezuela)|Coro]] en [[1527]]. Aragón alza la suya independencia churidica, institucional e financiera. A lo reino d'Aragón se li forne d'as [[Cortz d'Aragón]], que n'escaen a-saber-las de competencias, entre as qualas sobreixen principalment a de reconoixer a lo rei e la d'establir a fiscalidat. Istas se farchan de tres «brazos»: o «brazo militar» ([[nobleza]]), o «brazo eclesiastico» ([[clero]]) e lo «brazo d'as universidatz» ([[tercer estato|ciudatz]]). Durando la sesión d'as Cortz, o montamiento d'as rendas recautatas en nombre d'a monarquía se negocia entre lo rei e los delegatos. Amás, l'asembleya en puet fer de retreitos a lo rei sobre l'abuso cuentra los [[Fueros d'Aragón|previlechios locals]]. As sesions d'as Cortz d'Aragón, de Catalunya e de Valencia s'achuntan en una mesma ciudat, cheneralment en [[Monzón]], a on s'aplegan deseparatas. Entre as reunions d'istas sesions, una delegación permanent d'as Cortz s'encarga d'os afers corrients e d'a relación con a monarquía. Os dirichents locals prenen tamién consciencia d'a particularidat d'o reino. En [[1499]], a [[Deputación Cheneral d'Aragón]] fixa la iconografía precisa d'o blasón d'o reino, que s'alza dica huei. En [[1504]], entre que un decreto castellán ordena la conversión u la expulsión d'os [[mudéchar|mudechars]], a nobleza aragonesa s'oposa a la suya aplicación en Aragón, car ista espleitaba d'a riqueza de qualques 30 000 artesans e campesins mudechars d'o reino (ye dicir, una ueitena parti d'a población aragonesa). ===Aragón chus os Habsburgo (1516-1701)=== Quan Ferrando II murió en [[1516]], Aragón, como la resta d'Espanya, pasó a mans d'o suyo nieto, [[Carlos I d'Aragón|Carlos I]]. O reino d'Aragón no representaba allora nomás que una chicota parti d'o vasto imperio de Carlos I. A historia d'Aragón ye sinyalata por a multiplicación d'as tensions entre as institucions monarquicas espanyolas, que tienden enta la centralización, e las institucions medievals locals, que tienden enta la conservación d'as particularidatz e d'os previlechios locals. Por exemplo, a [[Enquesición]], que se desembolicó durando lo [[sieglo XVI]], esdevino un meyo ta la monarquía espanyola ta enguiliar os fueros, imposando asinas una chusticia excepcional por ensomo d'as chusticias particulars locals. Dende as [[Alteracions de 1591|Alteracions d'Aragón]] de [[1591]], quan [[Felipe I d'Aragón|Felipe II d'Espanya]] mató a lo [[Chusticia d'Aragón]] [[Chuan V de Lanuza]], escomencipió a ceder a moniquet totz os suyos dreitos. ===Os Borbons en Espanya (1701-1808)=== A la fin, en o [[sieglo XVIII]], en [[1707]], quan fueron promulgatos os [[Decretos de Nueva Planta]], Aragón cedió totz os suyos dreitos, fueros e atras particularidatz historicas que heba aconsiguitas con o pasar d'as anyadas. == Edat Contemporania == :''Se veiga [[Aragón en a Edat Contemporania]]'' A [[Guerra d'o Francés]] dio una enchaquia de reactivas ixos dreitos e fueros tresbatitos. Durando lo [[sieglo XIX]], os [[Carlismo|carlistas]], qui en miroron d'adeptos ta lur causa en ista tierra, ofrioron de tornar as pasatas libertatz forals. Asinas, en o [[sieglo XX]], en a etapa [[Segunda Republica Espanyola|republicana]], o sentimiento rechionalista adubió as mayors cotas, pero a [[Guerra Civil Espanyola]] estricalló qualsiquier prochecto autonomico. O [[Francisco Franco|Rechimen Franquista]] adormió as anglucias aragonesistas. Pero con l'arribada d'a [[Transición espanyola|Transición]], e con ella d'a democracia, Aragón en [[1978]] esdevenió una [[comunidat autonoma]], composata por as [[Provincia de Uesca|provincias de Uesca]], [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y [[Provincia de Teruel|Teruel]] estando a suya capital a ciudat de [[Zaragoza]]. ==Notas e referencias== <references/> == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/epoca_romana/default.asp Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana]. [[Categoría:Historia d'Aragón|*]] 6aiqs1aicb3duva68f7k21c63bzem3y Usuario:EBRO 2 12749 1842355 1655686 2022-08-26T14:32:14Z 60.120.162.139 wikitext text/x-wiki {| style="float:right;width:250px;border:#120A8F solid 1px" |{{Usuario antitrasvasista}} |- | {{Usuario_corrector}} |- | {{Usuario_pronomes_sí}} |- | {{Usuario_antixeada}} |- | {{Usuario aragonés no ye yé}} |- | {{Usuario desambigación}} |- | {{Usuario cartografo}} |- | {{Usuario Biolochía}} |- | {{Usuario Cheolochía}} |- | {{Usuario conexenzas istoria}} |- | {{Usuario historia de los Balcans}} |- | {{Usuario herediano}} |- | {{Usuario no secesionismo lingüistico}} |- | {{Wikimedia CAT}} |- | <center>'''[[Wikipedia:Babel]]'''</center> |- | {{user es}} |- | {{user ca-4}} |- | {{user an-4}} |- | {{user ro-3}} |- | {{user en-3}} |- | {{user it-2}} |- | {{user fr-2}} |- | {{user oc-2}} |- | {{user la-1}} |- | {{user hr-1}} |} Hola soi EBRO, habitador de la [[Val de l'Ebro]], en especial en la suya part meya-baixa y meridional. Con orichens en lo [[Baixo Martín]] y [[Matarranya]], lo destín m'ha traito a Zaragoza. En atros tiempos yera visitador ocasional de lo [[Sistema Iberico]]: [[Provincia de Teruel|Teruel]] y [[Provincia de Castellón|Castellón]], quan encomencé en biquipedia escribiba sobre totas ixas zonas, d'astí que Teruel exista en Biquipedia. Conoixco por tradición familiar l'aragonés residual de lo [[Baixo Martín]] y los elementos lexicos y gramaticals comuns entre lo [[catalán occidental]] y l'aragonés d'astí que yo pueda fer de corrector de las [[Particlas pronomino-adverbials en l'aragonés|particlas pronomino-adverbials]], lo que los neoparlants de Zaragoza y Uesca no gosan fer servir bien. Tamién por conoixer los elementos comuns con lo catalán occidental puedo detectar las parolas que s'aplican mal en l'aragonés escrito de los neoparlants d'ixas ciudatz, parolas que ya descontextualizó qui creyó lo primer standard. Leigo totz los días textos escritos en la ''[[aragonés medieval|scripsa aragonesa]]'' medieval aragonesa, y a vegadas tamién en romanz navarro. Como investigador de l'aragonés que se charró en la Val de l'Ebro no deixo d'estar en total desacuerdo con qui creyó la primera prebatina d'estandard aragonés, que no respondeba a la naturalidat, ni a la historia de la luenga, ni a la suya dignidat como luenga de cultura. Tampoco me fan goyo los que escriben en aragonés sin saber-ne prou y ni sisquiera dominar lo estandar mal feito de los anyos 1970 y 1980. Sobre tot detesto lo vicio de la [[xeada]]. Como tot neoparlant enantes teneba lo vicio ye yé, de desfer los hiatos con [[epentesi antihiatica en l'aragonés|epentesis antihiaticas]], agora treballo en biquipedia pa erradicar este vicio. Encara que totz femos errors bi n'ha de més importants y que indican descuido u desintrés. Por l'inte refirmo las decisions y planteyamiento de l'[[Academia de l'Aragonés]], que presentan criterios filolochicos. Desconoixco l'uso de las parolas rarizas d'orichen muito local y vulgarismos esbarraus propio de l'aragonés escrito de los neoparlants de Zaragoza u Uesca, no m'intresan que las parolas que se puedan documentar en amplas zonas de l'Alto Aragón y la Val de l'Ebro. Fer servir las parolas rarizas d'un solo lugar d'una val u comarca no ye guaire coderent pa qui quiere conoixer y recuperar l'uso presonal de la luenga de los antipasaus. No me fa goyo l'asociación que bi ha entre lo nacionalismo aragonés y lo idioma aragonés. Creigo que totas las ideyolochías habrían de respectar a una luenga minoritaria en camín de desapareixer, y que l'aragonés ye vehiclo de comunicación pa chent de qualsiquier ideyolochía. L'asociación entre politica y luenga no leva a l'aragonés t'atro camín que ta lo empobrimiento cultural por estar cada vegada més en mans de chent a qui no lis intresa de verdat la lingüistica y la cultura y lo que lis intresa ye l'uso politico de la luenga. Tampoco me fan goyo los movimientos politicos nacionalistas espanyols de dreita que son en contra de la defensa de luengas que no posan en periglo a la existencia de lo castellán. Soi de Sciencias, pero me fan goyo atras cosas. En biquipedia empleno vuidos tematicos, pa que no sigan vinclos en royo. He feito articlos d'historia y cheografía d'Europa Centro-Oriental, ([[Balcans]] sobre tot), [[Europa Oriental]] y [[Asia Central]]. Agora soi escribindo sobre temas scientificos, enantes no. Me fa goyo lo mundo de la diversidat y evolución de las luengas romances, y acá en biquipedia escribiré cosas de Historia de l'aragonés, la suya diversidat, los toponimos [[lista d'exotoponimos en aragonés]] y palabras que encara se sienten en la [[Val de l'Ebro]] y [[Sistema Iberico]] u se i han sentiu. L'aragonés que quiero conoixer millor ye l'aragonés de lo Semontano de Balbastro, Sobrarbe y Vals orientals que me sirve pa: * Contimparar con los repuis d'aragonés que quedan en lo Baixo Aragón * Estudear lo tema de la muga lingüística actual y pasada entre l'aragonés y lo catalán. Me fa galbana escribir u leyer cosas largas, asinas que escribiré cosetas curtas cuan me vienga la inspiración. Yera partidario de la grafía SLA, agora en soi de la nueva grafía. La mía labor principal en esta biquipedia ha estau toponimica, recuperar la traza como se deciba en aragonés medieval bells lugars y ciudatz que huei se dicen en castellán porque son luent d'on encara se mantién l'aragonés, (por exemplo [[Domás]], que suena como [[Benás]]). Esta labor ye quasi de tot feita, porque ya tenemos articlos de cuasi totz los municipios on se charró l'aragonés. Queda pendient encara ir fendo articlos de cheolochía, y trobar en bells casos la terminolochía tradicional. * '''[[Usuario:EBRO/Articlos por fer|Articlos por fer]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Quistions]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Parolas que fineixen en -e(y)a]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Parolas que s'han d'estudiar]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lexico de descripcions botanicas]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Articlos requiestos]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Articlos d'a lista d'os 1000 pa fer puyar]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lugars d'Aragón sin toponimo aragonés bien documentato]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lista de parabras en proceso d'erradicación]]''' Our mission is to organize the world’s information and make it universally accessible and useful. It starts with Google Search == Teruel Existe en Biquipedia == Talment en atras biquipedias tiengan més articlos de tematica teruelana por tener més usuarios y los bots (en la panchitopedia se'n copioron beluns ¿con bot? dende la wikipedia italiana), pero ye en la wikipedia en aragonés on en proporción la provincia de Teruel tien més peso y més importancia, dica l'inte que los lugars de Uesca de fuera de lo Sobrarbe tienen articlos més curtos y con menos referencias aragonesas que los articlos sobre Teruel, y ye Teruel y Zaragoza son mencionaus en muitos textos medievals en latín y aragonés como ye natural por fer part de l'Aragonia Etnolingüistica, ixo sí, en l'[[aragonés de las comunidatz aragonesas]] u de la [[Estremadura Aragonesa]]. == Provincias feitas en Biquipedia == [[imachen:Provincias Espanya.svg|200px|thumb|left|Provincias con municipios completaus en biquipedia]] [[imachen:Departamentos Franzia.svg|200px|thumb|left|Departamentos completaus en biquipedia]] Dimpués de fer los monecipios d'Aragón y rechions d'arredol, agora los cabos de l'aria tractada en biquipedia son: * '''[[Usuario:EBRO/Cabos de l'aria biquipedica|Cabos de l'aria biquipedica]]''' == Reivindicando a figura d'Heredia == A diferencia d'atras luengas que desapareixerán en lo sieglo XXI, l'aragonés cuenta con una figura d'excepción que escribió (u encomandó que escribisen pa ell) sobre temas historicos y cheograficos. D'esta traza en a wikipedia aragonés tenemos una chicota referencia por lo menos en la terminolochía historica medieval y de l'antiguedat grecorromana. * '''[[Usuario:EBRO/Localización de textos heredians]]''' == Exotismos en aragonés == En biquipedia he preso la labor de transliterar las parabras arabes a l'aragonés, en especial escribir como '''[[ch]]''' lo que s'escribe en arabe con letra '''[[chim]]''', basando-me en la [[literatura alchamiada]], (on s'escribiba con '''[[chim]]''' a nuestra '''[[ch]]'''), y en los [[arabismo]]s y toponimos arabes presos por l'aragonés. He encomenzau qualques articlos como [[sichilmasa]], [[muchahid]], [[khadicha]] y [[kharichismo]] pa creyar-ne un precedent. Encara que no siga creyent en lo mito de las tres culturas, la presencia de las relichions chodiga y musulmana en la Val de l'Ebro en los tiempos medievals quan més se charraba l'aragonés ye intresant y una cosa que podemos fer ye rescatar una terminolochía ya desapareixida d'ixas relichions en aragonés, pa fer los articlos relativos a ixas relichions. * '''[[Usuario:EBRO/Onomastica chodigo-aragonesa]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Onomastica islamico-aragonesa]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Trasliteracions de parabras arabes con chim]]''' == Categorías pa competir con wikis vecinas == Desgraciadament atras wikis vecinas tienen més articlos en ciertas categorías territorials que se tractan en a wikipedia aragonesa. S'ha de fer una labor diaria y semanal d'ir examplando articlos (y creyar-ne de nuevos). En diferents categorías que s'irán enumerando. *'''[[:Categoría:Castiellos de Teruel]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Castiellos de Zaragoza]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Castiellos d'a Francha Oriental d'Aragón]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Ríos d'Aragón]]''' *'''[[:Categoría:Nobles d'Aragón]]''' *'''[[:Categoría:Espacios_naturals_d'Aragón]]''' Victoria esclafant nsv52grlhf1gz568sx3m4v9bupiy0tu 1842356 1842355 2022-08-26T14:32:21Z Praxidicae 47918 S'han revertito as edicions de [[Special:Contributions/60.120.162.139|60.120.162.139]] ([[User talk:60.120.162.139|Descusión]]); tornando t'a zaguera versión editada por [[User:Willtron|Willtron]] wikitext text/x-wiki {| style="float:right;width:250px;border:#120A8F solid 1px" |{{Usuario antitrasvasista}} |- | {{Usuario_corrector}} |- | {{Usuario_pronomes_sí}} |- | {{Usuario_antixeada}} |- | {{Usuario aragonés no ye yé}} |- | {{Usuario desambigación}} |- | {{Usuario cartografo}} |- | {{Usuario Biolochía}} |- | {{Usuario Cheolochía}} |- | {{Usuario conexenzas istoria}} |- | {{Usuario historia de los Balcans}} |- | {{Usuario herediano}} |- | {{Usuario no secesionismo lingüistico}} |- | {{Wikimedia CAT}} |- | <center>'''[[Wikipedia:Babel]]'''</center> |- | {{user es}} |- | {{user ca-4}} |- | {{user an-4}} |- | {{user ro-3}} |- | {{user en-3}} |- | {{user it-2}} |- | {{user fr-2}} |- | {{user oc-2}} |- | {{user la-1}} |- | {{user hr-1}} |} Hola soi EBRO, habitador de la [[Val de l'Ebro]], en especial en la suya part meya-baixa y meridional. Con orichens en lo [[Baixo Martín]] y [[Matarranya]], lo destín m'ha traito a Zaragoza. En atros tiempos yera visitador ocasional de lo [[Sistema Iberico]]: [[Provincia de Teruel|Teruel]] y [[Provincia de Castellón|Castellón]], quan encomencé en biquipedia escribiba sobre totas ixas zonas, d'astí que Teruel exista en Biquipedia. Conoixco por tradición familiar l'aragonés residual de lo [[Baixo Martín]] y los elementos lexicos y gramaticals comuns entre lo [[catalán occidental]] y l'aragonés d'astí que yo pueda fer de corrector de las [[Particlas pronomino-adverbials en l'aragonés|particlas pronomino-adverbials]], lo que los neoparlants de Zaragoza y Uesca no gosan fer servir bien. Tamién por conoixer los elementos comuns con lo catalán occidental puedo detectar las parolas que s'aplican mal en l'aragonés escrito de los neoparlants d'ixas ciudatz, parolas que ya descontextualizó qui creyó lo primer standard. Leigo totz los días textos escritos en la ''[[aragonés medieval|scripsa aragonesa]]'' medieval aragonesa, y a vegadas tamién en romanz navarro. Como investigador de l'aragonés que se charró en la Val de l'Ebro no deixo d'estar en total desacuerdo con qui creyó la primera prebatina d'estandard aragonés, que no respondeba a la naturalidat, ni a la historia de la luenga, ni a la suya dignidat como luenga de cultura. Tampoco me fan goyo los que escriben en aragonés sin saber-ne prou y ni sisquiera dominar lo estandar mal feito de los anyos 1970 y 1980. Sobre tot detesto lo vicio de la [[xeada]]. Como tot neoparlant enantes teneba lo vicio ye yé, de desfer los hiatos con [[epentesi antihiatica en l'aragonés|epentesis antihiaticas]], agora treballo en biquipedia pa erradicar este vicio. Encara que totz femos errors bi n'ha de més importants y que indican descuido u desintrés. Por l'inte refirmo las decisions y planteyamiento de l'[[Academia de l'Aragonés]], que presentan criterios filolochicos. Desconoixco l'uso de las parolas rarizas d'orichen muito local y vulgarismos esbarraus propio de l'aragonés escrito de los neoparlants de Zaragoza u Uesca, no m'intresan que las parolas que se puedan documentar en amplas zonas de l'Alto Aragón y la Val de l'Ebro. Fer servir las parolas rarizas d'un solo lugar d'una val u comarca no ye guaire coderent pa qui quiere conoixer y recuperar l'uso presonal de la luenga de los antipasaus. No me fa goyo l'asociación que bi ha entre lo nacionalismo aragonés y lo idioma aragonés. Creigo que totas las ideyolochías habrían de respectar a una luenga minoritaria en camín de desapareixer, y que l'aragonés ye vehiclo de comunicación pa chent de qualsiquier ideyolochía. L'asociación entre politica y luenga no leva a l'aragonés t'atro camín que ta lo empobrimiento cultural por estar cada vegada més en mans de chent a qui no lis intresa de verdat la lingüistica y la cultura y lo que lis intresa ye l'uso politico de la luenga. Tampoco me fan goyo los movimientos politicos nacionalistas espanyols de dreita que son en contra de la defensa de luengas que no posan en periglo a la existencia de lo castellán. Soi de Sciencias, pero me fan goyo atras cosas. En biquipedia empleno vuidos tematicos, pa que no sigan vinclos en royo. He feito articlos d'historia y cheografía d'Europa Centro-Oriental, ([[Balcans]] sobre tot), [[Europa Oriental]] y [[Asia Central]]. Agora soi escribindo sobre temas scientificos, enantes no. Me fa goyo lo mundo de la diversidat y evolución de las luengas romances, y acá en biquipedia escribiré cosas de Historia de l'aragonés, la suya diversidat, los toponimos [[lista d'exotoponimos en aragonés]] y palabras que encara se sienten en la [[Val de l'Ebro]] y [[Sistema Iberico]] u se i han sentiu. L'aragonés que quiero conoixer millor ye l'aragonés de lo Semontano de Balbastro, Sobrarbe y Vals orientals que me sirve pa: * Contimparar con los repuis d'aragonés que quedan en lo Baixo Aragón * Estudear lo tema de la muga lingüística actual y pasada entre l'aragonés y lo catalán. Me fa galbana escribir u leyer cosas largas, asinas que escribiré cosetas curtas cuan me vienga la inspiración. Yera partidario de la grafía SLA, agora en soi de la nueva grafía. La mía labor principal en esta biquipedia ha estau toponimica, recuperar la traza como se deciba en aragonés medieval bells lugars y ciudatz que huei se dicen en castellán porque son luent d'on encara se mantién l'aragonés, (por exemplo [[Domás]], que suena como [[Benás]]). Esta labor ye quasi de tot feita, porque ya tenemos articlos de cuasi totz los municipios on se charró l'aragonés. Queda pendient encara ir fendo articlos de cheolochía, y trobar en bells casos la terminolochía tradicional. * '''[[Usuario:EBRO/Articlos por fer|Articlos por fer]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Quistions]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Parolas que fineixen en -e(y)a]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Parolas que s'han d'estudiar]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lexico de descripcions botanicas]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Articlos requiestos]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Articlos d'a lista d'os 1000 pa fer puyar]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lugars d'Aragón sin toponimo aragonés bien documentato]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lista de parabras en proceso d'erradicación]]''' == Teruel Existe en Biquipedia == Talment en atras biquipedias tiengan més articlos de tematica teruelana por tener més usuarios y los bots (en la panchitopedia se'n copioron beluns ¿con bot? dende la wikipedia italiana), pero ye en la wikipedia en aragonés on en proporción la provincia de Teruel tien més peso y més importancia, dica l'inte que los lugars de Uesca de fuera de lo Sobrarbe tienen articlos més curtos y con menos referencias aragonesas que los articlos sobre Teruel, y ye Teruel y Zaragoza son mencionaus en muitos textos medievals en latín y aragonés como ye natural por fer part de l'Aragonia Etnolingüistica, ixo sí, en l'[[aragonés de las comunidatz aragonesas]] u de la [[Estremadura Aragonesa]]. == Provincias feitas en Biquipedia == [[imachen:Provincias Espanya.svg|200px|thumb|left|Provincias con municipios completaus en biquipedia]] [[imachen:Departamentos Franzia.svg|200px|thumb|left|Departamentos completaus en biquipedia]] Dimpués de fer los monecipios d'Aragón y rechions d'arredol, agora los cabos de l'aria tractada en biquipedia son: * '''[[Usuario:EBRO/Cabos de l'aria biquipedica|Cabos de l'aria biquipedica]]''' == Reivindicando a figura d'Heredia == A diferencia d'atras luengas que desapareixerán en lo sieglo XXI, l'aragonés cuenta con una figura d'excepción que escribió (u encomandó que escribisen pa ell) sobre temas historicos y cheograficos. D'esta traza en a wikipedia aragonés tenemos una chicota referencia por lo menos en la terminolochía historica medieval y de l'antiguedat grecorromana. * '''[[Usuario:EBRO/Localización de textos heredians]]''' == Exotismos en aragonés == En biquipedia he preso la labor de transliterar las parabras arabes a l'aragonés, en especial escribir como '''[[ch]]''' lo que s'escribe en arabe con letra '''[[chim]]''', basando-me en la [[literatura alchamiada]], (on s'escribiba con '''[[chim]]''' a nuestra '''[[ch]]'''), y en los [[arabismo]]s y toponimos arabes presos por l'aragonés. He encomenzau qualques articlos como [[sichilmasa]], [[muchahid]], [[khadicha]] y [[kharichismo]] pa creyar-ne un precedent. Encara que no siga creyent en lo mito de las tres culturas, la presencia de las relichions chodiga y musulmana en la Val de l'Ebro en los tiempos medievals quan més se charraba l'aragonés ye intresant y una cosa que podemos fer ye rescatar una terminolochía ya desapareixida d'ixas relichions en aragonés, pa fer los articlos relativos a ixas relichions. * '''[[Usuario:EBRO/Onomastica chodigo-aragonesa]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Onomastica islamico-aragonesa]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Trasliteracions de parabras arabes con chim]]''' == Categorías pa competir con wikis vecinas == Desgraciadament atras wikis vecinas tienen més articlos en ciertas categorías territorials que se tractan en a wikipedia aragonesa. S'ha de fer una labor diaria y semanal d'ir examplando articlos (y creyar-ne de nuevos). En diferents categorías que s'irán enumerando. *'''[[:Categoría:Castiellos de Teruel]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Castiellos de Zaragoza]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Castiellos d'a Francha Oriental d'Aragón]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Ríos d'Aragón]]''' *'''[[:Categoría:Nobles d'Aragón]]''' *'''[[:Categoría:Espacios_naturals_d'Aragón]]''' Victoria esclafant q1klpi4jlr1rkw1zdzdzaynfc7m9qyp 1842357 1842356 2022-08-26T14:33:21Z 60.120.162.139 wikitext text/x-wiki {| style="float:right;width:250px;border:#120A8F solid 1px" |{{Usuario antitrasvasista}} |- | {{Usuario_corrector}} |- | {{Usuario_pronomes_sí}} |- | {{Usuario_antixeada}} |- | {{Usuario aragonés no ye yé}} |- | {{Usuario desambigación}} |- | {{Usuario cartografo}} |- | {{Usuario Biolochía}} |- | {{Usuario Cheolochía}} |- | {{Usuario conexenzas istoria}} |- | {{Usuario historia de los Balcans}} |- | {{Usuario herediano}} |- | {{Usuario no secesionismo lingüistico}} |- | {{Wikimedia CAT}} |- | <center>'''[[Wikipedia:Babel]]'''</center> |- | {{user es}} |- | {{user ca-4}} |- | {{user an-4}} |- | {{user ro-3}} |- | {{user en-3}} |- | {{user it-2}} |- | {{user fr-2}} |- | {{user oc-2}} |- | {{user la-1}} |- | {{user hr-1}} |} Hola soi EBRO, habitador de la [[Val de l'Ebro]], en especial en la suya part meya-baixa y meridional. Con orichens en lo [[Baixo Martín]] y [[Matarranya]], lo destín m'ha traito a Zaragoza. En atros tiempos yera visitador ocasional de lo [[Sistema Iberico]]: [[Provincia de Teruel|Teruel]] y [[Provincia de Castellón|Castellón]], quan encomencé en biquipedia escribiba sobre totas ixas zonas, d'astí que Teruel exista en Biquipedia. Conoixco por tradición familiar l'aragonés residual de lo [[Baixo Martín]] y los elementos lexicos y gramaticals comuns entre lo [[catalán occidental]] y l'aragonés d'astí que yo pueda fer de corrector de las [[Particlas pronomino-adverbials en l'aragonés|particlas pronomino-adverbials]], lo que los neoparlants de Zaragoza y Uesca no gosan fer servir bien. Tamién por conoixer los elementos comuns con lo catalán occidental puedo detectar las parolas que s'aplican mal en l'aragonés escrito de los neoparlants d'ixas ciudatz, parolas que ya descontextualizó qui creyó lo primer standard. Leigo totz los días textos escritos en la ''[[aragonés medieval|scripsa aragonesa]]'' medieval aragonesa, y a vegadas tamién en romanz navarro. Como investigador de l'aragonés que se charró en la Val de l'Ebro no deixo d'estar en total desacuerdo con qui creyó la primera prebatina d'estandard aragonés, que no respondeba a la naturalidat, ni a la historia de la luenga, ni a la suya dignidat como luenga de cultura. Tampoco me fan goyo los que escriben en aragonés sin saber-ne prou y ni sisquiera dominar lo estandar mal feito de los anyos 1970 y 1980. Sobre tot detesto lo vicio de la [[xeada]]. Como tot neoparlant enantes teneba lo vicio ye yé, de desfer los hiatos con [[epentesi antihiatica en l'aragonés|epentesis antihiaticas]], agora treballo en biquipedia pa erradicar este vicio. Encara que totz femos errors bi n'ha de més importants y que indican descuido u desintrés. Por l'inte refirmo las decisions y planteyamiento de l'[[Academia de l'Aragonés]], que presentan criterios filolochicos. Desconoixco l'uso de las parolas rarizas d'orichen muito local y vulgarismos esbarraus propio de l'aragonés escrito de los neoparlants de Zaragoza u Uesca, no m'intresan que las parolas que se puedan documentar en amplas zonas de l'Alto Aragón y la Val de l'Ebro. Fer servir las parolas rarizas d'un solo lugar d'una val u comarca no ye guaire coderent pa qui quiere conoixer y recuperar l'uso presonal de la luenga de los antipasaus. No me fa goyo l'asociación que bi ha entre lo nacionalismo aragonés y lo idioma aragonés. Creigo que totas las ideyolochías habrían de respectar a una luenga minoritaria en camín de desapareixer, y que l'aragonés ye vehiclo de comunicación pa chent de qualsiquier ideyolochía. L'asociación entre politica y luenga no leva a l'aragonés t'atro camín que ta lo empobrimiento cultural por estar cada vegada més en mans de chent a qui no lis intresa de verdat la lingüistica y la cultura y lo que lis intresa ye l'uso politico de la luenga. Tampoco me fan goyo los movimientos politicos nacionalistas espanyols de dreita que son en contra de la defensa de luengas que no posan en periglo a la existencia de lo castellán. Soi de Sciencias, pero me fan goyo atras cosas. En biquipedia empleno vuidos tematicos, pa que no sigan vinclos en royo. He feito articlos d'historia y cheografía d'Europa Centro-Oriental, ([[Balcans]] sobre tot), [[Europa Oriental]] y [[Asia Central]]. Agora soi escribindo sobre temas scientificos, enantes no. Me fa goyo lo mundo de la diversidat y evolución de las luengas romances, y acá en biquipedia escribiré cosas de Historia de l'aragonés, la suya diversidat, los toponimos [[lista d'exotoponimos en aragonés]] y palabras que encara se sienten en la [[Val de l'Ebro]] y [[Sistema Iberico]] u se i han sentiu. L'aragonés que quiero conoixer millor ye l'aragonés de lo Semontano de Balbastro, Sobrarbe y Vals orientals que me sirve pa: * Contimparar con los repuis d'aragonés que quedan en lo Baixo Aragón * Estudear lo tema de la muga lingüística actual y pasada entre l'aragonés y lo catalán. Me fa galbana escribir u leyer cosas largas, asinas que escribiré cosetas curtas cuan me vienga la inspiración. Yera partidario de la grafía SLA, agora en soi de la nueva grafía. La mía labor principal en esta biquipedia ha estau toponimica, recuperar la traza como se deciba en aragonés medieval bells lugars y ciudatz que huei se dicen en castellán porque son luent d'on encara se mantién l'aragonés, (por exemplo [[Domás]], que suena como [[Benás]]). Esta labor ye quasi de tot feita, porque ya tenemos articlos de cuasi totz los municipios on se charró l'aragonés. Queda pendient encara ir fendo articlos de cheolochía, y trobar en bells casos la terminolochía tradicional. * '''[[Usuario:EBRO/Articlos por fer|Articlos por fer]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Quistions]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Parolas que fineixen en -e(y)a]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Parolas que s'han d'estudiar]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lexico de descripcions botanicas]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Articlos requiestos]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Articlos d'a lista d'os 1000 pa fer puyar]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lugars d'Aragón sin toponimo aragonés bien documentato]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lista de parabras en proceso d'erradicación]]''' Delivera the most relevant and reliable information available Every day, fifteen percent of searches are ones we haven't seen before, so we use automated systems to get you the most relevant and reliable information we can find. To help you find what you're looking for, these systems consider many factors, including the words in your query, the content of pages, the expertise of sources, and your language and location. To measure whether people continue to find our results relevant and reliable, we have a rigorous process that involves extensive testing and the use of quality raters who ensure our automated systems produce great results as a human would expect. Learn more == Teruel Existe en Biquipedia == Talment en atras biquipedias tiengan més articlos de tematica teruelana por tener més usuarios y los bots (en la panchitopedia se'n copioron beluns ¿con bot? dende la wikipedia italiana), pero ye en la wikipedia en aragonés on en proporción la provincia de Teruel tien més peso y més importancia, dica l'inte que los lugars de Uesca de fuera de lo Sobrarbe tienen articlos més curtos y con menos referencias aragonesas que los articlos sobre Teruel, y ye Teruel y Zaragoza son mencionaus en muitos textos medievals en latín y aragonés como ye natural por fer part de l'Aragonia Etnolingüistica, ixo sí, en l'[[aragonés de las comunidatz aragonesas]] u de la [[Estremadura Aragonesa]]. == Provincias feitas en Biquipedia == [[imachen:Provincias Espanya.svg|200px|thumb|left|Provincias con municipios completaus en biquipedia]] [[imachen:Departamentos Franzia.svg|200px|thumb|left|Departamentos completaus en biquipedia]] Dimpués de fer los monecipios d'Aragón y rechions d'arredol, agora los cabos de l'aria tractada en biquipedia son: * '''[[Usuario:EBRO/Cabos de l'aria biquipedica|Cabos de l'aria biquipedica]]''' == Reivindicando a figura d'Heredia == A diferencia d'atras luengas que desapareixerán en lo sieglo XXI, l'aragonés cuenta con una figura d'excepción que escribió (u encomandó que escribisen pa ell) sobre temas historicos y cheograficos. D'esta traza en a wikipedia aragonés tenemos una chicota referencia por lo menos en la terminolochía historica medieval y de l'antiguedat grecorromana. * '''[[Usuario:EBRO/Localización de textos heredians]]''' == Exotismos en aragonés == En biquipedia he preso la labor de transliterar las parabras arabes a l'aragonés, en especial escribir como '''[[ch]]''' lo que s'escribe en arabe con letra '''[[chim]]''', basando-me en la [[literatura alchamiada]], (on s'escribiba con '''[[chim]]''' a nuestra '''[[ch]]'''), y en los [[arabismo]]s y toponimos arabes presos por l'aragonés. He encomenzau qualques articlos como [[sichilmasa]], [[muchahid]], [[khadicha]] y [[kharichismo]] pa creyar-ne un precedent. Encara que no siga creyent en lo mito de las tres culturas, la presencia de las relichions chodiga y musulmana en la Val de l'Ebro en los tiempos medievals quan més se charraba l'aragonés ye intresant y una cosa que podemos fer ye rescatar una terminolochía ya desapareixida d'ixas relichions en aragonés, pa fer los articlos relativos a ixas relichions. * '''[[Usuario:EBRO/Onomastica chodigo-aragonesa]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Onomastica islamico-aragonesa]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Trasliteracions de parabras arabes con chim]]''' == Categorías pa competir con wikis vecinas == Desgraciadament atras wikis vecinas tienen més articlos en ciertas categorías territorials que se tractan en a wikipedia aragonesa. S'ha de fer una labor diaria y semanal d'ir examplando articlos (y creyar-ne de nuevos). En diferents categorías que s'irán enumerando. *'''[[:Categoría:Castiellos de Teruel]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Castiellos de Zaragoza]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Castiellos d'a Francha Oriental d'Aragón]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Ríos d'Aragón]]''' *'''[[:Categoría:Nobles d'Aragón]]''' *'''[[:Categoría:Espacios_naturals_d'Aragón]]''' Victoria esclafant 40ibgfjva46myi505j9nlr0mnyuwhds 1842358 1842357 2022-08-26T14:33:26Z Praxidicae 47918 S'han revertito as edicions de [[Special:Contributions/60.120.162.139|60.120.162.139]] ([[User talk:60.120.162.139|Descusión]]); tornando t'a zaguera versión editada por [[User:Praxidicae|Praxidicae]] wikitext text/x-wiki {| style="float:right;width:250px;border:#120A8F solid 1px" |{{Usuario antitrasvasista}} |- | {{Usuario_corrector}} |- | {{Usuario_pronomes_sí}} |- | {{Usuario_antixeada}} |- | {{Usuario aragonés no ye yé}} |- | {{Usuario desambigación}} |- | {{Usuario cartografo}} |- | {{Usuario Biolochía}} |- | {{Usuario Cheolochía}} |- | {{Usuario conexenzas istoria}} |- | {{Usuario historia de los Balcans}} |- | {{Usuario herediano}} |- | {{Usuario no secesionismo lingüistico}} |- | {{Wikimedia CAT}} |- | <center>'''[[Wikipedia:Babel]]'''</center> |- | {{user es}} |- | {{user ca-4}} |- | {{user an-4}} |- | {{user ro-3}} |- | {{user en-3}} |- | {{user it-2}} |- | {{user fr-2}} |- | {{user oc-2}} |- | {{user la-1}} |- | {{user hr-1}} |} Hola soi EBRO, habitador de la [[Val de l'Ebro]], en especial en la suya part meya-baixa y meridional. Con orichens en lo [[Baixo Martín]] y [[Matarranya]], lo destín m'ha traito a Zaragoza. En atros tiempos yera visitador ocasional de lo [[Sistema Iberico]]: [[Provincia de Teruel|Teruel]] y [[Provincia de Castellón|Castellón]], quan encomencé en biquipedia escribiba sobre totas ixas zonas, d'astí que Teruel exista en Biquipedia. Conoixco por tradición familiar l'aragonés residual de lo [[Baixo Martín]] y los elementos lexicos y gramaticals comuns entre lo [[catalán occidental]] y l'aragonés d'astí que yo pueda fer de corrector de las [[Particlas pronomino-adverbials en l'aragonés|particlas pronomino-adverbials]], lo que los neoparlants de Zaragoza y Uesca no gosan fer servir bien. Tamién por conoixer los elementos comuns con lo catalán occidental puedo detectar las parolas que s'aplican mal en l'aragonés escrito de los neoparlants d'ixas ciudatz, parolas que ya descontextualizó qui creyó lo primer standard. Leigo totz los días textos escritos en la ''[[aragonés medieval|scripsa aragonesa]]'' medieval aragonesa, y a vegadas tamién en romanz navarro. Como investigador de l'aragonés que se charró en la Val de l'Ebro no deixo d'estar en total desacuerdo con qui creyó la primera prebatina d'estandard aragonés, que no respondeba a la naturalidat, ni a la historia de la luenga, ni a la suya dignidat como luenga de cultura. Tampoco me fan goyo los que escriben en aragonés sin saber-ne prou y ni sisquiera dominar lo estandar mal feito de los anyos 1970 y 1980. Sobre tot detesto lo vicio de la [[xeada]]. Como tot neoparlant enantes teneba lo vicio ye yé, de desfer los hiatos con [[epentesi antihiatica en l'aragonés|epentesis antihiaticas]], agora treballo en biquipedia pa erradicar este vicio. Encara que totz femos errors bi n'ha de més importants y que indican descuido u desintrés. Por l'inte refirmo las decisions y planteyamiento de l'[[Academia de l'Aragonés]], que presentan criterios filolochicos. Desconoixco l'uso de las parolas rarizas d'orichen muito local y vulgarismos esbarraus propio de l'aragonés escrito de los neoparlants de Zaragoza u Uesca, no m'intresan que las parolas que se puedan documentar en amplas zonas de l'Alto Aragón y la Val de l'Ebro. Fer servir las parolas rarizas d'un solo lugar d'una val u comarca no ye guaire coderent pa qui quiere conoixer y recuperar l'uso presonal de la luenga de los antipasaus. No me fa goyo l'asociación que bi ha entre lo nacionalismo aragonés y lo idioma aragonés. Creigo que totas las ideyolochías habrían de respectar a una luenga minoritaria en camín de desapareixer, y que l'aragonés ye vehiclo de comunicación pa chent de qualsiquier ideyolochía. L'asociación entre politica y luenga no leva a l'aragonés t'atro camín que ta lo empobrimiento cultural por estar cada vegada més en mans de chent a qui no lis intresa de verdat la lingüistica y la cultura y lo que lis intresa ye l'uso politico de la luenga. Tampoco me fan goyo los movimientos politicos nacionalistas espanyols de dreita que son en contra de la defensa de luengas que no posan en periglo a la existencia de lo castellán. Soi de Sciencias, pero me fan goyo atras cosas. En biquipedia empleno vuidos tematicos, pa que no sigan vinclos en royo. He feito articlos d'historia y cheografía d'Europa Centro-Oriental, ([[Balcans]] sobre tot), [[Europa Oriental]] y [[Asia Central]]. Agora soi escribindo sobre temas scientificos, enantes no. Me fa goyo lo mundo de la diversidat y evolución de las luengas romances, y acá en biquipedia escribiré cosas de Historia de l'aragonés, la suya diversidat, los toponimos [[lista d'exotoponimos en aragonés]] y palabras que encara se sienten en la [[Val de l'Ebro]] y [[Sistema Iberico]] u se i han sentiu. L'aragonés que quiero conoixer millor ye l'aragonés de lo Semontano de Balbastro, Sobrarbe y Vals orientals que me sirve pa: * Contimparar con los repuis d'aragonés que quedan en lo Baixo Aragón * Estudear lo tema de la muga lingüística actual y pasada entre l'aragonés y lo catalán. Me fa galbana escribir u leyer cosas largas, asinas que escribiré cosetas curtas cuan me vienga la inspiración. Yera partidario de la grafía SLA, agora en soi de la nueva grafía. La mía labor principal en esta biquipedia ha estau toponimica, recuperar la traza como se deciba en aragonés medieval bells lugars y ciudatz que huei se dicen en castellán porque son luent d'on encara se mantién l'aragonés, (por exemplo [[Domás]], que suena como [[Benás]]). Esta labor ye quasi de tot feita, porque ya tenemos articlos de cuasi totz los municipios on se charró l'aragonés. Queda pendient encara ir fendo articlos de cheolochía, y trobar en bells casos la terminolochía tradicional. * '''[[Usuario:EBRO/Articlos por fer|Articlos por fer]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Quistions]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Parolas que fineixen en -e(y)a]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Parolas que s'han d'estudiar]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lexico de descripcions botanicas]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Articlos requiestos]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Articlos d'a lista d'os 1000 pa fer puyar]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lugars d'Aragón sin toponimo aragonés bien documentato]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Lista de parabras en proceso d'erradicación]]''' == Teruel Existe en Biquipedia == Talment en atras biquipedias tiengan més articlos de tematica teruelana por tener més usuarios y los bots (en la panchitopedia se'n copioron beluns ¿con bot? dende la wikipedia italiana), pero ye en la wikipedia en aragonés on en proporción la provincia de Teruel tien més peso y més importancia, dica l'inte que los lugars de Uesca de fuera de lo Sobrarbe tienen articlos més curtos y con menos referencias aragonesas que los articlos sobre Teruel, y ye Teruel y Zaragoza son mencionaus en muitos textos medievals en latín y aragonés como ye natural por fer part de l'Aragonia Etnolingüistica, ixo sí, en l'[[aragonés de las comunidatz aragonesas]] u de la [[Estremadura Aragonesa]]. == Provincias feitas en Biquipedia == [[imachen:Provincias Espanya.svg|200px|thumb|left|Provincias con municipios completaus en biquipedia]] [[imachen:Departamentos Franzia.svg|200px|thumb|left|Departamentos completaus en biquipedia]] Dimpués de fer los monecipios d'Aragón y rechions d'arredol, agora los cabos de l'aria tractada en biquipedia son: * '''[[Usuario:EBRO/Cabos de l'aria biquipedica|Cabos de l'aria biquipedica]]''' == Reivindicando a figura d'Heredia == A diferencia d'atras luengas que desapareixerán en lo sieglo XXI, l'aragonés cuenta con una figura d'excepción que escribió (u encomandó que escribisen pa ell) sobre temas historicos y cheograficos. D'esta traza en a wikipedia aragonés tenemos una chicota referencia por lo menos en la terminolochía historica medieval y de l'antiguedat grecorromana. * '''[[Usuario:EBRO/Localización de textos heredians]]''' == Exotismos en aragonés == En biquipedia he preso la labor de transliterar las parabras arabes a l'aragonés, en especial escribir como '''[[ch]]''' lo que s'escribe en arabe con letra '''[[chim]]''', basando-me en la [[literatura alchamiada]], (on s'escribiba con '''[[chim]]''' a nuestra '''[[ch]]'''), y en los [[arabismo]]s y toponimos arabes presos por l'aragonés. He encomenzau qualques articlos como [[sichilmasa]], [[muchahid]], [[khadicha]] y [[kharichismo]] pa creyar-ne un precedent. Encara que no siga creyent en lo mito de las tres culturas, la presencia de las relichions chodiga y musulmana en la Val de l'Ebro en los tiempos medievals quan més se charraba l'aragonés ye intresant y una cosa que podemos fer ye rescatar una terminolochía ya desapareixida d'ixas relichions en aragonés, pa fer los articlos relativos a ixas relichions. * '''[[Usuario:EBRO/Onomastica chodigo-aragonesa]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Onomastica islamico-aragonesa]]''' * '''[[Usuario:EBRO/Trasliteracions de parabras arabes con chim]]''' == Categorías pa competir con wikis vecinas == Desgraciadament atras wikis vecinas tienen més articlos en ciertas categorías territorials que se tractan en a wikipedia aragonesa. S'ha de fer una labor diaria y semanal d'ir examplando articlos (y creyar-ne de nuevos). En diferents categorías que s'irán enumerando. *'''[[:Categoría:Castiellos de Teruel]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Castiellos de Zaragoza]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Castiellos d'a Francha Oriental d'Aragón]]''' Victoria en numero *'''[[:Categoría:Ríos d'Aragón]]''' *'''[[:Categoría:Nobles d'Aragón]]''' *'''[[:Categoría:Espacios_naturals_d'Aragón]]''' Victoria esclafant q1klpi4jlr1rkw1zdzdzaynfc7m9qyp Alcoroches 0 26218 1842360 1773490 2022-08-26T19:58:12Z 37.252.178.148 /* Fiestas patronals */Estaba mal el dato wikitext text/x-wiki {{Ficha de localidat d'Espanya |nombre = Alcoroches |de = d' |bandera = |escudo = |escudo_grandaria = |imachen = |comunidat = Castiella-La Mancha |provincia = Guadalachara |comarca = Senyoría de Molina-Alto Tajo |cp = 19310 |superficie = 31,39 |altaria = 1.409 |distancia = 150 |ta = Guadalachara | cod_provincia = 19 | cod_municipio = 013 |población = |calendata = |ríos = |web = |situación = [[Imachen:Alcoroches Guadalajara - Mapa municipal.svg|300px|Situación d'Alcoroches en a provincia de Guadalachara]] }} '''Alcoroches''' ye un [[municipio]] d'a [[provincias d'Espanya|provincia]] de [[provincia de Guadalachara|Guadalachara]], [[Comarcas de Castiella-La Mancha|comarca]] d'a [[Senyoría de Molina-Alto Tajo]] y [[partito chudicial]] de [[Molina d'Aragón]], en a [[comunidat autonoma]] de [[Castiella-La Mancha]], [[Espanya]]. A suya [[Población humana|población]] ye de 159 habitants ([[2013]]), en una [[superficie]] de 31,39 [[km²]] y una [[densidat de población]] de 4,49 hab/km². == Cheografía == Alcoroches ye situau entre as [[Penyas d'el Diablo]] a lo norte y a [[sierra d'el Nevero]] a lo sud, a 1.409 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o [[libel d'a mar]], a una [[distancia]] de 150 [[km]] de [[Guadalachara]], a [[Capital (politica)|capital]] d'a suya provincia. == Administración == === Alcaldes === {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Lista d'alcaldes ! style="background:#efefef;" | Lechislatura ! style="background:#efefef;" | Nombre ! style="background:#efefef;" | [[Partito politico]] |- | align="center"|[[1979]]–[[1983]] | Celestino López UCD | |- | align="center"|[[1983]]–[[1987]] | | Rafael Benito (PSOE) |- | align="center"|[[1987]]–[[1991]] | | |- | align="center"|[[1991]]–[[1995]] | | |- | align="center"|[[1995]]–[[1999]] | | Jesús Martínez (PSOE) |- | align="center"|[[1999]]–[[2003]] | | |- | align="center"|[[2003]]–[[2007]] | | |- | align="center"|[[2007]]–[[2011]] | José Antonio Herranz Herranz | [[Partido Socialista Obrero Español]] |} == Molimentos == *Ilesia parroquial d'o [[sieglo XIX]]. == Fiestas patronals == *[[21 d'agosto|14]]-[[24 d'agosto]], [[Sant Timoteu]]. == Vinclos externos == *{{es}} [http://www.dguadalajara.es/municipios/alcoroches.htm Alcoroches en a pachina web d'a Deputación Provincial de Guadalachara]. {{Municipios d'a Senyoría de Molina-Alto Tajo}} [[Categoría:Localidatz d'a provincia de Guadalachara]] agibhm3nog2w3utyyj8o8yjtax51zoe Corazón 0 30238 1842361 1786995 2022-08-26T22:27:39Z Yerachmiel C 60355 wikitext text/x-wiki {{Articlo 1000|+10}} :''Iste articlo ye sobre un '''organo d'os animals'''. Ta la montanya d'os Andes en Ecuador se veiga [[Corazón (montanya)|Corazón]].'' [[Imachen:Herz-Heart.jpg|thumbnail|O corazón (ilustración d'Hugo Heikenwaelder).]] O '''corazón''' (d'o [[latín]] ''cor, cordis'')<ref>{{es}} [[Francho Nagore Laín]]: ''Vocabulario de la Crónica de San Juan de la Peña (versión aragonesa, s. XIV)'', [[Universidat de Zaragoza]], [[2021]], ISBN 978-84-1340-315-1, p.147</ref> ye l'[[organo (biolochía)|organo]] prencipal d'o [[aparato circulatorio|sistema cardiovascular]] en os [[vertebrata|animals vertebraus]]. Ye un [[musclo]] estriau, bofo y de forma [[cono|conica]], que ye situau en o güeco d'o [[torax]], y funciona como una [[pompa]] aspirant y impelent, que aspira dende as [[auricla]]s a [[sangre]] que cercula por as [[bena]]s, y la empenta dende os [[ventriclo]]s enta as [[arteria]]s que la menan por tot o cuerpo. Entre as auriclas y os ventriclos y entre os ventriclos y as arterias se troba valvulas que fan que a endrecera d'a cerculación siga a correcta. Tamién se diz corazon a organos similars existents en [[annelido]]s, [[molusco]]s y [[artropodo]]s. En os vertebraus, o corazón ye composau de [[musclo]] [[musclo cardiaco|cardiaco]], una mena de [[musclo involuntario]] (ye decir, un musclo que no puet estar controlau por o celebro). Iste teixiu nomás se troba adintro d'iste [[organo]]. O corazón [[hombre|humán]] ye un poquet mas gran que o punyo, y en o caso d'os [[muixón|muixons]] y [[mamifero]]s, se troba dividiu en quatre cavidatz: as dos d'alto, ditas auriclas, y as dos de baixo, ditas ventriclos. O corazón fa mover-se a sangre con movimientos de [[sistole]] (contracción d'o teixiu muscular) y [[diastole]] (relaxación d'o teixiu muscular). O corazón humán traquía a bells 72 traquius por menuto, o que fa alto u baixo 2500 millons de vegadas durant una vida de 66 anyos. L'adchectivo ''cardiaco'' fa referencia a o corazón y promana d'o [[idioma griego|griego]] καρδια, que significa ''corazón''. == Anatomía d'o corazón == === Estructura d'o corazón en animals === A estructura d'o corazón cambea entre as diferents brancas d'o [[reino animal]]. Por eixemplo, os [[cefalopodo]]s tienen dos [[corazon branquial|corazons branquials]] y un "corazón sistemico". Os [[peix]]es tienen un corazón con dos cambras que pompeya a sangre enta as [[branquia]]s y dende astí ista va enta a resta d'o cuerpo. En os [[anfibio]]s y a mayor parte d'os [[reptil]]s, se i troba un [[sistema cerculatorio doble]], pero no siempre o corazón ye trestallau en dos pompas deseparadas. Os anfibios tienen un corazón con tres cambras. As [[au]]s y [[mamifero|mamifers]] amuestran una separación completa d'o corazón en dos pompas, fendo un total de quatro [[cambra]]s; manimenos se piensa que as quatro cambras d'o corazón d'os muixons evolucionoron de traza independient d'as d'os mamifers. === Estructura d'o corazón humán === [[Imachen:Apikal4D.gif|thumbnail|Animación d'una imachen por ultrasons d'o corazón]] O corazón ye un organo muscular bofo con a función de pompiar a sangre a traviés d'os vasos sanguinios de l'organismo. En o cuerpo humán, o corazón se troba de normal en o meyo d'o [[tórax]], en una cavidat conoixida como [[mediastino]], con a suya parte mas gran en a metat d'a cucha (encara que en bellas presonas se troba en a dreita), debaixo d'a [[espineta]]. Se gosa pensar que o corazón ye en o costau d'a cucha porque o ventriclo cucho ye mas gran y mas fortal que o ventriculo dreito (porque ha de pompiar a sangre enta todas as partes d'o cuerpo). Por ixo tamién o [[polmón]] cucho ye mas chicot que o dreito, porque o [[hemitórax]] cucho tiene una parte mas gran ocupada por o corazón. [[Imachen:Humhrt2.jpg|thumbnail|200px|cucha|Corazón humán extrayiu d'un hombre de 64 anyos.]] O corazón ye embolicau por una binza recia clamada [[pericardio]] u saco pericardico y ye rodiau por os [[liviano]]s u [[polmón]]s. O pericardio ye un saco u bolsa que acubilla o corazón y tien dos capas (una capa exterior ''fibrosa'' u ''pericardio fibroso'', feito de [[teixiu conchuntivo denso]] y [[teixiu conchuntivo fibroso|fibroso]], y una capa interior ''serosa'' u ''pericardio seroso''). A capa serosa tien una estructura de doble telilla y chumía o liquido pericardico que lubrica y aisla a superficie d'o corazón, y asinas achiqueixe a frición mecanica que sufre mientres as contraccions. As capas fibrosas externas lo protechen y deseparan.<ref>{{cite book | last = Maton | first = Anthea | authorlink = | coauthors = Jean Hopkins, Charles William McLaughlin, Susan Johnson, Maryanna Quon Warner, David LaHart, Jill D. Wright | title = Human Biology and Health | publisher = Prentice Hall | date = 1993 | location = Englewood Cliffs, New Jersey | pages = | url = | doi = | id = | isbn = 0-13-981176-1 | oclc = 32308337}}</ref> L'''apex'' ye a punta inferior d'o corazón (que apunta enta abaixo y ent'a cucha). Se sitúa en o cinqueno espacio intercostal en a linia meya d'a [[clavilla]] cucha. En os adultos normals, a masa d'o corazón ye de bells 250-350 [[gramo|g]], pero bells corazons que padeixen hipertrofia pueden arribar a pesar 1000 g. O corazón humán tiene 4 cambras, as dos superiors u ''auriclas'' y as dos inferiors u ''ventriclos''. [[Imachen:Human heart with coronary arteries new.png|thumbnail|dreita|Corazón humán con as arterias coronarias.]] ==== Cavidatz cardiacas ==== [[Image:Heart numlabels.svg|thumb|250px|Vista frontal d'un corazón humán. As flechas blancas endican o fluxo normal d'a sangre.<br /> '''Partes'''<br /> 1.-Auricla dreita<br /> 2.-Auricla cucha<br /> 3.-Vena caba superior <br /> 4.-Arteria Aorta <br /> 5.-Arteria polmonar <br /> 6.-Vena polmonar <br /> 7.-Valvula mitral <br /> 8.-Valvula aórtica o Bicúspide<br /> 9.-Ventriclo cucho<br /> 10.-Ventriclo dreito <br /> 11.-Vena caba inferior <br /> 12.-Valvula tricuspide <br /> 13.-Valvula polmonar<br /> '''Miocardio''' (en color rosa)<br /> →Epicardio (capa exterior)<br /> →Endocardio (capa interior)]] O corazón se trestalla en quatro cavidatz, dos superiors u '''[[auricla]]s''' (u atrios) y dos inferiors u '''[[ventriclo]]s'''. As auriclas recullen a sangre d’o sistema venosos, la pasan enta os ventriclos y dende astí surten t'a cerculación arterial. L'[[auricla dreita]] y o [[ventriclo dreito]] forman o que clasicament se clama o '''corazón dreito'''. Reculle a sangre que promana de tot o cuerpo, que plega en l'auricla dreita a traviés d'as venas cavas [[vena cava superior|superior]] y [[vena cava inferior|inferior]]. Ista sangre, baixa en [[oxicheno]], se leva ta o ventriclo dreito, y dende allí se nimvia t'a [[cerculación polmonar]] por l'[[arteria polmonar]]. Dau que a resistencia d'a cerculación polmonar ye menor que a sistemica, a fuerza que o ventriclo dreito ha de fer ye menor que a d'o ventriclo cucho, y por ista razón a suya grandaria ye prou menor que a d'o ventriclo cucho. L'[[auricla cucha]] y o [[ventriclo cucho]] forman o clamau '''corazón cucho'''. Reculle a sangre d'a [[cerculación polmonar]], que plega a traviés d'as quatre [[venas polmonars]] en a parte superior de l'auricla cucha. Ista sangre ye oxichenada y promana d'os [[liviano]]s. O ventriclo cucho la ninvia por l'[[arteria aorta]] ta distribuir-la por tot l'organismo. O teixiu que desepara o corazón dreito d'o cucho se diz [[septo]] u tabique. Funcionalment, se trestalla en dos partes no deseparadas: a superior u ''tabique interauricular'', y a inferior u [[tabique internentricular]]. Iste zaguero ye especialment important, ya que por ell discurre o [[Faixo de His]], que mena l'[[impulso electrico]] t'as partes mas baixas d'o corazón. ==== Valvulas cardiacas ==== As [[valvulas cardiacas]] son as estructuras que deseparan unas cavidatz datras, privando que bi haiga un refluxo retrogado. Se troban arredol d'os “foraus atriventriculars” u (auriclo-ventriculars) y entre os ventriclos y as arterias de salida. Son as siguients * La '''[[valvula tricuspide]]''', que desepara la l'auricla dreita del ventriclo dreito. * La '''[[valvula polmonar]]''', que desepara o ventriclo dreito de larteria polmonar. * La '''[[valvula mitral]]''', que desepara l'auricla cucha d'o ventriclo cucho. * La '''[[valvula aortica]]''', que desepara o ventriclo cucho de l’arteria aorta. === Histolochía d'o corazón === O corazón tiene tres menas de musclo cardiaco: * Musclo auricular. * Musclo ventricular. * Fibras musculars d'o sistema d'excitación y conducción electrica. Os dos primers son musclos que a suya misión ye de contrayer-se quan plega en ells l'impulso electrico. A finalidat d'o sistema d'excitación y conducción electrica ye de producir os impulsos electricos periodicos y conducir-los por as diferents partes d'o corazón seguntes una seqüencia temporal adequada. Podemos distinguir-ie as fibras musculars excitadoras (que producen os impulsos electricos) y as fibras musculars especializadas en a conducción d'os mesmos. D'adintro ta difuera o corazón presienta as siguients capas de teixius: * O '''[[endocardio]]''', una binza serosa d'[[endotelio]] y teixiu conectivo de cubrimiento interno. Ista capa ye a que dentra en contacto con a sangre. Incluye fibras elasticas y de [[colacheno]], vasos sanguinios y fibras musculars especializadas. En a suya estructura tamién se troba traveculas carnosas, que li dan resistencia mecanica debant d'a contracción. * O '''[[miocardio]]''', que ye propiament o musclo cardiaco; con a suya contración, premite d'empentar a sangre por o cuerpo. En ista capa tamién trobamos teixiu conectivo, [[capilar]]s, capilars linfaticos y [[fibra niervosa|fibras niervosas]]. * L''''[[epicardio]]''' ye una capa fina serosa mesotelial que embolica o corazón y contiene capilars y fibras niervosas. Ista capa se considera que fa parte [[pericardio]] seroso. == Funcionamiento == En os mamiferos, a función d'o costau dreito d'o corazón ye de replegar en l'auricla dreita a sangre desoxichenada que plega d'o cuerpo, fer-la pasar ta o ventriclo dreito pasando por a [[valvula tricuspide]], y dende allí, fendo-la salir por a valvula polmonar semilunar, empentar-la por l'arteria polmonar enta enta os [[liviano]]s ([[cerculación polmonar]]). En os livianos a sangre deixa o [[dioxido de carbonio]], y lo escambia por [[oxicheno]] por un proceso pasivo de [[difusión]]. O costau cucho replega en l'auricula cucha a sangre oxichenada que plega dende os polmons por a [[vena polmonar]]. Dende l'auricula cucha, a sangre se fa pasar por o ''valvula mitral'' enta o ventriclo cucho que la fa salir por a valvula aortica semilunar, empentando-la enta o cuerpo a traviés de l'[[arteria aorta]]. L'aorta fa forcachas que fa que a sangre se divida entre as arterias prencipals que furnen todas as partes d'o cuerpo. Dende as arterias, a sangre viachea enta as arteriolas y dende astí enta os capilars que levan a sangre t'as celulas. A sangre relativament desoxichenada torna alavez por as venulas que desembocan en as venas, y ístas en as [[vena cava|venas cavas]] [[vena cava inferior|inferior]] y [[vena cava superior|superior]], que plegan enta l'auricla dreita an que tot o proceso se torna a repetir. == Fisiolochía d'o musclo cardiaco == === Ciclo cardiaco === Con cada traquiu d'o corazón ye asociada una seqüencia d'eventos que en chunto fan o ciclo cardiaco. Se consideran tres etapas: [[sistole (corazón)|sistole]] auricular, sistole ventricular y [[diastole]]. O ciclo cardiaco fa que o corazón alterne entre as fases de contracción y relaxación, bellas 75 vegadas por [[menuto]]. Ye dicir, o [[ciclo cardiaco]] dura bells 0,8 [[segundo]]s. [[Imachen:Heart systole.png|dreita|marco|Sístole]][[Imachen:Heart diastole.svg|dreita|marco|Diástole]] * Mientres a '''sistole auricular''', as auriclas se contrayen y empentan a [[sangre]] enta os [[ventriclo]]s. Malas que a sangre ha saliu d'as auriclas, as [[valvula de corazón|valvulas atrioventriculars]] entre as auriclas y os ventriclos se zarran. Isto fa que o refluixo de sangre no pueda tornar ent'as auriclas. O son familiar d'o traquiu d'o corazón se produz quan se zarras istas valvulas. A durada ye de bells 0,1 s. * A '''sistole ventricular''' consiste en a contracción d'os ventriclos, que asinas fan fuenra a sangre enta l'[[aparato cerculatorio]]. Malas que a sangre ye forachitada, se zarran as dos valvulas sigmoideas, a [[valvula pulmonar]] en a dreita y a [[valvula aortica]] en a cucha. A durada d'ista fase ye de bells 0,3 s. * En zaguerías, a '''diastole''' ye a relaxación de todas as partes d'o corazón ta permitir que i plegue nueva sangre. A durada d'ista fase ye de bells 0,4 s. En o ciclo cardiaco se gosan escuitar dos rudios: * Primer rudio cardiaco: quan se zarran as valvulas tricuspide y mitral. * Segundo rudio cardiaco: quan se zarran as valvulas sigmoideas (valvula pulmonars y aortica). Os dos rudios s'ascuitan quan as valvulas se zarran de sopetón, pero no son as valvulas as que fan o rudio, si que a reverberación d'a sangre adchacent y a vibración d'as paretz d'o corazón y vasos amanaus. A propagación d'ista vivración da como resultau a capacidat ta auscultar ditos rudios. Tot iste ciclo se repite entre 70 y 80 vegadas cada menuto. A expulsión ritmica d'a [[sangre]] fa que pueda notar o [[pulso]] en as [[arteria]]s [[arteria radial|radials]], [[arteria carotida|carotidas]], [[arteria femoral|femorals]], ecetra. === Sistema de conducción electrica === O ciclo cardiaco denantes descrito ye controlau por l'actividat electrica d'as celulas d'o miocardio que son conectadas fendo parte d'o sistema de conducción electrica cardiaco. Iste sistema permite que l'impulso electrico se propague ordenadament por tot o corazón, desencadenando a respuesta mecanica d'as celulas y creyando-se asinas o ciclo cardiaco. Electricament, cada ciclo cardiaco tiene dos fases: l'activación u despolarización, por a que l'impulso electrico plega en as celulas d'o miocardio (miocitos), producindo un cambeo en o potencial de membrana d'as celulas y fendo que istas se contraigan, y a recuperación u repolarización, que se produz quan os [[miocito]]s tornan gradualment ta o suyo estau electrico de reposo. Quan una celula se despolariza, o cambeo en o potencial de membrana fa que as celulas vecinas tamién se despolaricen, conducindo asinas l'impulso electrico. Os ciclos cardiacos escomienzan en un conchunto de celulas especializadas que tienen l'habilidat de despolarizar-sen (activar-sen) espontaniament, chenerando asinas un impulso electrico. Istas celulas se conoixen en chunto como [[nodo sinoauricular]] y son situadas en a parte alta de l'auricla dreita. L'impulso electrico chenerau, tamién conoixiu como como frent d'onda electrica, se propaga por o sistema de conducción. Ta que a contracción d'as auriclas y os ventriclos se produzca en o tiempo que cal, dimpués de l'activación d'as auriclas, l'impulso ye replegau y retardau por o [[nodo auriculo-ventricular]], antes que no dentre en os ventriclos. D'ista traza, se premite que o ventriclo s'impla correctament antes d'a contracción ventricular. Dimpués, a conducción contina por o [[faixo de His]], que ye a sola connexion electrica entre as auriclas y os ventriclos. Alavez, o camín electrico se divide en faixos y brancas de fibras de conducción rapeda, ditas [[fibras de Purkinje]], que levan a escape l'impulso electrico ta os ventriclos dreito y cucho, aconseguindo que se produzca una contracción bien sincronizada de todas as celulas d'o miocardio ventricular. O nodo sinoauricular ye o marcador natural d'o ritmo cardiaco que determina a [[freqüencia]] d'o traquiar. Tamién i hai atras celulas que pueden activar-se espontaniament, pero de normal, s'activan con un ritmo mas lento, y por ixo, nomás de cabo ta quan cheneran un impulso cardiaco que prencipia un ciclo (que se dice alavez ''traquiu ectopico''). Antiparte, o ritmo d'activación d'o nodo sino-auricular pende tamién en a influencia externa d'o [[sistema niervoso autonomo]] (mas que mas en o balance entre as suyas brancas simpatica y parasimpatica).<ref>{{cite book | last = Sörnmo | first = Leif | authorlink = | coauthors = Pablo Laguna | title = Biological Signal Processing in Cardiac and Neurological Applications | publisher = Elsevier Academic Press | date = 2005 | location = Burlington, Massachussets | pages = | url = | doi = | id = | isbn = 0-12-437552-9 | oclc = }}</ref> == Emplego culinario == Os corazons de [[vaca]]s, [[ovella]]s, [[cochín|cochins]], [[gallina]]s u [[conello]]s se gosan minchar en muitos países. Se gosa considerar como [[chichorra]]s, encara que, como ye un musclo, o gusto ye mas parellano a o d'atras carnes. == Se veiga tamién == * [[Arterias coronarias]] * [[Cardiolochía]] * [[Cardiopatía]] * [[Electrocardiograma]] * [[Insuficiencia cardiaca]] * [[Sindrome coronario agudo]] * [[Trastornos d'o ritmo cardiaco]] * [[Presión sanguinia]] == Referencias == {{listaref}} Guyton & .Hall, Tratado de Fisiología Médica. 2000, décima edición Editorial Mc Graw Hil == Vinclos externos == * {{es}} [http://www.texasheartinstitute.org/HIC/Anatomy_Esp/anato_sp.cfm Anatomía y fisiolochía d'o corazón Texas Heart Institute] * {{en}} [http://www.emedicine.com/ped/topic2902.htm eMedicine: Anatomía quirurchica d'o corazón] * {{en}} [http://www.echobasics.de Echobasics] Introducción basica a la ecocardiografía. Vidios de corazons normals - tamién bells eixemplos patolochicos. * {{es}} [http://www.natgeo.tv/especiales/latidos/episodios.asp. Latidos. Documental d'a National Geographic] {{commonscat|Heart|o corazón}} [[Categoría:Corazón| ]] d7kiqr6hlaygxiq0dvsb5uti9e9gpvd Wikipedia:Tabierna/Noticias 4 40865 1842354 1842298 2022-08-26T13:25:28Z MediaWiki message delivery 29623 Nueva sección: /* Invitación al Foro de Estrategia del Movimiento */ wikitext text/x-wiki [[Categoría:Wikipedia:Tabierna|Noticias]] {{Cabecera Tabierna|Noticias}} <br style="clear:both"> __TOC__ <!-- ----------------------Por favor escribe debaixo d'ista ringlera--------------- --> <noinclude>{{Usuario:MABot/config |archive = Wikipedia:Tabierna/Noticias/Archivo/%(month)02d-%(year)d |algo = old(30d) |counter = 1 |archiveheader = |minthreadstoarchive = 1 |minthreadsleft = 2 }}</noinclude> == Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Dear community members, Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories. Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]]. More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]]. For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org. ------ <div style="text-align: center;"><div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|<span style="color:#8B0000">'''ZI Jony'''</span>]] [[User talk:ZI Jony|<sup><span style="color:Green"><i>(Talk)</i></span></sup>]], {{<includeonly>subst:</includeonly>#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)</div></div> </div> <!-- Mensaje enviado por Usuario:ZI Jony@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&oldid=21244129 --> == <span lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Anuncio de los seis candidatos a la elección de la junta directiva de 2022</span> == <div lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hola a toda/os, Los representantes de los afiliados han finalizado su periodo de votación. Los candidatos seleccionados de la junta directiva de 2022 son: * Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]]) Puedes ver más información sobre los [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|resultados]] y [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|estadísticas]] de esta elección de la Junta. Las organizaciones afiliadas seleccionaron a los representantes para que votaran en nombre de la organización afiliada. Los representantes de los afiliados propusieron preguntas para qué los candidatos respondieran a mediados de junio. Estas respuestas de los candidatos y la información proporcionada por el comité de análisis sirvieron de apoyo a los representantes a la hora de tomar su decisión. Tóma un momento para agradecer a los representantes de los afiliados y a los miembros del Comité de Análisis su participación en este proceso y su contribución al crecimiento de la junta directiva en cuanto a capacidad y diversidad. Estas horas de trabajo voluntario nos conectan a través de la comprensión y la perspectiva. Gracias por tu participación. Gracias a los miembros de la comunidad que se presentaron como candidatos a la junta directiva. Considerar la posibilidad de formar parte de la junta directiva no es una decisión fácil. El tiempo y la dedicación que los candidatos han mostrado hasta este momento hablan de su compromiso con este movimiento. Enhorabuena a los candidatos que han sido seleccionados. Un gran reconocimiento y gratitud para aquellos candidatos no seleccionados. Por favor, sigan compartiendo su liderazgo con el movimiento Wikimedia. ¿Qué pueden hacer ahora los votantes? [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Revisar los resultados del proceso de selección de los afiliados]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Lee más aquí sobre los próximos pasos en la elección de la junta directiva de 2022]]. Saludos, Estrategia y Gobernanza del Movimiento ''Este mensaje ha sido enviado en nombre del Grupo de Trabajo de Selección de la Junta Directiva y del comité electoral''<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 11:45 28 chul 2022 (UTC) <!-- Mensaje enviado por Usuario:Oscar . (WMF)@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&oldid=23184990 --> == <span lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Votar por las declaraciones de la brújula electoral</span> == <div lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hola a toda/os, Se invita a los voluntarios de las elecciones de la junta directiva [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022]] a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|votar por las declaraciones que se utilizarán en la brújula electoral]]. Puedes votar por las declaraciones que te gustaría que se incluyeran en la brújula electoral en meta. La brújula electoral es una herramienta para ayudar a los votantes a seleccionar a los candidatos que mejor se alinean con sus creencias y puntos de vista. Los miembros de la comunidad propondrán declaraciones para que los candidatos respondan usando una escala de Lickert (de acuerdo/neutral/desacuerdo). Las respuestas de los candidatos a las declaraciones se cargarán en la herramienta brújula electoral. Los votantes emplearán la herramienta introduciendo su respuesta a las declaraciones (de acuerdo/desacuerdo/neutral). Los resultados mostrarán los candidatos que mejor se alinean con las creencias y opiniones del votante. Este es el cronograma de la brújula electoral: *<s>Del 8 al 20 de julio: Los voluntarios proponen declaraciones para la brújula electoral</s> *<s>21 - 22 de julio: El Comité Electoral revisa las declaraciones para que sean más claras y elimina las declaraciones que no son de interés.</s> *25 de julio - 3 de agosto: Los voluntarios votan las declaraciones *4 de agosto: El Comité Electoral selecciona las 15 mejores declaraciones *5 - 12 de agosto: los candidatos se identifican con las declaraciones *16 de agosto: se abre la brújula electoral para que los votantes puedan orientar su decisión de voto El Comité Electoral seleccionará las 15 mejores declaraciones a principios de agosto Saludos, Estrategia y Gobernanza del Movimiento ''Este mensaje ha sido enviado en nombre del Grupo de Trabajo de Selección de la Junta Directiva y del comité electoral'' <section end="announcement-content" /> </div> [[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 19:27 28 chul 2022 (UTC) <!-- Mensaje enviado por Usuario:Oscar . (WMF)@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&oldid=23184990 --> == <span lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza – Número 7</span> == <div lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Número 7, julio-septiembre de 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Leer el boletín completo''']]</span> ---- ¡Bienvenida/o a la 7ª edición de las novedades de la Estrategia y Gobernanza del Movimiento! El boletín distribuye noticias y eventos relevantes sobre la implementación de las recomendaciones de la [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Estrategia del Movimiento]], otros temas relevantes relacionados con la gobernanza del movimiento, así como diferentes proyectos y actividades apoyadas por el equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento (MSG) de la Fundación Wikimedia. El boletín MSG se entrega trimestralmente, mientras que el más frecuente [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|semanario de Estrategia del Movimiento]] se entregará semanalmente. Por favor, recuerda suscribirte [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|aquí]] si quieres recibir futuros números de este boletín. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movimiento de sostenibilidad''': Se ha publicado el informe anual de sostenibilidad de la Fundación Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continuar leyendo]]) * '''Mejorando la experiencia del usuario''': recientes mejoras en la interfaz de escritorio de los proyectos Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continuar leyendo]]) * '''Seguridad e inclusión''': actualización del proceso de revisión de las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continuar leyendo]]) * '''Equidad en la toma de decisiones''': informes de las conversaciones de los pilotos de los hubs, avances recientes del Comité de Redacción de la Carta del Movimiento y un nuevo libro blanco para el futuro de la participación en el movimiento Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continuar leyendo]]) * '''Coordinación de grupos de interés''': lanzamiento de un servicio de ayuda para los afiliados y las comunidades de voluntarios que trabajan en la colaboración de contenidos. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continuar leyendo]]) * '''Desarrollo del liderazgo''': actualizaciones de los proyectos de liderazgo de los organizadores del movimiento Wikimedia en Brasil y Cabo Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continuar leyendo]]) * '''Gestión del conocimiento interno''': lanzamiento de un nuevo portal de documentación técnica y recursos comunitarios. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continuar leyendo]]) * '''Innovar en el conocimiento libre''': recursos audiovisuales de alta calidad para experimentos científicos y un nuevo kit de herramientas para grabar transcripciones orales. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continuar leyendo]]) * '''Evaluar, iterar y adaptar''': resultados del proyecto piloto del paisaje de la equidad ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continuar leyendo]]) * '''Otras noticias y novedades''': un nuevo foro para discutir la implementación de la Estrategia de Movimiento, la próxima elección de la Junta directiva de la Fundación Wikimedia, un nuevo podcast para discutir la Estrategia de Movimiento, y el cambio de personal para el equipo de Estrategia de Movimiento y Gobernanza de la Fundación. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continuar leyendo]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> [[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 17:08 2 ago 2022 (UTC) <!-- Mensaje enviado por Usuario:Oscar . (WMF)@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&oldid=23184990 --> == <span lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Aplazamiento en la elección de la junta directiva de 2022</span> == <div lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Delay of Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hola a toda/os, Hoy me pongo en contacto en relación con el calendario de votaciones para la elección de la junta directiva. Como muchos de ustedes ya saben, este año ofrecemos una [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Brújula electoral]] para ayudar a los votantes a identificar la postura de los candidatos en algunos temas clave. Varios candidatos solicitaron una ampliación de la restricción de caracteres en sus respuestas ampliando sus posiciones, y el Comité Electoral consideró que su razonamiento era coherente con los objetivos de un proceso electoral justo y equitativo. Para garantizar que las declaraciones más largas puedan traducirse a tiempo para las elecciones, el Comité Electoral y el Grupo de Trabajo para la Selección de la Junta Directiva decidieron retrasar una semana la apertura de las elecciones de la Junta Directiva, tiempo que el equipo de apoyo a las elecciones propuso como ideal. Aunque no se espera que todo el mundo quiera utilizar la brújula electoral para fundamentar su decisión de voto, el Comité Electoral consideró que era más apropiado abrir el periodo de votación con traducciones esenciales para que los miembros de la comunidad, en todos los idiomas, puedan utilizarla si desean tomar esta importante decisión. La votación se abrirá el 23 de agosto a las 00:00 UTC y se cerrará el 6 de septiembre a las 23:59 UTC. Atentamente, Matanya, en nombre del Comité Electoral <section end="announcement-content" /> </div> [[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 14:25 15 ago 2022 (UTC) <!-- Mensaje enviado por Usuario:Oscar . (WMF)@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&oldid=23184990 --> == <span lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Ya están abiertas las elecciones de la junta directiva de 2022 para el voto comunitario.</span> == <div lang="es" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hola a toda/os, Ya está abierto el plazo de votación de la comunidad para la elección de la junta directiva de [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022]]. Aquí tienes algunos enlaces útiles para obtener la información que necesitas para votar: * Prueba la [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|brújula electoral]], que muestra la postura de los candidatos en 15 temas diferentes. * Lee las [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|declaraciones de las candidaturas]] y [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Affiliate_Organization_Participation/Candidate_Questions|las respuestas a las preguntas de los afiliados]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Aprende más sobre las habilidades que busca la junta directiva]] y cómo el [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|comité de análisis consideró que los candidatos se alinean con esas habilidades]]. Si estás listo para votar, puedes ir a [[Special:SecurePoll/vote/Wikimedia_Foundation_Board_Elections_2022|página de votación de SecurePoll]] para votar ahora. Puedes votar desde el '''23 de agosto a las 00:00 UTC hasta el 6 de septiembre a las 23:59 UTC'''. Para ver tu elegibilidad como votante, visita la [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Voter_eligibility_guidelines|página de elegibilidad de votantes]]. Saludos, Estrategia y Gobernanza del Movimiento ''Este mensaje ha sido enviado en nombre del grupo de trabajo de selección de la junta directiva y del comité electoral''<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 14:16 23 ago 2022 (UTC) <!-- Mensaje enviado por Usuario:Oscar . (WMF)@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&oldid=23184990 --> == Invitación al Foro de Estrategia del Movimiento == Hola a toda/os, Le invito a participar activamente del [https://forum.movement-strategy.org/ '''foro de la Estrategia del Movimiento'''] (Foro MS), un espacio de colaboración multilingüe para llevar todas las conversaciones sobre la aplicación de [[:es:M:Strategy/Wikimedia movement/2018-20/Recommendations/es|las recomendaciones]] de la estrategia del movimiento. El foro busca mantener conversaciones eficaces sobre la Estrategia de Movimiento para aplicar en las comunidades y conectar con las iniciativas que ya se están implementando y cómo estás [[:es:M:Grants:MSIG/About/es|se pueden propulsar y financiar]]. La posibilidad de traducciones automáticas en la plataforma ofrece la participación multilingüe inclusiva a través de distintos actores del movimiento. La idea no es suplantar meta-wiki u otras avenidas de comunicación; se desea elevar las conversaciones e integrar a personas que no están en la discusión de estrategia al día de hoy. Les espero, pueden registrarse y seguir las conversaciones siguiendo [https://forum.movement-strategy.org/ este enlace], también les dejo un pequeño tutorial para guiarse [https://forum.movement-strategy.org/t/a-walk-through-the-movement-strategy-forum/1431 por el sitio]. [[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 13:25 26 ago 2022 (UTC) <!-- Mensaje enviado por Usuario:Oscar . (WMF)@metawiki mediante la lista en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&oldid=23184990 --> hk37wzfqrz66ej3wj09d8x19915m2jq Wikipedia:Usuarios activos 4 108626 1842353 1842323 2022-08-26T11:59:56Z Jembot 32402 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|500}} |- | 1 || [[User:EduardoGG|EduardoGG]] || [[Special:Contributions/EduardoGG|{{formatnum:25}}]] |- | 2 || [[User:Cembo123|Cembo123]] (Admin) || [[Special:Contributions/Cembo123|{{formatnum:24}}]] |- | 3 || [[User:Iggy1975|Iggy1975]] || [[Special:Contributions/Iggy1975|{{formatnum:14}}]] |- | 4 || [[User:Juan Emilio Prades Bel|Juan Emilio Prades Bel]] || [[Special:Contributions/Juan Emilio Prades Bel|{{formatnum:2}}]] |- | 5 || [[User:Garciman73|Garciman73]] || [[Special:Contributions/Garciman73|{{formatnum:2}}]] |- | 6 || [[User:Chairego apc|Chairego apc]] || [[Special:Contributions/Chairego apc|{{formatnum:1}}]] |- | 7 || [[User:Aacases|Aacases]] || [[Special:Contributions/Aacases|{{formatnum:1}}]] |- | 8 || [[User:122telorens|122telorens]] || [[Special:Contributions/122telorens|{{formatnum:1}}]] |- | 9 || [[User:Marium Alberto|Marium Alberto]] || [[Special:Contributions/Marium Alberto|{{formatnum:1}}]] |- | 10 || [[User:Boja02|Boja02]] || [[Special:Contributions/Boja02|{{formatnum:1}}]] |- | 11 || [[User:Flix11|Flix11]] || [[Special:Contributions/Flix11|{{formatnum:1}}]] |- | 12 || [[User:Pere prlpz|Pere prlpz]] || [[Special:Contributions/Pere prlpz|{{formatnum:1}}]] |- | 13 || [[User:FernandoRodrigo123|FernandoRodrigo123]] || [[Special:Contributions/FernandoRodrigo123|{{formatnum:1}}]] |- | 14 || [[User:Kwamikagami|Kwamikagami]] || [[Special:Contributions/Kwamikagami|{{formatnum:1}}]] |- | 15 || [[User:WikiBayer|WikiBayer]] || [[Special:Contributions/WikiBayer|{{formatnum:1}}]] |- | 16 || [[User:Quinlan83|Quinlan83]] || [[Special:Contributions/Quinlan83|{{formatnum:1}}]] |- | 17 || [[User:Tanetornel|Tanetornel]] || [[Special:Contributions/Tanetornel|{{formatnum:1}}]] |- | 18 || [[User:RoBri|RoBri]] || [[Special:Contributions/RoBri|{{formatnum:1}}]] |- | 19 || [[User:Jarash|Jarash]] || [[Special:Contributions/Jarash|{{formatnum:1}}]] |- | 20 || [[User:Valenciano|Valenciano]] || [[Special:Contributions/Valenciano|{{formatnum:1}}]] |- | 21 || [[User:Billinghurst|Billinghurst]] || [[Special:Contributions/Billinghurst|{{formatnum:1}}]] {{/end}} 11b5m04q8es76nli8ksa5847065l1zq FK Riteriai 0 125042 1842362 1836658 2022-08-27T00:06:26Z Makenzis 43525 /* Plantilla 2022 */ wikitext text/x-wiki {{Ficha d'equipe de fútbol | Nombre = FK Riteriai | Escudo = | Nombre oficial = Futbolo klubas Riteriai | Embotada = Riteriai | Anyada d'establimiento = [[2005]] FK Trakai | Desaparición = | Localidat = [[Vilna]] ([[Lituania]]) | Nombre estadio = [[LFF stadionas]] | Aforo = 5.000 | Devantadera = [[2004]] | Socios = | Presupuesto = | President = [[Imachen:Flag of Lithuania.svg|20px]] Jan Nevoina | Entrenador = Pablo Villar | Liga = [[A lyga]] | Nacionals = | Internacionals = | Temporada = 2021 | Posición = 6º, ''[[A lyga]]'' | Web = http://fkriteriai.lt/ | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| | pattern_la3 = | pattern_b3 = | pattern_ra3 = | pattern_sh3 = | pattern_so3 = | leftarm3 = ffdd00 | body3 = ffdd00 | rightarm3 = ffdd00 | shorts3 = 000088 | socks3 = 000088 }} O '''Futbolo klubas Riteriai''' ye un club de fútbol [[Lituania|lituán]], d'a ciudat de [[Vilnius]]. Fue establito o [[2005]] (''FK Trakai'') y chuga en a [[A lyga]].<ref>https://alyga.lt/naujienos</ref> == Estadio == A devantadera d'o [[LFF stadionas]] se fació o [[2004]]. [[Imachen:Vetros stadionas.jpeg|thumb|center|500px|LFF stadionas]] == Palmarés == * '''[[A lyga]] (0):''' * '''[[Copa d'Lituania|Copas d'Lituania]] (0):''' * '''[[Supercopa d'Lituania]] (0):''' == Chugadors == :''Categoría prencipal:'' === Plantilla 2022 === ''Actualizato o [[2 de agosto]] de [[2022]].'' {{fs start}} {{Fs player|no=1|nat=Lithuania|pos=POR|name=[[Armantas Vitkauskas]]}} {{fs player|no=91|name=[[Tomas Čepulis]]|nat=Lithuania|pos=POR}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=20|pos=DEF|nat=Lithuania|name=[[Aleksandras Levšinas]]}} {{fs player|no=33|name=[[Valdemar Borovskij]]|nat=Lithuania|pos=DEF|other=K.}} [[File:Captain sports.svg|12px]] {{fs player|no=|nat=BRA|pos=| name=[[João William]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= |name=[[Nikola Eskić]]|nat=|pos=MED}} {{fs player|no= 8|name=[[Mindaugas Grigaravičius]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=16|name=[[Matas Ramanauskas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs mid}} {{fs player|no=22|name=[[Elvinas Ališauskas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=28|name=[[Juozas Lubas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=29|name=[[Rokas Filipavičius]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=44|name=[[Tomas Dombrauskis]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{Fs player|no=50|pos=MED|nat=Lithuania|name=[[Justinas Marazas]]}} {{fs player|no=77|name=[[Artūras Dolžnikovas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= |name=[[Ebuka Onah]]|nat=Nigeria|pos=DEL}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs end}} == Referencias == {{listaref|2}} == Vinclos externos == {{Commonscat|FK Riteriai}} * [http://fkriteriai.lt/ Pachina oficial d'o club]. {{A lyga}} [[Categoría:Equipes de fútbol de Lituania|Riteriai]] [[Categoría:Vilna]] [[Categoría:Esporte en Vilna]] 0pltgrscnyqb5jk17r77e0rw0h4nl0q 1842363 1842362 2022-08-27T00:07:09Z Makenzis 43525 /* Plantilla 2022 */ wikitext text/x-wiki {{Ficha d'equipe de fútbol | Nombre = FK Riteriai | Escudo = | Nombre oficial = Futbolo klubas Riteriai | Embotada = Riteriai | Anyada d'establimiento = [[2005]] FK Trakai | Desaparición = | Localidat = [[Vilna]] ([[Lituania]]) | Nombre estadio = [[LFF stadionas]] | Aforo = 5.000 | Devantadera = [[2004]] | Socios = | Presupuesto = | President = [[Imachen:Flag of Lithuania.svg|20px]] Jan Nevoina | Entrenador = Pablo Villar | Liga = [[A lyga]] | Nacionals = | Internacionals = | Temporada = 2021 | Posición = 6º, ''[[A lyga]]'' | Web = http://fkriteriai.lt/ | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| | pattern_la3 = | pattern_b3 = | pattern_ra3 = | pattern_sh3 = | pattern_so3 = | leftarm3 = ffdd00 | body3 = ffdd00 | rightarm3 = ffdd00 | shorts3 = 000088 | socks3 = 000088 }} O '''Futbolo klubas Riteriai''' ye un club de fútbol [[Lituania|lituán]], d'a ciudat de [[Vilnius]]. Fue establito o [[2005]] (''FK Trakai'') y chuga en a [[A lyga]].<ref>https://alyga.lt/naujienos</ref> == Estadio == A devantadera d'o [[LFF stadionas]] se fació o [[2004]]. [[Imachen:Vetros stadionas.jpeg|thumb|center|500px|LFF stadionas]] == Palmarés == * '''[[A lyga]] (0):''' * '''[[Copa d'Lituania|Copas d'Lituania]] (0):''' * '''[[Supercopa d'Lituania]] (0):''' == Chugadors == :''Categoría prencipal:'' === Plantilla 2022 === ''Actualizato o [[2 de august]] de [[2022]].'' {{fs start}} {{Fs player|no=1|nat=Lithuania|pos=POR|name=[[Armantas Vitkauskas]]}} {{fs player|no=91|name=[[Tomas Čepulis]]|nat=Lithuania|pos=POR}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=20|pos=DEF|nat=Lithuania|name=[[Aleksandras Levšinas]]}} {{fs player|no=33|name=[[Valdemar Borovskij]]|nat=Lithuania|pos=DEF|other=K.}} [[File:Captain sports.svg|12px]] {{fs player|no=|nat=Brasil|pos=| name=[[João William]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= |name=[[Nikola Eskić]]|nat=|pos=MED}} {{fs player|no= 8|name=[[Mindaugas Grigaravičius]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=16|name=[[Matas Ramanauskas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs mid}} {{fs player|no=22|name=[[Elvinas Ališauskas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=28|name=[[Juozas Lubas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=29|name=[[Rokas Filipavičius]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=44|name=[[Tomas Dombrauskis]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{Fs player|no=50|pos=MED|nat=Lithuania|name=[[Justinas Marazas]]}} {{fs player|no=77|name=[[Artūras Dolžnikovas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= |name=[[Ebuka Onah]]|nat=Nigeria|pos=DEL}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs end}} == Referencias == {{listaref|2}} == Vinclos externos == {{Commonscat|FK Riteriai}} * [http://fkriteriai.lt/ Pachina oficial d'o club]. {{A lyga}} [[Categoría:Equipes de fútbol de Lituania|Riteriai]] [[Categoría:Vilna]] [[Categoría:Esporte en Vilna]] bvd35hiahh2ell9wxcu22blc6vrsatc 1842364 1842363 2022-08-27T00:07:28Z Makenzis 43525 /* Plantilla 2022 */ wikitext text/x-wiki {{Ficha d'equipe de fútbol | Nombre = FK Riteriai | Escudo = | Nombre oficial = Futbolo klubas Riteriai | Embotada = Riteriai | Anyada d'establimiento = [[2005]] FK Trakai | Desaparición = | Localidat = [[Vilna]] ([[Lituania]]) | Nombre estadio = [[LFF stadionas]] | Aforo = 5.000 | Devantadera = [[2004]] | Socios = | Presupuesto = | President = [[Imachen:Flag of Lithuania.svg|20px]] Jan Nevoina | Entrenador = Pablo Villar | Liga = [[A lyga]] | Nacionals = | Internacionals = | Temporada = 2021 | Posición = 6º, ''[[A lyga]]'' | Web = http://fkriteriai.lt/ | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| | pattern_la3 = | pattern_b3 = | pattern_ra3 = | pattern_sh3 = | pattern_so3 = | leftarm3 = ffdd00 | body3 = ffdd00 | rightarm3 = ffdd00 | shorts3 = 000088 | socks3 = 000088 }} O '''Futbolo klubas Riteriai''' ye un club de fútbol [[Lituania|lituán]], d'a ciudat de [[Vilnius]]. Fue establito o [[2005]] (''FK Trakai'') y chuga en a [[A lyga]].<ref>https://alyga.lt/naujienos</ref> == Estadio == A devantadera d'o [[LFF stadionas]] se fació o [[2004]]. [[Imachen:Vetros stadionas.jpeg|thumb|center|500px|LFF stadionas]] == Palmarés == * '''[[A lyga]] (0):''' * '''[[Copa d'Lituania|Copas d'Lituania]] (0):''' * '''[[Supercopa d'Lituania]] (0):''' == Chugadors == :''Categoría prencipal:'' === Plantilla 2022 === ''Actualizato o [[2 de august]] de [[2022]].'' {{fs start}} {{Fs player|no=1|nat=Lithuania|pos=POR|name=[[Armantas Vitkauskas]]}} {{fs player|no=91|name=[[Tomas Čepulis]]|nat=Lithuania|pos=POR}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=20|pos=DEF|nat=Lithuania|name=[[Aleksandras Levšinas]]}} {{fs player|no=33|name=[[Valdemar Borovskij]]|nat=Lithuania|pos=DEF|other=K.}} [[File:Captain sports.svg|12px]] {{fs player|no=|nat=|pos=| name=[[João William]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= |name=[[Nikola Eskić]]|nat=|pos=MED}} {{fs player|no= 8|name=[[Mindaugas Grigaravičius]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=16|name=[[Matas Ramanauskas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs mid}} {{fs player|no=22|name=[[Elvinas Ališauskas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=28|name=[[Juozas Lubas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=29|name=[[Rokas Filipavičius]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{fs player|no=44|name=[[Tomas Dombrauskis]]|nat=Lithuania|pos=MED}} {{Fs player|no=50|pos=MED|nat=Lithuania|name=[[Justinas Marazas]]}} {{fs player|no=77|name=[[Artūras Dolžnikovas]]|nat=Lithuania|pos=MED}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= |name=[[Ebuka Onah]]|nat=Nigeria|pos=DEL}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs end}} == Referencias == {{listaref|2}} == Vinclos externos == {{Commonscat|FK Riteriai}} * [http://fkriteriai.lt/ Pachina oficial d'o club]. {{A lyga}} [[Categoría:Equipes de fútbol de Lituania|Riteriai]] [[Categoría:Vilna]] [[Categoría:Esporte en Vilna]] 7tsyqekzfnegzhjgdj8y2vcdk7guphg Dacia Sandero 0 138508 1842359 1842351 2022-08-26T17:52:28Z 122telorens 68904 /* Galería d'imachens */ wikitext text/x-wiki {{Ficha d'auto |nombre = Dacia Sandero |imachen = [[Imachen:2021_Dacia_Sandero_Stepway_Prestige_TCE_1.0_Front.jpg|250px]] |piet = Dacia Sandero |atros_nombres = Renault Sandero (Rusia), Renault StepWay (America d'o Sud) |interpresa_matriz = [[Renault]] |fabricant = [[Automobile Dacia|Dacia]] |país = |disenyador = |fabrica = [[São José dos Pinhais]] ([[Brasil]]), [[Envigado]] ([[Colombia]]), [[Casablanca]] ([[Marruecos]]), [[Mioveni]] ([[Rumania]]), [[Moscú]] ([[Rusia]]), [[Pretoria]], ([[Sudafrica]]) |producción = |periodo = [[2008]]-hue |tipo = [[Auto de torismo|Torismo]] |segmento = [[segmento B]] |plataforma = |carrocería = |propulsión = |confeguración = Motor debantero / tracción debantera |grandarias = |largaria = 4099 mm |amplaria = 1758 mm |altaria = 1499–1587 mm |distancia_eixes = 2604 mm |vía_debantera = |vía_rabera = |maletero = |peso = 1089–1229 kg |motor = |cilindrada = 999 cm³ |diametro_carrera = |posición_motor = |potencia = 67 kW (91 CV) |par_motor = 142 Nm |frenos = |ruedas = |dirección = |transmisión = |suspensión = |velocidat = 169 km/h |aceleración = 13,4 s (0–100 km/h) |consumo = 4,9–5,1 L/100 km |cx = |relacionato = [[Renault Clio]] |rival = [[Audi A1]], [[Chevrolet Aveo]], [[Citroën C3]], [[Fiat Punto]], [[Ford Fiesta]], [[Honda Jazz]], [[Hyundai i20]], [[Mazda 2]], [[Peugeot 206]], [[SEAT Ibiza]], [[Toyota Yaris]], [[Volkswagen Polo]], [[Nissan Note]], [[Opel Corsa]] |predecesor = |succesor = |web = }} '''Dacia Sandero''' ye un [[auto]] d'o [[segmento B]] desembolicau por [[Automobile Dacia|Dacia]].<ref> {{es}} [https://www.motor.es/noticias/dacia-sandero-2021-ventas-particulares-202179404.html El nuevo Dacia Sandero es el coche más vendido a particulares en España] en motor.es</ref> Dacia Sandero s'ensambla en diversas fabricas en diferents países, entre ellas en [[São José dos Pinhais]] ([[Brasil]]), [[Envigado]] ([[Colombia]]), [[Casablanca]] ([[Marruecos]]), [[Mioveni]] ([[Rumania]]), [[Moscú]] ([[Rusia]]) y [[Pretoria]], ([[Sudafrica]]) . Amaneixió en o mercau en [[2008]] y se comerzializa dica hue. I hai tres cheneracions d'as qualas a zaguera ye de [[2021]]. Con su cambio completo de modelo el próximo año, el Dacia Sandero crecerá significativamente para pasar del segmento B al C, informa Auto Bild. Con su representación especulativa, la publicación alemana sugiere que el Dacia Sandero atravesará el mercado de lujo en su tercera generación, y eso no es todo. El hatchback subcompacto se transformará en un hatchback adecuado como un Renault Megane o un Ford Focus. La tercera generación del Dacia Sandero se montará sobre la plataforma CMF-B, que Groupe Renault ha desarrollado en dos tipos: especificaciones bajas y especificaciones altas. Es seguro asumir que Dacia elegirá las especificaciones bajas dado su precio objetivo y audiencia. Utilizar la plataforma de un automóvil del segmento B para un proyecto del segmento C es algo que incluso Skoda planea hacer, para su Rapid Spaceback de próxima generación que se lanzará el próximo año. Volviendo al Sandero, cambiar al CMF-B y obtener AEB ayudará a lograr una calificación de [https://towingservices.us/north-dakota vehículo] de seguridad de 5 estrellas de Euro NCAP. Las opciones de motor del Dacia Sandero 2020 probablemente incluirán motores pequeños y compactos de gasolina, bicombustible y diésel, la mayoría transferidos del modelo actual, aunque con mejoras. Dacia también podría ofrecer el nuevo motor TCe de 1.3 litros desarrollado conjuntamente por Renault-Nissan Alliance y Daimler. == Galería d'imachens == <gallery> Imachen:Dacia_Sandero_1.4_MPI_Ambiance_Feuerrot.JPG| 1ª cheneración (2008). Imachen:Dacia_Sandero_TCe_90_eco²_Lauréate_(II)_–_Frontansicht,_21._April_2013,_Münster.jpg| 2ª cheneración (2012). Imachen:2021_Dacia_Sandero_Comfort_1.5.jpg| 3ª cheneración (2021). </gallery>. == Referencias == {{listaref}} [[Categoría:Autos d'o segmento B]] [[Categoría:Modelos de Dacia|Sandero]] pr7ztpf0zyv1ei10y2fnlqf72trstat 1842366 1842359 2022-08-27T01:16:09Z Billinghurst 12931 S'han revertito as edicions de [[Special:Contributions/122telorens|122telorens]] ([[User talk:122telorens|Descusión]]); tornando t'a zaguera versión editada por [[User:Billinghurst|Billinghurst]] wikitext text/x-wiki {{Ficha d'auto |nombre = Dacia Sandero |imachen = [[Imachen:2021_Dacia_Sandero_Stepway_Prestige_TCE_1.0_Front.jpg|250px]] |piet = Dacia Sandero |atros_nombres = Renault Sandero (Rusia), Renault StepWay (America d'o Sud) |interpresa_matriz = [[Renault]] |fabricant = [[Automobile Dacia|Dacia]] |país = |disenyador = |fabrica = [[São José dos Pinhais]] ([[Brasil]]), [[Envigado]] ([[Colombia]]), [[Casablanca]] ([[Marruecos]]), [[Mioveni]] ([[Rumania]]), [[Moscú]] ([[Rusia]]), [[Pretoria]], ([[Sudafrica]]) |producción = |periodo = [[2008]]-hue |tipo = [[Auto de torismo|Torismo]] |segmento = [[segmento B]] |plataforma = |carrocería = |propulsión = |confeguración = Motor debantero / tracción debantera |grandarias = |largaria = 4099 mm |amplaria = 1758 mm |altaria = 1499–1587 mm |distancia_eixes = 2604 mm |vía_debantera = |vía_rabera = |maletero = |peso = 1089–1229 kg |motor = |cilindrada = 999 cm³ |diametro_carrera = |posición_motor = |potencia = 67 kW (91 CV) |par_motor = 142 Nm |frenos = |ruedas = |dirección = |transmisión = |suspensión = |velocidat = 169 km/h |aceleración = 13,4 s (0–100 km/h) |consumo = 4,9–5,1 L/100 km |cx = |relacionato = [[Renault Clio]] |rival = [[Audi A1]], [[Chevrolet Aveo]], [[Citroën C3]], [[Fiat Punto]], [[Ford Fiesta]], [[Honda Jazz]], [[Hyundai i20]], [[Mazda 2]], [[Peugeot 206]], [[SEAT Ibiza]], [[Toyota Yaris]], [[Volkswagen Polo]], [[Nissan Note]], [[Opel Corsa]] |predecesor = |succesor = |web = }} '''Dacia Sandero''' ye un [[auto]] d'o [[segmento B]] desembolicau por [[Automobile Dacia|Dacia]].<ref> {{es}} [https://www.motor.es/noticias/dacia-sandero-2021-ventas-particulares-202179404.html El nuevo Dacia Sandero es el coche más vendido a particulares en España] en motor.es</ref> Dacia Sandero s'ensambla en diversas fabricas en diferents países, entre ellas en [[São José dos Pinhais]] ([[Brasil]]), [[Envigado]] ([[Colombia]]), [[Casablanca]] ([[Marruecos]]), [[Mioveni]] ([[Rumania]]), [[Moscú]] ([[Rusia]]) y [[Pretoria]], ([[Sudafrica]]) . Amaneixió en o mercau en [[2008]] y se comerzializa dica hue. I hai tres cheneracions d'as qualas a zaguera ye de [[2021]]. == Galería d'imachens == <gallery> Imachen:Dacia_Sandero_1.4_MPI_Ambiance_Feuerrot.JPG| 1ª cheneración (2008). Imachen:Dacia_Sandero_TCe_90_eco²_Lauréate_(II)_–_Frontansicht,_21._April_2013,_Münster.jpg| 2ª cheneración (2012). Imachen:2021_Dacia_Sandero_Comfort_1.5.jpg| 3ª cheneración (2021). </gallery>. == Referencias == {{listaref}} [[Categoría:Autos d'o segmento B]] [[Categoría:Modelos de Dacia|Sandero]] oi3qbmb98do3xd6se83vq2nfi3h99xx